Lu d n o ś ć ż y d o w s k a n a Ku j a w a c h W S C H O D N I C H I W Z I E M I D O B R Z Y Ń S K I E J W O K R E S I E M I Ę D Z Y W O J E N N Y M
( 1918-1 939)*
L
iczba publikacji pośw ięconych ludności żydow skiej n a K u ja wach w sch o d n ich i w ziem i dobrzyńskiej jest zniko m a, p o m im o że b adania nad historią Żydów na ziem iach polskich są pro w ad zo n e od w ielu lat. W kilku opracow aniach p rzedstaw io no zm iany w osadnictw ie żydow skim w regionie do początków X IX w .1 W innych pracach, które traktow ały o historii K ujaw i ziem i dobrzyńskiej w późniejszych wiekach, wiadom ości o ludności żydow skiej zajm ow ały niew iele m iejsca2. W ięk szy m z a in te re so w a n ie m1 S. S i m o n, Ż y d z i in ow rocław scy za czasów K sięstw a W arszawskiego (1807—1 815), In ow rocław 1939; Z. G u i d o n , Ż y d z i i S zk o ci w Polsce w X V I—X V I I I w ieku . S tu dia i m a te ria ły , K ielce 1990; t e n ż e , Ż y d z i w m iastach kujaw skich w X V I—X V I I I w ., „Z iem ia K ujaw ska”, t. 9, 1993; S. C a c k o w s k i , M iasta dobrzyń skie i k uj a w sk je w końcu X V I I I i na p o c zą tk u X I X w ieku (1793—1815), W ło c ła w e k 1995. N a łam ach „Z apisków K u ja w sk o -D o b rzy ń sk ich ”, t. 1 3 ,1 9 9 9 , uk azały się artykuły: M . G r u s z c z y ń s k i e j , P o czą tk i osadnictw a żydow skiego w e W łocław ku oraz T . R e j m a n o w s k i e g o , F elczerzy i lekarze w yzn a n ia m ojżeszow ego W łocław ka i regio nu kujaw skiego (X I X w —1939 r.).
2 W yjątek stanow i praca: Z . W a s z k i e w i c z , Ż y d z i G o lu bia i D o b rzyn ia n a d D rw ęcą. O p o w ieść o sw iecie n ieistn ieją cym , G o lu b -D o b r z y ń —T o r u ń 1993; J. S z i l i n g , G m in y w y zn a n io w e żyd o w sk ie w w o je w ó d z tw ie pom o rsk im w latach 1920—1939 (liczebność i ro zm iesz czenie) , [w:] M niejszości narodow e i w yzn a n io w e w w o je w ó d z tw ie p o m o rsk im w okresie m ięd zyw o jen n ym (1920—1 9 3 9 ), zb ió r stu d ió w p od red. M . W o j c i e c h o w s k i e g o , T o ru ń 1991 ; W . S t a n k o w s k i , Z p ro b lem a tyk i m niejszości narodow ych w e W łocław ku w X I X i X X w ie k u , [w:] Stolica i region. W łocław ek ije g o dzieje na tle p rze m ia n K u ja w i z ie m i dobrzyńskiej. M a teria ły z sesji.. . , p od red. O . K r u t - H o r o n z i a k i L. K a j z e r a , W ło c ła w e k 1995; M . P a w 1 a k, D a w n e w ło cła w sk ie g im n a zja (w latach 1876—1 939), B y d g o szc z 1998; A . 0 1 e j - n i c z a k , Ż y d z i w p o w ie cie w ło cła w sk im (1 9 1 8 -1 9 3 9 ), W ło c ła w e k 2000; T . K a w s k i ,
5 8 historyków cieszył się okres po 1939 r.3 N ajobszerniej problem atyka ta doczekała się opracow ania w historiografii żydow skiej4.
A rchiw alia g m in żydow skich zachow ały się w niew ielkim stopniu. In n e źródła odzw ierciedlają c z y n n o ś c i p ra w n o -a d m in is tra c y jn e
L u d n o ść żydow ska na K u jaw ach w schodnich i w z ie m i dobrzyńskiej w okresie m ięd zyw o jen n ym (1 9 1 8 -1 9 3 9 ), „Z apiski K u ja w sk o -D o b rzy ń sk ie”, t. 13, 1999; t e n ż e , M ało m ia steczk o w e j u daica z K u ja w (X V III—X X w .) , „K w artalnik H isto rii K ultury M aterialnej”, 1999, nr 3 -4 ; t e n ż e , L u d n o ść żydow ska w P rzed czu w okresie m ięd zyw o jen n ym (1918—1 9 3 9 ), „Studia H i storyczne. Z eszyty N a u k o w e W S P w B y d g o szc z y ”, 2000, s. 6; t e n ż e , L u d n o ść żyd ow sk a na K ujaw ach w sch o d n ich w latach 1 9 1 8 -1 9 4 5 , B y d g o szcz 2001 (m n p s. pracy doktorskiej); W łocławek- D zieje m ia sta , pod red. ). S t a s z e w s k i e g o , t. 2, W ło c ła w e k 2001.
3 Z b adań n a d eksterm inacją Ż y d ó w na P o m o rzu i K u ja w a c h , pod red. T . J a s z o w s k i e g o , B y d g o szc z 1983; J. L i b i s z e w s k i , G etta w p o w ie cie w ło cła w sk im oraz Z. P i e c h o t a , L i k w id a cja skupisk żyd o w sk ich w b y ły m p o w ie c ie tureckim i k p lsk jm , [w:] M ateriały na sesję n au k ow ą „W 45 rocznicę zagład y sk u p isk ży d o w sk ich w Kraju W arty”, Z d u ń sk a W o la 23 X 1987; M . K r a j e w s k i , B y li z o jczyzn y m ojej. Zagłada ludności ży d o w sk iej z ie m i dobrzyńskiej w latach drugiej w ojn y św ia to w e j (1939—1 9 4 5 ), R ypin 1990; R. K o z ł o w s k i , Z p ro b lem a ty k i m niejszości n arodow ych w e W łocław ku p o drugiej w o jn ie św ia to w e j, [w:] Polska ije js ą s ie d z i w czasach najn ow szych , T o ru ń 1995; M . G o 1 o n, Ż y d zi, Ukraińcy, Rosjanie, B iałorusini i C y ga n ie na P o m o rzu G dańskim p o II w o jn ie św ia to w e j, [w:] M niejszości n arodow e i w yzn a n io w e na P o m o rzu w X I X i X X w iek u , zb ió r stu d ió w pod red. M . W o j c i e c h o w s k i e g o , T o ru ń 1998; t e n ż e , Ż y d z i w e W łocław ku p o I I w o jn ie św ia to w e j, „Zapiski K u ja w sk o -D o b rzy ń sk ie”, t. 13, 1999; T . K a w s k i , M n iejszość żydow ska w w o je w ó d z tw ie pom orskim (bydgoskim ) w la tach 1945—1956, [w:] K u ja w y i P o m o rze w latach 1945—1956. O d zakończenia okupacji nie m ieck iej do p rze ło m u p a źd ziern ik o w eg o . M a teria ły z sesji.. . , pod red. W . J a s t r z ę b s k i e g o i M. K r a j e w s k i e g o , W ło c ła w e k 2001.
4 Jewrejskaja E n cik ło p ed ia , t. 1 -1 6 , S an k t-P etersb u rg 1908—1913; O L ubrańcu w latach 1819—1918 traktuje referat Sz. W intera „JIW O -Bletter”, t. 8 ,1 9 3 5 , n r 4 \ A lm anach g m in ż y d o w skich w Polsce, t. 1, red. J. Z i n e m a n , W arszaw a 1939, Sefer R ypin (K sięga Pam iątkow a
R ypina), red. S z. K a n c , T e l A viv 1962; Fragm en ty p a m iętn ik ó w córki w ło cła w sk ieg o ra bin a J. C aro (K aro), C ecy lii S tu e ck g o ld , zob.: „Y IV O A n n u a l o f Jew ish S o cia l S c ie n c e ”, t. X L II, N e w York 1962; W łocław ek w e ha S w iw a . Sefer Z ik fa ro n (W łocław ek i okolica. Księga p a m ią tk o w a ), red. K. F. T c h u rs с h, M. K o r z e ń (b m w ), 1967; C h . H . H o f m a n , D o - m b r o w ic hei K u tn e (D ąbrow ice koło K u tn a ), [w:] K u tn o w e ha S w iw a (K sięga p a m ią tk o w a K u tn a ), red. D . S z t о к f i s z , T e l A viv 1968; Sefer Y izk p r le kedoshei ir Psaytsh kprbon ot ha Shoa (M em o ria ł B ook to the H olocaust v iv tim s o f the c ity o f Psaytsh), w yd. М . В i 1 a v s к y; T e l A viv 1974. W wersji c zę ścio w o a n g lojęzyczn ej: W łocław ek und K u ja w y. M em o ria ł book-, N e w Jork 1969; E ncyklopedia Judaica, t. 4 ,1 0 —1 1 ,1 4 -1 5 , Jerusalem 1974; P in k a s ha K eh ilo t (Księga P a m ią tk o w a G m in ), t. 4, red. A . W e i n, Jerosolim a 1989.
o rg a n ó w nadzorczych n ad gm in am i żydow skim i, jakim i byli: staro stowie, w ojew odow ie czy M inisterstw o W yznań Religijnych i O św ie cenia P ublicznego (dalej: M W R iO P ), policji. Ich ilość jest dość ob fita dla teren u K ujaw w schodnich, śladowo zachow ała się dla ziem i dobrzyńskiej’.
O pracow anie nie w yczerpuje tem atu, m a służyć jedynie jako przy czynek zachęcający do dalszych badań n ad szeroko ro zu m ian ą problem atyką m niejszości narodow ych w regionie kujaw sko- -do b rzy ń sk im . O bjętość o p racow ania skłoniła do p rz ed staw ien ia sytuacji lu d n o ści żydow skiej głów nie w aspekcie jej społecznego zró żnicow ania oraz funkcjonow ania g m in żydow skich. T ery to rialn ie o b szar K u jaw w schodnich i ziem i dobrzyńskiej w okresie m iędzyw ojennym obejm ow ał swoim zasięgiem pow iaty znajdujące się w g ran icach w ojew ództw a w arszaw skiego (od 1938 r. p o m o r skiego): nieszaw ski, lipnow ski, rypiński, w łocław ski, część k u t now skiego oraz półn o cn ą część pow iatu kolskiego (leżący na praw ym brzegu N oteci) w w ojew ództw ie łó dzkim (od 1938 r. p o zn a ń sk im ). Z a lud n o ść żydow ską a u to r u z n a ł osoby w yzn ania m ojżeszow ego posługujące się językam i żydow skim i (jidisz, h ebraj skim ), p rz y n ależn e do gm in w yznaniow ych żydow skich.
Ro z m i e s z c z e n i e p r z e s t r z e n n e
L U D N O Ś C I Ż Y D O W S K I E J
Początki osadnictw a żydowskiego w regionie kujaw sko-dobrzyńskim sięgają XV w. D o n a jsta rsz y c h ośro d k ó w m iejsk ic h , w k tó ry ch
za-5 Z . W a s z k i e w i c z , Z d z ie jó w z ie m i dobrzyńskiej w latach 1918—1939, [w:] S tu d ia z d ziejó w Z ie m i D o b rzyń sk iej X V —X X w ie k u , red. M . W o j c i e c h o w s k i , W a r sz a w a -P o z n a ń -T o r u ń 1987, s. 9 9 -1 0 1 ; T h e C entral A rch ives for th e H istory o f th e Jew ish P eo p le w Jerosolim ie prz ec h o w u je akta stanu c y w iln e g o g m in ży d o w sk ich w C h o d c z u z lat 1 8 2 6 -1 9 3 0 (sygn. P L ./1 22— 159), K ow ala z lat 1 8 7 3 -1 9 4 2 (sygn. P L ./6 -1 1 ), P rzed cza 1 8 4 7 -1 8 7 0 (sygn. P L ./ 2 1 -2 5 ) .
Rozmieszczenie ludności żydowskiej na Kujawach wschodnich i w ziemi dobrzyńskiej w okresie międzywojennym (1918-1939)
/ X » Rypin ' x * Dobrzyń nad Drwęcą
• Lubicz
У Ciechocinek
A X # A X # Nieszawa
A X * Aleksandrów Kujawski Dobrzyń nad Wistą X * A X # Służewo X X # Włocławek Osięciny X # Brześć x * Kowal Kujawski X # Lubraniec x#Radziejów Kujawski Lubień Chodecz * • x # X # Piotrków
1 Kujawski X # Izbica Kujawska ( Przedecz
— w iększe skupiska ludności żydowskiej
— siedziby gmin wyznaniowych żydowskich „małych" — siedziby gmin wyznaniowych „wielkich”
— gminy łączone C iechocinek-Służewo oraz A leksandrów Kujawski-Nieszawa
m ieszkiw ali Ż ydzi, zaliczam y R adziejów (1432), N ieszaw ę (1487), 6 1 D obrzyń nad W isłą (1507), Inow rocław (1453), B rześć K ujaw ski (1453). W 1764 r. do żydow skich gm in (kahałów ) w B rześciu K u jaw skim , D o b rzy n iu n ad W isłą, Inow rocław iu, Izbicy Kujaw skiej, Kikole, K ow alu, L ipnie, L u b rań cu , Piotrkow ie K ujaw skim , P rzed- czu, R adzikach W ielkich n ależało 3771 osób powyżej pierw szego roku życia, co stanow iło 0,6% populacji Żydów zam ieszkujących zie m ie Rzeczypospolitej. W iek X IX pom im o szeregu ograniczeń n a tu ry praw nej sprzyjał rozw ojow i dem ograficznem u luności żydowskiej na ziem iach p olskich w chodzących w skład pań stw a rosyjskiego. W 1810 r. Żydzi stanowili 5,2% (ok. 8700 osób) ogółu ludności Kujaw i ziem i dobrzyńskiej6. L iczba osób w yznania m ojżeszow ego wzrosła z około 22 500 (6,6% ogółu ludności) w 1897 r. do 30 597 (7,6%) w roku 1921. U d z ia ł procentow y ludności żydow skiej był niższy od średniej dla w o jew ó dztw a w arszaw skiego, który w ynosił 9,6% w 1921 r. P rzyrost m iał m iejsce w pow iatach: nieszaw skim (3001 w 1897 do 4272 w 1921), w łocław skim (z 9221 do 14 669), rypińskim (z 4341 do 5272) oraz pozostałych m iejscow ościach regionu: w powiecie kolskim i kutnow skim (z 996 do 1534). Jedynie w p o w iecie lipnow skim o d n o to w an o spadek liczby Ż ydów (z 4941 do 4850), co w ynikało z d ążen ia tego obszaru do rozw ijającego się W łocław ka7. R ozw ój żydow skiego osadnictw a w m iastach reg io n u
6 Z . G u 1 d o n, Ż y d z i w m ia sta ch .. . , s. 100; t e n ż e , Ż y d z i i S z k o c i.. . , s. 56; t e n z e , W czasach Szlacheckiej R zeczypospolitej — teryto ń u m , lu d n o ści stosunki gospodarczo-społeczne, [w:] Studia z d z ie jó w .. . , s. 32; H . G r o s s m a n , Stru ktu ra społeczna i gospodarcza K sięstw a W arszawskiego na p o d sta w ie spisów ludności 1808 i 1810 roku, „K w artalnik S tatystyczny”, t. 2, z . 1 ,1 9 2 5 , s. 48, 9 8 -9 9 . O sa d n ictw o ży d o w sk ie na K u jaw ach pod kon iec X IV w ie k u datuje: I. T r u n k, Fun d er fo rg em g en h a jt f u n d er B rist-K u ja w e r k eh ilot (Z p rzeszłości g m in y w Brześciu K u ja w sk im ),
[w:] W łocław ek w e h a . . . , s. 78.
7 R ocznik Statystyczny K rólestw a Polskiego. R ok 1913, W arszaw a 1914, D z ia ł 1, cz. III, s. 19-33; S k o ro w id z m iejscow ości R zeczyp o sp o litej Polskiej, t. 1 -2 , W arszaw a 1925, passim ; Pierw szy P o w sz ec h n y Sp is R z eczy p o sp o litej P olsk iej z d n ia 30 w rześn ia 1921 r., S tatystyka Polski, t. X V , W arszaw a 1927, tab. 7.
6 2 sp rz y ja ł szybszej urbanizacji. P ierw sze rodziny żydowskie osiadłe w e W łocław ku w końcu X V III i po czątk ach X IX w. p ochodziły z D obrzynia, Służew a, L ubrańca. D o N ieszaw y pierw szych 50 ro d zin żydow skich przyw ędrow ało z T o ru n ia , P odgórza i okolic, do C iechocinka z R aciążka8. W 1931 r. liczba osób w yznania m ojżeszow ego zm alała w p o ró w n an iu z rokiem 1921 do około 29 670 (6,4%)9. W 1938/1939 r. n iezn a czn ie w zrosła, osiągając wielkość około 32 346 osób, w tym 9382 w granicach ziem i do b rz y ń sk ie j10(tab. 1). D otychczas p re zen to w a n e d ane, o d n o śn ie liczby Ż ydów w regionie p rz ed w ybuch em w ojny w 1939 r., były z ró ż n ic o w a n e 11. N ajw ięk sze różn ice dotyczyły W łocław ka, g dzie rozpiętość w ynosi od 12 000 do 15 000 osób12. Jeśli u w zględ nim y 8 „Jutrzenka” 1861, nr 9, s. 68; I. K a p l a n , W i a z a j o iz antsztanen d i N iesza w e k eh ilot (Jak p o w sta ła g m in a w N iesza w ie) , [w:] W łocław ek w e h a .. . , s. 795; C . F r i e d m a n, D i geszichte fu n ajdiszn ajszub in Ciechocinek {Z h istorii społeczności żyd o w sk iej w C iechocinku), [w:] W łoc
ła w e k w e h a . . . , s. 801.
9 S k o ro w id z g m in R zeczypospolitej Polskiej na p o d sta w ie D rugiego Powszechnego Spisu Ludności z d nia 9 g rudn ia 1931 roku, W arszaw a 1933, cz. 1, tab. 3, s. 1 7 -2 0 . D a n e dla p o sz cz e g ó ln y c h p ow iatów : „ W iadom ości S ta ty sty czn e”, 1935, z . 2, D z ia ł II, p o z. 18 (dalej: 11-18); ta m że, z . 4, II-6; ta m że, z . 5, I I -11, II-23ab; ta m że, z . 10, II-5a; ta m że, 1935, z . 10, III-3.
10 Por.: M . K r a j e w s k i , B y li z o jc zy z n y .. . , tab. s. 21.
11 Por.: D . D ą b r o w s k a , Zagłada skupisk żydow skich w „K raju W arty” w okresie okupacji h i tlerow skiej, „B iuletyn Z I H ”, nr 1 3 -1 4 , tab. 10, 12, 14, 15; W łocław ek w e h a ..., passim ; oraz Encykppedia J u d a ic a ... ; М . С z a j к a, Lu bran iec i okolice, „Przegląd H isto ry czn y ”, 1978, z. 2, s. 282; W . D r z e w i e c k i , W alka i m ęczeń stw o g m in y Skępe w latach 1939—1945, „Z iem ia D o b rzy ń sk a ”, I, R ypin 1986, s. 92; P in k a s h a . .. , t. 4, s. 395; Z . G ó ź d ź , Lipno. Z a ry s d z ie jó w , L ip n o 1991, s. 50; Z. W a s z к i e w i с z , Z d ziejó w m iędzyw ojen n ego R ypina (1 9 1 8 -1 9 3 8 ), [w:] R ypin. Szkice z d ziejó w m iasta, pod red. M . K r a j e w s k i e g o , Rypin 1994, s. 284; t e j ż e , Ż y d z i G o lu b ia .. . , s. 8.
12 A rch iw u m Ż y d o w sk ieg o In stytu tu H isto r y c zn eg o (dalej: A Z IH ) , Ż ydow sk a G m in a W y zn a n io w a W ło c ła w e k (dalej: Ż G W W ł), sygn . 113, T ek a 11, T e c z k a 3 (dalej: 1 1 3 /1 1 /3 ). B u d ż e ty g m in y żydow sk iej w e W ło c ła w k u za 1936 i 1937. O k reślo n o w n ich lic z eb n o ść c z ło n k ó w g m in y na 12 000 Ż y d ó w , zob.: Z . A r e n t o w i c z , W łocław ek, W ło c ła w e k 1937, s. 97; R. К o z 1 o w s к i, Z p r o b lem a tyk i• • •, s. 219 szacu je liczb ę Ż y d ó w w e W ło cła w k u w tym okresie na 15 000; J. S z i 1 i n g , G m in y w y z n a n io w e ..., s. 51, podaje 14 000 osób; E ncyklope dia J u d a ic a ..., t. 16, s. 597 oraz E ncyklopedia o f the H olokau st, t. 4, N e w J o rk -L o n d o n 1990, s. 1161 określają liczb ę Ż y d ó w w e W ło c ła w k u w 1939 r. na 13 500 osób.
śred n io ro czn e przyrosty ludności żydowskiej w e W łocław ku w la tach 1931-1937 wynoszące około 300 osób oraz zwiększony napływ ludności żydowskiej przed 1939 r. do m iasta z miejscowości pogranicza polsko-niem ieckiego, przy jednoczesnych w zm ożonych w yjazdach Żydów z m iasta, m ożna z pew nym praw dopodobieństw em przyjąć, że W łocław ek przed w ybuchem wojny liczył około 13 000 Żydów. G m in a żydow ska we W łocław ku zaliczała się do jednej z większych w II Rzeczypospolitej. Z najdow ała się na 15. m iejscu na terenach byłego Królestwa Kongresowego, zaś na 31. na tle innych gm in żydow skich w świetle danych z 1921 r.13 O bok W łocław ka większymi skupi skami ludności żydowskiej w tym okresie pozostawały: Rypin (2791), L ipno (2443), D obrzyń nad D rw ęcą (1976), Izbica Kujawska (1378). W e wszystkich miejscowościach regionu udział procentowy ludności żydowskiej w latach 1918—1939 m alał w stosunku do ogólnej liczby ludności. W kilku m iastach pom iędzy rokiem 1921 a 1933/35 spadek był znaczący, np. w Piotrkowie K ujaw skim udział procentowy ludności żydowskiej zm niejszył się z 82% do 20%, w Osięcinach z 53% do 40%, Służew ie z 18% do 6%, C iechocinku z 31% do 13%, Kikole z 35% do 20% (tab. 1). Było to zjawisko występujące w większości sku pisk żydowskich w II Rzeczypospolitej. M iało ono swoje uzasadnienie w stałym odpływie ludności żydowskiej z m iast regionu oraz systema tycznym napływ ie nieżydowskiej ludności z terenów wiejskich. P opulacja kujaw sko-dobrzyńskich Żydów była silnie zu rb an izo w a na, 93,5% ludności żydowskiej m ieszkało w m iastach i osadach m iej skich, tj. m iejscowościach, które w drugiej połow ie X IX w. utraciły praw a m iejskie. W niektórych z nich ludność żydow ska stanow iła zn a czn ą część m ieszkańców , np. w P iotrkow ie K ujaw skim (82%), D ąbrow icach (57%), O sięcinach (53%), D o b rzy n iu nad D rw ęcą (48%), Izbicy K ujaw skiej (46%), L u b icz u (42%), R ypinie (39%),
63
l 3B . W a s i u t y ń s k i , L u d n o ść żyd o w sk a w Polsce w w ie k u X I X i X X . S tu d iu m statystyczn e, W arszaw a 1930, passim .
6 4 Tabela 1
Większe skupiska ludności żydowskiej na Kujawach wschodnich i w ziemi dobrzyńskiej w wybranych latach istnienia II Rzeczypospolitej
Miejscowość 1921 % 1933-1935 % Aleksandrów Kujawski 977 11,9 1 011 10,6 Brześć Kujawski 794 20,8 707 11,8 Chodecz 459 27,2 380 20,2 Ciechocinek 769 31,4 ok. 615* 12,8
Dąbrowice (o) 184 56,8 ok. 150*** ok. 50
Dobrzyń nad Drwęcą 1976 48,4 2 473 48,4
Dobrzyń nad Wisłą 775 28,8 767 25,0
Izbica Kujawska (o) 1378 46,2 1 525** 42,0
Kikół (o) 267 34,7 271 19,7 Kowal 1227 30,2 1 314 31,0 Lipno 2443 28,9 2 294 20,8 Lubicz (w i f) 362 41,8 438 36,0 Lubień 797 37,6 778 32,3 Lubraniec 834 38,0 802 31,0 Nieszawa 262 11,0 ok. 80* 3,0 Osięciny (o) 436 53,2 420 40,0
Piotrków Kujawski (o) 742 82,0 661 20,0
Przedecz 840 27,6 808 24,0 Radziejów 599 18,9 699 15,0 Rypin 2791 38,6 2 696 31,2 Skępe (o) 268 16,0 276 12,2 Skrwilno (w) 69 9,9 78 5,9 Służewo (o) 259 18,0 113 6,0 Tłuchowo (w) 60 11,9 35 4,5 Walewskie (w) 149 20,6 :--- — Włocławek 9595 23,8 11 996 20,2
* — d a n e szacu n k o w e n a p o d staw ie w sk aźn ik ó w % ;** — d a n e d la osady Izb ica K ujaw ska z połow y 1936 r.; *** — d a n e szacu n k o w e z 1939 г.; (o) — osada m iejsk a, (w) — w ieś, (0 — folw ark
Ź r ó d ł o : C A W , D O K V II, sygn. 3 71.8.282, 371.8.284; m ap y n a ro d o w o ścio w e pow iatu n ie- szaw skiego, lip n o w sk ieg o , rypińskiego, w łocław sk iego; A P P o K , A gIK , sygn. 1247, k. 39; Sko ro w id ze m iejscow ości R zeczyp o sp o litej Polskiej, t. 1—2, W arszaw a 1925. Z esta w ien ie autora.
L u b ra ń c u i L u b ie n iu (po 38%) (tab. 1). Ś rednio w m iastach i osa- 6 5 d ac h m iejskich w 1921 r. Ż y d zi stan o w ili 27,1% ogółu lu d n o ści (28 683 osoby). W e w siach m ieszk ało 1914 Ż ydów (6,5% p o p u la cji Ż ydów ), stanow iąc 0,2% lu d n o ści w iejskiej w p ow iatach K u jaw w sc h o d n ic h , 1,3% dla p o w iatu ry pińskiego i 0,8% lipnow - skiego przy średniej dla w o jew ództw a w arszaw skiego 1,7% 14. D la Ż ydów m ieszkających w „ sz te tł” (jid. „m iasteczko”) w iększe m ia sto nie tylko stw arzało m ożliw ości z n a le z ie n ia lepiej płatnej pracy, p o m n o ż e n ia kapitałów , lecz daw ało szansę aw an su społecznego. W ło cław ek w ydaw ał się być dla w ielu „praw dziw ym P ary żem ze sw oim i o rg a n iz a c ja m i ży d o w sk im i, k lu b a m i sporto w y m i, o rg a n iz a c ja m i k u ltu ra ln y m i, p o z w a la ł n a pod jęcie n a u k i w ży d o w skim g im n a z ju m ”15. L u d n o ść żydow ska w g m in ach w iejskich zasied lała wsie, które pow oli p rz ek ształcały się w osady o c h a ra k terze m iejskim , jak: L u b icz (41,8% Ż ydów ), W alew skie (20,6%), o b rz eża m iast i osad, tarta k i, folw arki, rzadziej leśniczów ki, m ły n 16. N ajczęściej osiedlano się w w iększych w siach czy osadach. T a rg i, jarm a rk i zap ew n iały o d p o w ied n ią w ielkość w ym iany h a n dlow ej, p o zw alając na u trz y m a n ie się z h a n d lu czy rz em io sła . O d rę b n ą gru p ę stanow ili w łaściciele m ajątków ziem sk ich w y z n a n ia m ojżeszow ego, którzy p ojaw ili się na tere n ach ku jaw - sko-dobrzyń skich w połow ie X IX w. W okresie m iędzy w o jenn ym w pow iecie rypińskim 50 Ż ydów p o s ia d a ło m a ją tk i z ie m s k ie 17. W in n y ch pow iatach ich liczba była m n ie jsz a 18.
14 T a m ż e , tab. 4, s. 7 0 -7 1 .
15 S ten ogram ro zm o w y autora z czło n k a m i Z io m k o stw a Ż y d ó w W łocław k a w Izraelu z dnia 3 V I I I 1998 r.
16 S k o ro w id z m iejscow ości. . . , t. 1—2, passim .
17 D ob ra zicm skje w posiadaniu Ż y d ó w , [w:] Społeczeń stw o K rólestw a Polskiego. S tu dia o u w a r stw ien iu i ruchliw ości społeczeń stw a , t. 3, p od red. W . K u l i , W arszaw a 1968, s. 293; S y tu acja społeczno-polityczna i gospodarcza O bszaru O kręgu K orpusu n r V III w T oru n iu w latach 1933—1937, w ybór źródeł w ydali P. S t a w e с k i, W . R e z m e r, T o ru ń 1992, nr 49; Z . W a s z - k i e w i с z, Z d z ie jó w m ięd zyw o jen n eg o. . . , s. 285.
Staro-6 Staro-6 M i g r a c j e l u d n o ś c i ż y d o w s k i e j
D z ia ła n ia w ojenne w latach 1914-1920 spow odow ały zn aczn e p rz e m ieszczenia w osadnictw ie żydow skim . N iew ielka, w p orów nan iu z P o m o rzem czy W ielkopolską, g ru p a Ż ydów zw iązanych z ku ltu rą niem iecką w początkach istnienia II Rzeczypospolitej opuściła te reny K ujaw i ziem i dobrzyńskiej, głów nie z m iast byłego p og ran i cza niem iecko-rosyjskiego (C iechocinek, A leksan dró w K ujaw ski, N ieszaw a, Służew o), osiedlając się na terytorium N iem iec19. Jedynie G ó rzn o , które znajdow ało się po rozbiorach w granicach państw a niem ieckiego, Żydzi opuścili całkow icie20.
N a em igrację decydow ały się w nowej pow ojennej rzeczyw istości jednostki najbardziej aktywne. Z am o ż n i Ż ydzi deklarow ali w yjazdy do Palestyny, biedni do Stanów Z jednoczonych i W ielkiej B rytanii21. W 1922 r. w ciągu listopada i g ru d n ia opuściło pow iat nieszaw ski 82 em igrantów , w tym 41 Polaków , 21 Żydów , 19 N iem ców , 1 U k ra iniec. Ż ydzi kierow ali się do: N iem iec (14), U SA (6), K rólestw a S er bii, C horw acji, Słow enii ( l ) 22. O d połowy 1932 do połowy 1935 r. z pow iatu włocław skiego w yjechało za granicę 259 osób. W pow ie cie w łocław skim em igracja zam orska stanow iła 64,1% wszystkich
stw o P o w ia to w e N ie sz a w sk ie (dalej: S P N ), sygn. 2 8 -2 9 , L isty p ła tn ik ó w składek na rzecz g m in ży d o w sk ic h (dalej: L is t y ...) z 1936 r.; A rch iw u m P a ń stw o w e w B y d g o szczy (dalej: A P B ), U rzą d W o je w ó d z k i P om orsk i w T o ru n iu (dalej: U W P T ), sygn. 4438, 4485; L is t y ..., z 1938 r.; A Ż I H , Ż G W W ł, sygn. 1 1 3/11/2, 1 1 3 /7 /1 1 , 1 13/10/2; L is t y ..., 1 9 1 9 -1 9 3 9 ; „K uja- w ia n in . In form ator h a n d lo w o -p r z e m y sło w y ” za lata 1 9 2 2 -1 9 3 9 .
19 C . F r i e d m a n, D ig e szic h te . . . , s. 8 0 2 -8 0 3 ; I. K a p 1 a n , W ia z a j. . . , s. 795; H . S a r, S łu że w o , [w:] W łocław ek w e h a . .. , s. 8 1 4 -8 1 5 .
20 A P B , U W P T , sygn. 4494, k. 3; B. W a s i u t y ń s k i, L u d n o ść ż y d o w s k a ..., s. 169—171; Z . W a s z k i e w i c z , Ż y d z i G o lu b ia ..., s. 7. G ó r z n o w 1895 r. z a m ie sz k iw a ło 40 Ż yd ów . O statni Zyd o pu ścił m iasto w 1922 r., kolejni Ż ydzi pojaw ili się w G ó rzn ie dopiero w 1928 r. 21 A P T O W ł, Starostw o P o w ia to w e W ło c ła w sk ie (dalej: S P W ł), sygn. 353. Sp raw ozdania sytuacyjne starosty (dalej: S p r a w o z d a n ia ...) od listopad a 1919 d o marca 1920 r.
w yjazdów . W tym typie em igracji ponad 90% stanow ili Ż ydzi. Kie- row ano się do: Palestyny (89,2%), U SA (6,6%), Brazylii (2,4%), A r gentyny (1,8%)23. M ożn a przyjąć z pew nym praw dopodobieństw em , że pow iat opuściło w tym okresie około 160—180 Żydów. O gółem po n ad 90% em igrantów żydow skich pochodziło z W łocław ka. M alała liczba w yjazdów do krajów europejskich. W tej ostatniej p rzew ażała F rancja (58 osób), W olne M iasto G d ań sk (9), Belgia (8), N iem cy (7). W śród em igrantów z W łocław ka i okolic wyjeżdżających do Palesty ny przew ażali „właściciele kapitałów ”, przedsiębiorcy, kupcy, w n ie w ielkim sto pniu in n e g rupy zaw odow e, w tym głów nie m ło d zież syjonistyczna ogarnięta ideałem budow y państw a żydowskiego24. P o dobny k ieru n e k em igracji w skazuje w ychodźstw o z R ypina. M ia sto opuściło od stycznia 1924 do lipca 1935 r. 56 osób. Z tej grupy 52 osoby (92,9%) udały się do krajów zam orskich, głów nie P alesty ny (39 osób), A rgentyny (9), U SA (2), B razylii i M eksyku (po l ) 25. E m igracja Żydów nosiła charakter głów nie rodzinny. Z L u b rań ca pom iędzy 1928 a 1931 r. w yjechało do m ężów , braci w U S A i K a n ad zie 10 osób. Były to kobiety z dziećm i lub innym i czło nk am i ro d zin 26. Żydzi emigrujący do państw europejskich traktowali kraje poby tu jako pewien etap służący zdobyciu środków m aterialnych n a dalszą
23 A rch iw u m A kt N o w y c h (dalej: A A N ), M in isterstw o Spraw W ew n ętrzn y ch (dalej: M S W ), sygn. 1680, k. 5 3 6 -6 6 2 . Por.: R o czn ik P o lity c zn y i G o sp o d a rczy 1935 r., W arsza w a 1935, s. 695; J . T o m a s z e w s k i , N iep o d leg ła R ze c zy p o sp o lita , [w:] N a jn o w sze dzieje Ż y d ó w w P o l sce w zarysie (do 1950 rokit), W arszaw a 1993, tab. 33, s. 164; J. Z i e m i ń s k i, P ro b lem e m i gra cji żyd o w sk iej, W arszaw a 1937, s. 26.
24 K orespon dencja autora z P rezy d en tem Z io m k o stw a Ż y d ó w W ło cła w sk ich w Izraelu L ut- kiem T a b a czy ń sk im . O k o ło 80% c zło n k ó w Z io m k o stw a przybyło do Izraela je s z c z e przed w y b u ch em w ojn y w 1939 r.
25 A A N , M S W , sygn. 1679, k. 3 4 8 -3 6 5 .
26 A P T O W ł, S P W ł, sygn. 845. E w id en cja c z ło n k ó w g m in żyd ow sk ich ; L. A l t e r , W ychodźstw o żyd o w sk ie , „K w artalnik In stytu tu N a u k o w e g o d o B adań E m igracji i K o lo n i z a cji”, 1926, nr 1, s. 84.
6 8 podró ż, najczęściej za ocean27. L ata 1938—1939 przyniosły w zrost z a in te reso w a n ia em igracją. O soby w ah ające się p rz ed podjęciem decyzji, a posiadające w aru n k i i m ożliw ości w y jazd u, najczęściej decydow ały się na em igrację pod w pływ em w zro stu napięcia w sto sunkach m iędzynarodow ych28. W pierw szym półro czu 1938 r. p o w iat kolski opuściło 65 osób, w tym 10 osób z Izbicy K ujaw skiej. Rok później w analogicznym okresie pow iat nieszaw ski opuściły 22 osoby, pow iat lipnow ski -— od połow y 1938 do połow y 1939 r. — 45 osób. Z n a c z n e m u ograniczeniu uległy w yjazdy za ocean — do 32,4%. W śród nich najczęściej kierow ano się do U SA (58,3%), P ale styny (33,3%), A rgentyny (8,4%). Z krajów europejskich do N iem iec i F rancji z regionu wyjechało 40 osób. Jednocześnie pew na grupa osób w y zn an ia m ojżeszow ego pow racała do Polski — najczęściej z N iem iec, F rancji, rzadziej z Palestyny, K anady29. Pow ody w yjazdu bywały różne. C zęść chciała poprawy bytu, część, głów nie m łodszego pokolenia, pragnęła zerw ać w nowej, pow o jen n ej rzeczyw istości z ogran iczen iam i wynikającym i z życia w „sztetł”30. Zw olennicy sy jo n izm u w idzieli w em igracji do Palestyny jedyny sposób na o d b u dow ę kraju przodków Erec Israel i popraw ę losu Żydów w krajach
27 N . R e j f, R o z w ó j i k ieru n ki em igracji ży d o w sk iej z P o lsk i, „Spraw y N a r o d o w o śc io w e ”, 1936, nr 3 , s. 2 3 9 -2 4 0 .
28 Zob.: P. N e h r i n g , P o lityk a rządu R P w o b ec Ż y d ó w -o b y w a te li polskich m ieszkających w N iem czech w latach 1933—1939, „ D z ieje N a jn o w s z e ”, 1993, nr 1, s. 15—30.
29 A A N , M S W , sygn. 1670, k. 101—119; A rch iw u m P a ń stw o w e w P o z n a n iu , O d d zia ł w K o n i nie (dalej: A P P O K ). Akta g m in y Izbica K ujaw ska (dalej: A g IK ), sygn. 1248, k. 1 58-160; A P P O K , Starostw o P o w ia to w e K olskie, sygn. 270. S p r a w o z d a n ia ... 1 9 3 8 -1 9 3 9 ; A P B , U W P T , sygn. 4496; A A N , M S W , sygn. 1670, k. 213, sygn. 1680, k. 625, k. 660; A P T O W ł, SP W ł, sygn. 845. E w id en cja c zło n k ó w g m in ży d o w sk ich .
30 W jed n y m z listó w em igran t z R ypina p isz e o r o d zin n y m „ o g łu p iałym C h ra p in ie” i pyta ro d zicó w , c zy n ie m ają „już dosyć, dobrego, sło d k ieg o św iata R ypin a”. Inny ża łu je czasu s p ę d z o n e g o w „złym R y p in ie”. J ed n ocześn ie d ostrzegając zalety „ in n eg o ”, tym sam ym lep sze g o życia, cyt. za: M . K u 1 a, P o ro zm a w ia jm y je szc ze raz, na spokojnie, o syjo n izm ie , „ D zieje N a jn o w s z e ”, 1987, nr 2, s. 1 0 6 -1 0 7 , przypis 74.
D iaspory w E uropie Ś rodkow o-W schodniej. In nych odstraszał od 6 9 pozostania w Polsce antysem ityzm .
T ypow ą cechą osadnictw a żydow skiego, obok emigracji, były m igra cje ograniczające się do stosunkow o niewielkiego terytorium . M ożna to zjaw isko prześledzić n a przykładzie L ubrańca. P o n ad 58% osób opuszczających tę gm inę żydow ską osiedlało się w m iejscowościach w pro m ien iu do 40 km. D o 100 km odsetek w zrósł do 80%. Z aled wie około 3% w yjeżdżało dalej n iż 200 km. Miejscowością, do której kierow ało się 42% m igrantów , był W łocław ek31. Był to jeden z p ow o dów w zrostu liczebności ludności żydowskiej w większych m iastach, a kurczenia się liczy Żydów w m iasteczkach. W efekcie następow ało pogłębienie tru dności ekonom icznych w w iększości g m in żydow skich. B ogatsze i liczniejsze m u siały w iększe środki p rz ezn a cza ć na opiekę społeczną dla niezam o żn y ch przybyszy, m niejsze gm iny ubożały, gdyż m alała liczba płatnik ów składek gm innych członków . W śród zm ieniających m iejsce zam ieszkania dom inow ali m ężczyźni reprezentujący zaw ody takie, jak: krawiec, szewc, kupiec, n a uczyciel, lekarz. W śród kobiet pow odem w yjazdu było zaw arcie zw iązku m ałżeńskiego. P o n ad 90% z nich znajdow ało partn era w m iejscow ościach oddalonych o 2 0-30 km od L ubrańca. Sytuacja ta m iała swoje uzasad n ien ie w zw iązkach tow arzysko-rodzinnych, w których niepoślednią rolę odgryw ała instytucja swata. Żydzi z sąsiednich m iejscow ości często znali się lub m ieli dobre roze zn a n ie w sytuacji określonych g ru p zaw odow ych czy społecznych w sąsiednich „sztełt”, poniew aż utrzym yw ano kontakty z krew ny mi. R odziny żydow skie były w regionie rozsiane po w ielu m iastecz kach. W iele charakterystycznych nazw isk, które nosili Ż ydzi, jak: D obroszkan ka, D ługow łoski, T abaczyń ski czy nazw iska tzw . od- m iejscowe, jak: W łocławski, K łodaw ski, Inowrocławski, Izbicki, L u- braniecki pojaw iało się w w ielu miejscowościach.
"70 N iew ielkie społeczności żydow skie były za m k n ię te . K ontakty ze św iatem zew nętrznym , nieżydow skim , ograniczały się najczęściej do spotkań handlow ych w okolicznych w siach i m iasteczkach32. P o stawę taką odzw ierciedla jedna z w ypow iedzi: „ [...] Ja nie p o trze buję, żeby m n ie goje kochali. Ja byłem Ż ydem i żyłem jak Zyd, jak mój ojciec i jak m ój dziadek. A goj, on m i nie był potrzebny, ja jem u byłem potrzebny, ja jem u palta i u b ran ia szyłem J ...] ”33. M im o tej oschłości byłoby n ad m iern y m u p ro sz cze n ie m przyjęcie tej opinii bez zastrzeżeń. Polacy i Żydzi znali się pryw atnie. „Sąsiadow ano” przez ścianę, podw órko, ulicę, dzieci uczęszczały do wspólnej szkoły pow szechnej. O tych kontaktach m oże świadczyć fakt, że pom im o upływ u lat Polacy w spom inający swoje dzieciństw o z lat trzy d zie stych bez tru d u opisują żydow skie rod ziny i żydow skich kolegów. Zycie codzienne m ałom iasteczkow ego Ż yda było schem atyczne. W y p e łn ia n ie religijnych n ak azó w p rz e p la ta ło się z d ziałalno ścią gospodarczą. N ieżydow skie otoczenie ze w szystkim i jego pozytyw nym i i negatyw nym i zachow aniam i w obec m niejszości w niew iel kim sto pniu w pływ ało n a nią sam ą. Z am ę t przyniosło rozszerzanie się w pływ ów nacjonalizm u żydow skiego w raz ze zdobyw ającą zw o lenników ideą budow y żydow skiego państw a. Z drugiej strony sym patyków zyskiwały ugrupow ania głoszące ideologię lewicową. O sad nictw o żydow skie odegrało z n a c z n ą rolę w zag osp od aro w a n iu p rz e strz e n i m iejskich w X IX i X X w. w m iastach regionu. K oncentrow ało się w pew nych dzielnicach dużych m iast czy w
przy-321. T r u n k, Fun d e r . .. , s. 780; H . S a r, S łu ż e w o ..., s. 814; M . P i n с z e w s k i, C hodcz (C ho- d e c z), [w:] W łocław ek w e h a ..., s. 828. W e w sp o m n ie n ia ch p od kreślano brak kon taktów ze św ia tem ch rześcijań sk im oraz p o d zia ł sp o łe cz n o śc i ży d o w sk ich m ia steczek na trzy grupy. Pierw sza to ortodoksi sk u pien i najczęściej w o k ó ł „H ew re K a d isze” (Bractw p ogrzeb ow ych ). D ruga to c h asyd zi. T rzecią , n ieliczn ą , stan ow ili asym ilujący się lub za sy m ilo w a n i w raz z in nym i „ p o stęp o w ca m i” Ż yd zi.
33 C ytuję za: I. H u r w i c - N o w a k o w s k ą , Ż y d z i polscy (1947—1950). A n a liza w ię z i społecznej ludności ż yd o w sk iej, W arszaw a 1996, s. 109.
Tabela 2 7 1 Gęstość zaludnienia ulic przez ludność żydowską w wybranych miejscowościach na Kujawach wschodnich i w ziemi dobrzyńskiej (dane w %)
Miejscowość Zamieszkiwało na 3 ulicach Zamieszkiwało na 5 ulicach Zamieszkiwało na 7 ulicach Aleksandrów Kujawski 60,8 76,8 87,2 Chodecz 82,3 100,0 — Ciechocinek 46,4 54,1 58,2 Dobrzyń nad Drwęcą 58,3 78,1 96,1 Izbica Kujawska 69,5 91,3 98,4 Ź r ó d ł o : A P B , U W P T , s y g n . 4 4 8 5 , 4 4 9 2 , 4 4 9 6 ; A Ż I H , Ż G W W , s y g n . 1 1 3 /7 /4 ; A P K , A g I K , sy g n . 1 3 0 6 . Z e s ta w ie n ie autora.
padku „sztełt” na kilku ulicach leżących w p obliżu rynku. Zjawisko to było uw arunkow ane przyw ilejam i pochodzącym i z X V -X V III w., które gw arantow ały ludności m ojżeszow ej praw a nabyw ania g ru n tów, budow y dom ostw czy synagogi i cm entarza w określonych fragm entach m iasta, o b ow iązyw aniem w latach 1816/1817—1862 w m iastach rządow ych obow iązku zam ieszkiw ania Żydów w „re w irach żydow skich”. W w iększości g m in 60-70% ludności żydow skiej m ieszkało w obrębie trzech ulic (tab. 2). W e W łocław ku najwięcej Żydów m ieszkało w granicach byłego „rew iru żydow skie g o ” m iędzy ulicam i: Z a p ie c e k -Z a b ia -B rz e sk a -3 M aja. W 1937 r. na 1509 płatników składki gm innej n a 8 ulicach m ieszkało ich 922 (61%), n a 15 ulicach 1172 (78%)34.
N iezależn ie od oficjalnego ustaw odaw stw a Żydzi, kierując się koniecznością p rzestrzeg an ia nak azó w religijnych i kulturow ych, M A P T O W ł, M agistrat m iasta W ło cła w k a (dalej: M m W ł), sygn. 807, 2237. Im ie n n y spis m ieszk a ń có w m ę ż c z y z n m iasta W łocław k a p ow o ła n y ch d o osobistych św ia d czeń w ojennych w 1919—1920 r., sygn. 2237, B u d ż e t G m in y Ż ydow sk iej w e W ło cła w k u 1937 r., U lice: 3 Maja (178 o só b ),Ł ę g sk a (152), Piekarska (145), K rólew iecka (132), C yganka (103), S todolna (77), Ż abia (7 6 ), T u m sk a (59).
7 2 m ieszkali w sąsiedztw ie. P row adziło to do tw orzenia „ulic żydow skich ”, których c e n tru m staw ała się synagoga, będąca w izytów ką zam ożności i prestiżu. W kilku g m inach żydow skich istniały dwie synagogi (Lipno, W łocław ek, D o brzyń nad D rw ęcą, R adziejów )35. B ożnica pełniła funkcje nie tylko kultow e i religijne, lecz tak że sze reg funkcji społecznych i kulturalnych, obok niej znajdow ało się p o m ieszczenie w ład z gm iny, szkoła, łaźn ia rytualna, dom m odlitw , m ieszkanie rabina, rzeźn ia rytualna, bractw o pogrzebow e. Jedynie cm en tarz żydow ski praw ie zaw sze znajd ow ał się na skraju m iaste czek, co było w arunkow ane n o rm am i religijnym i36.
Ż ydzi niem ieccy, obok N iem ców , w X IX i początkach X X w. znacząco wpłynęli na rozwój infrastruktury miejskiej w regionie, p o przez rozwój przem ysłu oraz h an d lu o ponadreg ion aln ym zasięgu. W dużej m ierze dzięki ich inicjatyw ie rozw inęły się przem ysły fa jansow y i ceram iczny, tartaczny, papierniczy , spożywczy, m in e ralny, m etalow y, które w płynęły nie tylko n a rozwój ludnościow y i p rzestrzenn y, ale i cyw ilizacyjny, np. W łocław ek w p ro w adzen ie ośw ietlenia ulic zaw dzięcza C haim ow i P rafm ano w i37. Żydzi przy czynili się do rozw oju szlaków kom unikacyjnych w regionie. M ichał Levi z Inow rocław ia finansow ał budow ę kolei T o ru ń -In o w ro c ła w - P o z n a ń , Stern i K ab acznik z W łocław ka inw estow ali w rozwój żeglugi w iślanej38.
35 A P B , U W P T , sygn. 4482. O p is m ajątku g m in ży d o w sk ich z lat 1 9 3 8 -1 9 3 9 z p o w ia tó w w łą c zo n y ch d o w o jew ó d ztw a pom orskiego.
36 W o je w ó d z k i O d d zia ł S łu żb y O ch ro n y Z abytk ów w e W ło cła w k u , D o k u m en ta cja c m e n tarzy ży d o w sk ich , sygn. 78, 185—192, 199, 213; T . W i ś n i e w s k i , B ożn ice B ia ło sto cczyzn y , B iałystok 1992, s. 3 7 -4 2 .
37 Z IH , D z ia ł D o k u m en ta cji, T eczk a : „W ło cła w ek ”, L ist d o S p o łec z n e g o K om itetu O p ie ki nad C m en ta rza m i Ż y d o w sk im i z dn ia 11 III 1989 r.; F . S z e l i g a , P rzem ysł W łocław ski, W ło c ła w e k 1928, passim ; W . S t a n k o w s k i , W łocław eł^jakp. . . , passim .
38 I. S с h i p e r, U d zia ł Ż y d ó w w k o m u n ik a cji i transporcie, [w:] Ż y d z i w Polsce O drodzon ej, praca zbiorow a po red. I. S c h i p e r a , A . T a r t a k o w e r a, A . H a t Ft к i, t. 2, W arszaw a 1936, s. 5 4 5 -5 4 6 .
A n t y s e m i t y z m
Pierw sze zajścia antyżydow skie, do których doszło w II R zeczy pospolitej, w regionie nastąpiły w e W łocław ku w dn iach 5—9 I
1919 r.39 W trakcie w ojny polsko-bolszew ickiej m iały m iejsce k o lejne w ystąpienia w P rzed czu , W łocław ku. Pobytow i w ojsk bolsze wickich na ziem i dobrzyńskiej towarzyszyły rab u n k i firm i sklepów należących do Żydów. W L ipnie aresztow ano księdza, pastora i rabi na, którzy utw orzyli K om itet Obywatelski. R ozstrzelano kilku oby wateli ziem skich, w tym trzech Żydów. W raz z w kroczeniem w ojsk polskich, w m iejsce w ycofujących się wojsk bolszew ickich, m iała miejsce now a fala grabieży żydow skich m ajątków . Ż ołnierze u z a sadniali swoje zachow anie postępow aniem Ż ydów w obec bolszew i ków w e W łocław ku, którzy, jak głosiła plotka, m ieli przygotow ać na ich pow itanie 2 tys. kw iatów oraz strzelać do polskich oficerów40. Postaw y ludności żydow skiej w obec odrodzonej Polski były zróżnicow ane. C zęść żydowskiej lewicy (B und, Ferajnigte, Poale Sy jon) i kom uniści poparli tw orzące się Rady D elegatów Robotniczych. W L ip n ie bolszew icy utw orzyli „R ew kom ”. W jego składzie z n a lazł się re p rez en tan t B un d u . W pow ołanej p rzez bolszew ików M i licji zn alazło się 15-20 chrześcijan oraz 8 Żydów. C zęść m łodzieży żydow skiej, która uległa rew olucyjnej propagandzie, uciekła z m ia sta w raz z w ycofującym i się w ojskam i bolszew ickim i. Po kilku dniach pow rócili w ro d zin n e strony. Aktywniejsi zostali postaw ieni przed sądam i do raźnym i, innych po krótkotrw ałym aresztow aniu
* A P T O W I, S P W t, sygn. 32 8 , k. 2 5 - 2 7 , k. 4 8 -5 8 ; A P T O W ł, M m W , sygn. 235, A kta w spra- w ie ro zru ch ó w a n ty ży d o w sk ich 1919.
411 In w a zja b o lszew ick a a Ż y d zi. Z b ió r d o k u m e n tó w , z. 1, W arszaw a 1921, s. 9 4 -9 6 . W dn iach 20—21 V III 1920 r. pracujących przy pracach fortyfikacyjnych Ż y d ó w w e W ło cła w k u w o b ecn o ści płk. G r o m c z y ń sk ie g o ż o łn ie r z e z m u s z a li d o w z n o sz e n ia okrzyków : „ N ie ch zyie Polska, niech zd e ch n ą Ż y d z i”. W ykorzystując za m ę t z m u s z a n o do w płacania o k u p u za z w o ln ie n ie z prac fortyfikacyjnych, pląd row an o sklepy, zdarzały się w ypadk i pobicia.
7 4 u w o ln io n o 41. C ztern astu zm o b ilizo w an y ch w 1919 r. z pow iatu włocław skiego Żydów zdezerterow ało z W ojska Polskiego, co stanow iło 26% w szystkich p rzypadków tego typu. W tym sam ym czasie kilku Żydów pochodzących z W łocław ka, którzy przebyw ali na terytorium N iem iec, czyniło starania, aby znaleźć się w szeregach W ojska Polskiego42. Z achow ało się kilkadziesiąt nazw isk osób w y z n a n ia m ojżeszow ego z K ujaw i ziem i dobrzyńskiej, którzy polegli w w ojnach o granice Polski w latach 1914—192043. Jeszcze inni Żydzi, jak P aw eł G olde, p rzez trzy d n i finansow ali u trzym an ie żołnierzy odpierających ataki w ojsk bolszew ickich na w łocław skich b u lw a rach. G m in a żydow ska, np. w e W łocław ku w obliczu m ożliw ości zajęcia m iasta przez wojska bolszewickie, w ydała odezw ę w zywającą ludność żydow ską do obrony państw a44.
D o końca lat dw udziestych zajścia antyżydow skie na terenach ku - jaw sko-dobrzyńskich ograniczały się głów nie do akcji plakatow ej z inicjatywy T ow arzystw a „R ozw ój”, pow iązanego z N arod ow ą D em okracją. P ew ną rolę w podsycaniu antyżydow skiego nastaw ie nia ludności odegrała postaw a części duchow ieństw a katolickiego. Świadczy o tym postawa ks. Józefa Kruszyńskiego, autora wielu anty semickich publikacji. Odwoływano się do haseł ekonom icznych i „spo lszczania h an d lu ”, inne nosiły zn am io n a antysem ityzm u ludow ego,
41 „ G azeta K u jaw ska”, 1920, nr 195, s. 4.
42 A P T O W ł, S P W ł, sygn. 1372. Byli nim i: S a m u el C ym erm an , Rafe R adziejow sk i, Szyja Fryc.
43 A P T O W ł, S P W ł, sygn. 403, k. 26; C en traln e A rch iw u m W ojskow e (dalej: C A W ), M i n isterstw o Spraw W o jsk o w y ch (dalej: M S W o j), sygn. 1.300.20.134. L ist Z w ią zk u Ż y d ó w U c z e stn ik ó w W a lk o N ie p o d le g ło ść Polski z d n ia 20 V II 1935 do D u szp a sterstw a W y z n a ń N iek a to lick ich ; Lista strat W ojska P olskiego. P o leg li i zm arli w w ojnach w latach 1 8 1 8 -1 9 2 0 , W arszaw a 1934, passim ; Księga P a m ią tk o w a K o ła W ych ow an ków G Z K , red. R. S c i ś l a k , W ło c ła w e k 1931, s. 216, 2 7 3 -2 7 6 ; J edn odn iów ka 14 P u łku Piechoty w 16. rocznicę po w sta n ia w 1918 roku; D z ie je 14 P u łk u P iech oty (1 9 1 8 -1 9 3 9 ), (praca m agisterska), B y d g o szcz 1989, A n ek sy 2—4.
odw ołując się do stereotypów religijnych, np.: „N ie dajcie frymarczyć 7 5 Żydom krw ią C hry stu sa”, czy politycznych, utożsam iających Zyda z k o m u n istą45. H a sła bojkotu ekonom icznego: „N ie k up ujm y u Ż ydów ” i „N asze środy” pojaw iły się na początkach X X w. w raz z rozw ojem ideologii narodow o -d em o k raty czn ej w środow iskach chrześcijańskiego d ro b n o m ieszczań stw a46. L okalna prasa, n a ogół w roga Ż ydom , z d ezaprobatą jed n ak donosiła o w ypadkach p ob i cia w 1922 r. w W arszaw ie rabina W łocław ka, senatora Jeh ud ę Ł a j ba Kowalskiego o raz rabina D ąbrow ic — H e n o ch a G a jz le ra47. Sporadycznie zdarzały się przypadki niszczenia m ien ia n a stra g anach. W yjątkiem był p rz y p ad ek pobicia p rz e z dw óch oficerów 14. p u łk u piechoty Zyda w d n iu 16 III 1923 r.48 S tosun ek do żydow skich kolegów wyw ołał spór m iędzy u czn iam i w łocław skich szkół średnich w 1925 r. U czniow ie G im n a z ju m im. D ługo sza nie chcieli w spółpracow ać z żydow skim i kolegam i przy redagow aniu czasopi sma szkolnego „E cho”, zarzucając gim nazjalistom , głów nie z G i- m azju m im. Z iem i K ujaw skiej — „Judeofilstw o”49. W latach trzy dziestych w raz z pogłębiającym i się trudnościam i spow odow anym i p rz ez kryzys lat 1929—1935 rosła agresja i liczba w ystąpień a n ty sem ickich. N aw oływ ano kupujących do om ijania sklepów żydow skich, ogłaszano w prasie w ykazy firm żydow skich ukryw ających się pod polskim i szyldam i, p iętn o w an o przedsiębiorców , którzy tw o rzyli spółki z u d ziałem żydow skiego kapitału. C oraz pow szechn iej sze stały się hasła bojkotu ekonom icznego, które w ykraczały poza dotychczas stosow ane m etody. Pikiety żydow skich sklepów stały się
15 A P T O W t, SP W I, sygn. 35 8 , k. 15—17; J. K r u s z y ń s k i , N ie b ezp ie c ze ń stw o żyd o w sk ie, W ło c ła w e k 1923, passim ; L a t i n, In Ą a m ffo r n n ze r szu l (Z w ą tp i naszej s zk o ły ), „W ło c ław ker S z u l S z ty m e ”, 1924, nr 28, s. 3.
46 „Izraelita”, 1913, nr 3 , s. 5.
4' „Stow o K u jaw sk ie”, 20 X II 1922, s. 4 oraz 9 I 1923, s. 4. 48 A P T O W t, SP W t, sygn. 355, k. 1 9 2 -1 9 4 .
7 6 częstsze i bardziej uciążliw e dla ich właścicieli. W chodzących k lien tów chrześcijan zaczęto fotografow ać, u rz ą d z a n o p rz ed sklepam i dyżury i inform ow ano, że sklep należy do Z yda50. C zęste stały się napady, pobicia, n iszcz o n o stragany, w ybijano szyby w sklepach i m ieszkaniach, o czym donosiły spraw ozdania starostów oraz lokal na prasa. P raktycznie we wszystkich m iejscow ościach m iały m iej sce, z różnym natężeniem , zajścia w ym ierzone w ludność żydowską. Częściej inform ow ano o nich w powiecie w łocław skim , rypińskim i lipnow skim . S p o radycznie — w nieszaw skim i Izbicy K u jaw skiej51. D o k ilkudniow ych zajść doszło we W łocław k u 11-15 X I 1931 r. z aktyw nym uczestnictw em m łodzieży, głów nie ze szkoły R zem ieślniczo-Przem ysłow ej i G im n a z ju m im. D ługosza. Z atrzy m ano 31 osób. Inspiratoram i byli członkow ie M łodzieży W szechpol skiej52. H asła antysem ickie stawały się bardziej zjadliwe, uw ypuklały różnice rasowe, co było now ym elem entem propagandow ym , do któ rego nie odw oływ ano się w cześniej53.
50 A P T O W I, SPW1, sygn. 3 82, k. 1 2 3 -1 2 5 .
51 T a m ż e , sygn. 388a, 391, 3 9 3 ,4 0 3 , 408, 411, 417. S p ra w o z d a n ia ... 1 9 3 0 -1 9 3 9 ; A P T O W I, S P N , D o p ły w y , S p ra w o z d a n ia . . . 1938; A P B , U W P T , sygn. 4608, k. 3 4 ,8 6 , sygn. 46 1 1 , k. 39; A P T O W ł, Starostw o P o w ia to w e L ip n o w sk ie, sygn. 2. S p r a w o z d a n ia ... 1938; A A N , U rząd W o jew ó d zk i W arszaw sk i (dalej: U W W ), m f. 2718/4, passim ; „W łocław ker W o c h e n b la t”, 1938, nr 2, s. 2 - 3 ; „W łocław k er S z ty m e ”, 1937, nr 360, s. 4.
52 A P T O W ł, S P W ł, sygn . 382, k. 1 -3 0 ; S p ra w o zd a n ie z życia m n iejszo ści narodow ych za IV kwartał 1931 r., W arszaw a 1931, s. 96.
53 Stenogram r o z m o w y ... Jedna z ro zm ó w czy ń jako p ow ód, który sk łon ił jej rod ziców d o w y jazdu z W ło cła w k a op isała zd a r ze n ie „[ . . . ] R od zice ch cieli w 1938 roku ku pić n o w e m ie s z kan ie, akurat [w tym c za sie — T . K.] na ulicy św . A n to n ie g o , P olak w y b u d o w a ł p ięk n y d om [. . . ] . N ie w yg lą d a liśm y na Ż y d ó w , m ó w iliśm y dobrze po p olsku , na ulicy brano nas za P o laków . R odzice pod jęli d ecyzję »ku pujem y«. T ata u z g o d n ił z w ła ścic ie le m [d o m u — T . K.] cen ę, zaw arli u m o w ę . K ilka d n i p ó źn iej p rzyszed ł do nas ten P olak i przep raszając z a p y tał c zy jesteśm y P olak am i. T ata p o w ie d z ia ł » N ie . Jesteśm y Ż yd am i, ale c zu jem y się P o lsk i m i Ż ydam i«. N a to o n p o w ie d z ia ł, że u w a ża u m o w ę za zerw an ą, p o n iew a ż obiecał sob ie na p oczątku b u d o w y , ż e nie b ę d z ie sp rzedaw ał m ieszk a ń Ż y d o m . Prosi żeb y śm y się n ie g n ie w ali. W ie , ż e jesteśm y p o rzą d n y m i i k u lturalnym i lu d źm i, ale jesteśm y Ż y d a m i [ . . . ] ”.
S T R U K T U R A S P O Ł E C Z N O - Z A W O D O W A
Podstaw ow ym źródłem u trzy m an ia dla ponad 58% ludności żydow skiej zam ieszkującej K ujaw y w schodnie i ziem ię dobrzyńską p o zostaw ał h an d el (tab. 3). Był to znaczący odsetek, zw ażyw szy, że średnia dla tej grupy zaw odow ej w I I R zeczypospolitej w ynosiła 36,6%. P ow o dem koncentracji Ż ydów w h a n d lu były u w a ru n k o w ania historyczne, rolniczy charakter K ujaw i ziem i dobrzyńskiej, niew ielka urbanizacja, szczególnie w idoczna w ziem i dobrzyńskiej, oraz słabość ekono m iczna polskiego drobnom ieszczaństw a. U d ział ludności w yznania m ojżeszow ego w h an d lu w m iejscow ościach re gionu, w których m ieszkali, wynosił w edług danych szacunkow ych średnio około 70—75%54. Ż ydzi spełniali rolę pośredników m iędzy wsią a niew ielkim i m iastam i o charakterze rolniczym . U m iejętnie wykorzystywali inform acje o kondycji finansow ej okolicznych zie m ian czy zbiorach. Z niesm akiem pisał o tym O skar Kolberg, dostrzegając w tym zjaw isku jeden z pow odów sukcesów ek o n o m icznych żydow skich h an d larzy 55. S trukturę żydow skiego h an d lu charakteryzow ało d uże rozw arstw ienie m ające swoje odzw ierciedle nie w statusie m ajątkow ym . Ż ydzi w yróżniali g ru p ę kupców oraz „han d larzy ”, czasem bardziej zam ożnych z nich określano jako h a n dlowców. K ryterium była wielkość posiadanego m ajątku, a tym sa m ym odpow iednio wysoki u d ział w opłacaniu składek na rzecz g m i ny żydowskiej. N ajzam o żn iejsi w płacali średnio po kilkaset złotych w gm inach małych, we W łocław ku sum y te sięgały 1,5-2 tys. złotych.
S4 K sięga adresow a Polski (w raz z W o ln y m M iastem G d a ń sk iem ) dla h a n d lu , p rzem y słu , rzem io sła i rolnictw a, W arszaw a 1929, pa ssim . D la p o sz cz e g ó ln y c h m iejsco w o ści u d zia ł Ż y d ó w w h a n d lu w y n o sił: A lek sa n d ró w K ujaw sk i (50% ), C h o d e c z (57% ), C ie c h o c in e k (58% ), D ąbrow ice K ujaw skie (79%), D o b rzy ń nad D rw ęcą (72%), D ob rzyń nad W isłą (65%), Izb ica K ujaw ska (67% ), K ik ół (40% ), K ow al (73% ), L ip n o (73% ), L u b icz (87% ), L ubień (40% ), L ubraniec (68% ), O sięcin y (73% ), P iotrk ów K ujaw ski (65% ), P r zed ecz (75% ), Ra d z ie jó w (50% ), Rypin (66% ), Sk ęp e (33% ), S łu ż e w o (57% ), W ło c ła w e k (71%).
7 8 G ru p a „h an d larzy ” utrzym yw ała się z drobnego h an d lu , często obnośnego, który przynosił niew ielkie dochody. Z aledw ie 20—30% „h a n d larzy ” u iszczało składki gm inne, najczęściej na najniższym poziom ie 5—8 zło ty ch 56. U bodzy kupcy w yp ełn iali lukę pow stałą w w ym ianie towarowej, jaką pozostaw iali średniozam ożni i zam ożni kupcy żydowscy w yspecjalizow ani w skupie zboża, bydła, d robiu na d u żą skalę. „ H a n d la rz e ” pośredniczyli m iędzy w sią a m iastecz kam i czy osadam i m iejskim i, dostarczając na wieś d ro bn e towary przem ysłow e, zadow alając się niew ielkim i ilościam i zboża, pierzem , drobiem , skóram i zw ierząt, jajam i jako za p ła tą’7. W tych b ranżach Żydzi pozostaw ali praktycznie m onopolistam i w regionie. Szczegól nie w h an d lu zbożem posiadali sięgające jeszcze średniow iecza tra dycje. W yrosły na n im w X IX w. fortuny kilku żydow skich rodzin przybyłych z N iem iec, którzy osiedlili się n a K ujaw ach czy ziem i dobrzyńskiej, jak: P oznańscy, G iełdzińscy, C o h n o w ie (Ko- now ie), G oldow ie, Lew ińscy58. Innym i d zied zin am i typow ym i dla żydow skiego h a n d lu pozostaw ały: obrót m ateriałam i b u d o w lan y mi, produktam i żelaznym i, drzewem , tow aram i przem ysłow ym i oraz galanterią i konfekcją. Żydzi dom inow ali w h an d lu tzw. łokciowizną, ubraniam i, futram i, pończocham i. W 1919 r. we W łocław ku 73% (165 na 225 istniejących) sklepów znajdow ało się w posiadaniu żydowskich kupców , 100% w Radziejowie, Piotrkowie K ujaw skim , Izbicy K ujaw skiej, 94% w Brześciu Kujawskim, 86% w C hodczu, 60% w Nieszawie. Prawie całkowicie zmonopolizowali obrót skórami, sięgał on ponad 90% we Włocławku, 100% w Izbicy Kujawskiej, Brześciu Kujawskim, C hod czu59. Żydzi należeli do prekursorów w handlu gotowymi
produk-56 A Ż IH , Ż G W W , sygn. 1 1 3 /5 -1 1 , p assim , L is ty ... dla: L ubrańca, Piotrkow a K ujaw sk iego, L u b ien ia , B rześcia K u jaw sk iego, W ło cła w k a 1928—1939.
57 O . K o l b e r g , D z i e ła ... ; М . С z a j к a, L u b ra n ie c ..., s. 282—283.
® D r P o z n a ń s k i , W sp o m n ien ia o W ło cła w k u (m a szy n o p is p o w ie lo n y ), s. 1 -2 , w z b io rach: B eth H a te fu tso th , M u seu m o f th e Jew ish D iasp ora w T e l A vivic.
Tabela 3 7 9 Struktura zawodowa ludności żydowskiej zamieszkałej na Kujawach wschodnich i w ziemi dobrzyńskiej w latach 1929-1938 według obliczeń szacunkowych oraz dane porównawcze dla ludności żydowskiej całej Polski z 1931 r. (dane w %)
Grupa zawodowa Ogółem region W tym Kujawy, wschodnie W tym ziemia dobrzyńska Polska Rolnictwo, leśnictwo, ogrodnictwo 0,9 0,8 1,2 4,3 Przemysł 29,1 27,2 34,1 42,2 Handel i ubepieczenia 58,3 60,8 52,2 36,6 Komunikacja i transport 0,9 1,1 0,5 4,5 Służba publiczna i wolne zawody 3,9 4,4 2,8 1,8 Szkolnictwo, oświata, kultura 1,7 1,7 1,5 2,3 Lecznictwo, higiena, opieka społeczna 2,3 2,8 0,9 0,7 Służba domowa 0,2 0,3 0,1 2,2 Inne działy 2,7 0,9 6,7 5,4 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0
Z r ó d l o : N a p o d sta w ie list p ła t n ik ó w sk ła d e k g m in n y c h , list w y b o r c ó w d o w ła d z g m in n y c h lu b n a urząd rab in a lu b n a p o d sta w ie sp isu c z ło n k ó w g m in y : A Ż I H , Ż G W W , s y g n . 1 1 3 /6 /3 , 1 1 3 / 7 / 1 , 1 1 3 / 9 / 4 - 5 , 1 1 3 / 1 0 / 2 , 1 1 3 / 1 1 / 1 , 1 1 3 /1 2 /6 ; A P B , U W P T , sy g n . 4 4 3 8 , 4 4 8 5 , 4 4 9 6 , 4 5 0 7 ; A P W ł , S P N , sy g n . 2 8 , 2 9 ; K s ię g a a d r e s o w a ...; „Sta ty s ty k a P o lsk i”, Seria C , z. 9 4 b , ta b . 3 4 , z. 9 4 c . Z e s ta w ie n ie au tora.
tam i, jak ubiory czy buty. W przeciw ieństw ie do innych, większych miast II Rzeczypospolitej udział Żydów w handlu hurtow ym we W łocławku był znaczący. W 1928 r. miasto dysponowało siecią 18 h u r towni oraz 99 składów towarowych różnych branż. W tych pierwszych właścicielami 14 byli Żydzi (77,8%), drugich 88 (88,9%)60. W latach
60 T a m ż e , sygn. 1290. W y k a z przed sięb io rstw p rzem y sło w y ch i h a n d lo w y ch po w ia tu w ło cła w sk ieg o za 1928 r. Z esta w ie n ie autora.
8 0 trzydziestych postępy w „spolszczaniu” h an d lu nie przyniosły jed n a k spadku ilościowego żydow skich h u rto w n i czy składów, co do w odzi słabości kapitałow ej polskiego drobnom ieszczań stw a61. R zem iosło oraz przem ysł stanow iły źródło u trzy m an ia się dla 29% populacji Ż ydów w regionie kujaw sko-dobrzyńskim . Jest to odse tek niższy od średniej ogólnopolskiej, który w ynosił 42,2%. W yższy od średniej o 100% był odsetek w ykonujących w olne zaw ody oraz 0 p o n ad 200% w ykonujących zaw ody zw iązane ze służbą m edyczną (tab. 3). D ecydow ała o tych w ynikach stru k tu ra zaw odow a ludności żydow skiej w e W łocław ku oraz w C iechocinku. W tym ostatnim , jako m iejscowości uzdrow iskow ej, w 1938 r. żydowscy lekarze i personel pom ocniczy liczyli 35 osób, co stanow iło 41% ogółu w ykonujących tę profesję w regionie, łącznie z W łocław kiem odse tek ten w zrastał do ponad 73%. W regionie w 1933 r. działało 7837 w arsztatów rzem ieślniczych, w tym Ż ydzi byli w łaścicielam i 27% (2149). W 90% posiadali w ykupione karty rzem ieślnicze. Żydowscy rzem ieślnicy to w 95% m ężczyźni (1843 osób). W śród nich kw alifi kacje „m istrza” posiadało około 27% rzem ieślników (u chrześcijan pro cen t sięgał ok. 37%) (tab. 4). W 1930 r. Ż ydzi pracow ali we W łocław ku w 35 zaw odach zw iązanych z rzem iosłem na 49 odn oto w anych. C ałkow icie opanow ali 9 zaw odów (grawer, czapnik, peru- karz, p iernikarz, rzeźbiarz w drew nie, szm u klerz, sztukator, tokarz, w yrób n arzęd z i optycznych). Z naczący u d ział m ieli w: cholew kar- stwic (96%), kuśnierstw ie (92%), k ap e lu sz n ictw ie (86%), cu k ier nictw ie (79%), krawiectwie (78%), szklarstw ie (75%), introligator stwie i blacharstw ie (po 67%), tapicerstw ie (56%), fryzjerstwie (55%),
61 A P T O W ł, A kta m iasta C h o d cza , sygn. 11. B urm istrz m iasta C h o d c z a do Starosty p o w ia to w e g o z 18 I 1938 r. „[ . . . ] pow stały w 1937 r. d w a p olsk ie sklepy w C h o d c z u z galanterią, e g zy stu ją słab o i n ie c ieszą się p o w o d z e n ie m . N a to m ia st sklepy ży d o w sk ie rozw ijają się p o m y śln ie i z b ardzo d u ży m p o w o d z e n ie m W prasie pojaw iały się o g ło szen ia za ch ęcające d o zak ładan ia w m iastach „ ch rześcijańskich sk ła d ó w ”, jednak b ez w ięk szeg o p o w o d z e n ia . „Ekspress K u jaw sk i”, 1938, nr 220, s. 16.
Tabela 4 8 1 Warsztaty rzemieślnicze na Kujawach wschodnich i w ziemi dobrzyńskiej w 1933 r. na podstawie kart rzemieślniczych
Powiat O g ó łem w arsztatów W tym Ż y d ó w % W arsztatów z k a rta m i W tym Ż y d ó w W arsztatów b e z k a rt W tym Ż y d ó w Lipnowski 1899 314 16,5 1379 268 520 46 Nieszawski 1689 335 19,8 1606 325 83 10 Rypiński 1314 392 29,8 1165 364 149 28 Włocławski 2935 1108 37,8 2533 977 402 131 Razem 7837 2149 27,4 6683 1934 1154 215
Ź r ó d ł o : Sp ra w o zd a n ie Izb y R ze m ie śln ic ze j w e W łocław ku za rop 1933, W ło c ła w e k 1934.
pow roźnictw ie, rym arstw ie i szczotkarstw ie (po 50%)62. D o m in acja żydow skich rzem ieślników w tych dzied zin ach produkcji jest ch a rakterystyczna dla w szystkich m iast regionu.
Po d s t a w y ż y c i a g o s p o d a r c z e g o
W pływ na status m aterialny ludności regionu w pierw szym okresie istnienia II Rzeczypospolitej był uzależn io n y od kilku czynników . Środow iska kupiecko-przem ysłow e utraciły w schodnie rynki zbytu w raz ze zdeponow anym i w tam tejszych bankach środkam i fi nansow ym i ju ż w 1914 i 1915 r. W ład ze niem ieckie system atycz- nie-n i szczyły m iejscow y przem ysł, dem o n tu jąc i w yw ożąc w głąb N iem iec szereg m aszyn i u rz ą d z e ń 63. W ojna p rzyczyn iła się do
62 A P T O W ł, S P W ł, sygn. 1266. W y k a zy kategorii p rzem y sło w y ch i r ze m ieśln ic z y ch m iasta W ło cła w k a za lata 1927—1928; S p ra w o zd a n ie z gospodark i m iejskiej za rok b u d ż e to w y 1930/31 oraz P rzeg lą d Statystyczny m iasta Wł ocła w ka za 1930 r., oprać. B. L o g a , W ło c ła w e k 1931, tab. 44, s. 54.
63 A P T O W ł, Akta m iasta D o brzynia nad W isłą, sygn. 3. Protesty obyw ateli przeciw ko w y m ia rowi składki g m in nej na rok 1919; F. S z e l i g a , P rzem y sł.. . , passim . O graniczen ia i rek w izy cje su ro w có w , produ któw d o tk n ęły w szy stk ie zak ład y p rzem y sło w e w regionie. O kolejności
8 2 zu b o ż en ia całej ludności żydowskiej regionu. Rekwizycje towarów i surow ców d o tk n ęły w rów nym sto p n iu p rzem ysł, rzem iosło, co i k upiectw o. D o W łocław ka n ap ły n ęła liczn a rz esza żydow skich uchodźców . N ieliczn i żydowscy kupcy, korzystając z opieki w ładz niem ieckich, otrzym ali szereg koncesji handlow ych, szybko bogacąc się m etodą spekulacji64.
W porów naniu z okresem przedw ojennym zatrudnien ie w przem yśle zm ala ło o 50%. P rzem ysł otrzy m ał zaledw ie 1/4 p o trze b n eg o do podjęcia produkcji węgla. Brakow ało surow ców , rynków zbytu, rosły koszty produkcji, brakow ało „tan ich ” kredytów 65. Żydzi szybko podjęli d ziałan ia zm ierzające do w zn o w ien ia produkcji. W iosną 1920 r. w powiecie w łocław skim działało ju ż 180 zakładów przem ysłow ych (ok. 40% ogółu istniejących), których właścicielam i byli Żydzi, oraz 218 rzem ieślniczych (ok. 35% )66. W 1921 r. we W łocław ku i w L ipnie funkcjonow ały 574 zakłady przem ysłow e należące do Żydów. D om inow ał rozdrobniony przem ysł odzieżow y (58-60% ). W jednym p rzedsiębiorstw ie za tru d n ia n o , nie licząc czło n k ó w ro d z in y w łaściciela, średnio 1,8 p racow nika. Byli nim i w około 90% Żydzi. Pozostałe działy to przem ysł spożywczy, skórza ny, wyrób m aszyn i u rządzeń . Ł ącznie z a tru d n ia n o w e W łocław ku
1671 osób, w L ipnie 220.
W 1928 r. udział przedsiębiorstw handlow ych należących do lud ności żydowskiej w regionie stanowił około 49% ogółu wykupionych
rekw irow anych tow arów patrz: K reis B la tt f ü r den Verwaltungsbezirk (Kreise Wloclawe/{ u. N ie sza w a ) oraz U m tlich e B eilage z u m K reisb la tt f ü r V erw altun gs Włocławek^ za lata 1915—1918. 64 A P T O W ł, S P W ł, sygn. 328, k. 188; K reis B la tt f ü r den V erw altungsbezirk (Kreise W loc- l a w e \ u N ie sza w a ), 1917, nr 108. Protokół z w y cz a jn eg o p o sie d z en ia sejm ik u p o w ia to w eg o po w ia tu w ło c ła w sk ieg o z dn ia 9 V III 1917 r., pkt III, s. 6; M . S t e c k a , Ż y d z i w Polsce, W ar szaw a 1921, s. 56; K. K i e r s k i, Ochrona p r a w m niejszości w Polsce, P o z n a ń 1933, s. 24—27; F . S z e l i g a , P r z e m y s ł..., s. 4 5 -4 7 ; O . B r i n b a c h . . . , s. 1—2.
65 A P T O W ł, S P W ł, sygn. 328, k. 188. 66 T a m ż e , k. 345.
św iadectw , dla przem ysłu około 23%, bankow ości około 47%. 8 3
Z naczący, około 52%, u d ział przem ysłu przypadał dla p rz e d siębiorstw żydow skich za ró w n o I - I I I , jak i IV -V III k ategorii we W łocław ku, m niejszy 10-12% dla Rypina, L ipna, A leksandrow a K u jaw skiego. Kryzys lat 1929—1935 spow odow ał w zrost b ezrobocia, spadek produkcji w niektórych d z ie d z in a c h do 25% stan u sprzed 1929 r. u p ad e k w ielu przed sięb io rstw przem ysłow ych. Z w a ln ia n i robotnicy znajdow ali z a tru d n ie n ie w nielegalnym rzem iośle, pracy chałupniczej. W efekcie rosła liczba w arsztatów rzem ieślniczych, co w pływ ało na obn iżenie cen p ro d u k tó w 67. N ajbardziej m alała liczba przedsiębiorstw w ykupujących V III kategorię przem ysłow ą. W h a n dlu najszybciej ubyw ało przedsiębiorstw w ykupujących IV i V ka tegorię św iadectw 68. Żydow skie rzem iosło oraz h andel dotkliw ie odczuły skutki kryzysu. K urczyły się rynki zbytu. R olnicze zap le cze o graniczało zakupy p roduktów przem ysłow ych, p om im o że k u jaw skie rolnictw o zaliczało się do zam ożniejszego w w ojew dztw ie w arszaw skim 69. N a podstaw ow e artykuły spożyw cze zm alał popyt. C en y w iększości tow arów spożyw czych spadły m iędzy styczniem a g ru d n iem 1930 r. od kilku do kilkudziesięciu procent70.
Żydow skie drobne zakłady przem ysłow e i rzem ieślnicze naw et jeśli w ykupyw ały św iadectw a przem ysłow e, p o nosząc dodatkow e koszty z tym zw iązane, pozostaw ały konkurencyjne. W y nikało to ze stru k tu ry za tru d n ie n ia w żydow skim rzem iośle i h an d lu . Były to najczęściej jednoosobow e lub ro d z in n e zakłady, gdzie m ożliw e stawało się ograniczenie zysków do m in im u m czy chwilowa
kalku-67 S p ra w o z d a n ie w o je w o d y w a r sz a w sk ieg o z d o k o n a n y c h prac na teren ie w o je w ó d z tw a w ok resie 1935/36 p rzed sta w io n e na III z eb ra n iu II kadencji Rady W o jew ó d zk iej w dn iach 19 i 2 0 I 1937 r., W arszaw a 1937, s. 12—14.
68 S p ra w o zd a n ie z gospodarki m iejskiej za rok b u d ż e to w y 193 0 /3 1 , tab. 24 i 25, s. 50. 69 S p ra w o zd a n ie I zb y R zem ieśln iczej w e W ło cła w k u za rok 1935, W ło c ła w e k 1936, s. 11. 70 A P T O W ł, A kta m iasta B rześcia K u ja w sk ieg o (dalej: A m B K ), sygn. 17, k. 1 9 -2 0 ; Spra w o zd a n ie z gospodarki m iejskiej za rok b u d ż e to w y 1 9 3 0 /3 1 ..., tab. 23, s. 50.
