Medycyna Wet. 2009, 65 (2) 84
Artyku³ przegl¹dowy Review
Zdolnoæ przylegania S. aureus do komórek nab³on-kowych gruczo³u mlekowego jest wa¿nym czynnikiem chorobotwórczym gronkowców prowadz¹cym do wy-st¹pienia objawów mastitis (2, 15, 22, 26). W³aciwoæ ta umo¿liwia kolonizacjê tkanek i rozwiniêcie siê ko-lejnych etapów zaka¿enia. Ma to szczególne znacze-nie w przypadku zaka¿enia gruczo³u mlekowego, po-niewa¿ przyleganie S. aureus do wra¿liwych komórek uniemo¿liwia wyp³ukanie bakterii przez przep³ywaj¹-ce mleko. Adhezja bakterii do powierzchni komórek eukariotycznych lub materia³ów abiotycznych jest pro-cesem niezmiernie z³o¿onym. Zaanga¿owane s¹ od-mienne mechanizmy, a cech¹ wspóln¹ jest to, ¿e s¹ zale¿ne od struktur wystêpuj¹cych na powierzchni bakterii, które wchodz¹ w reakcje z odpowiednimi re-ceptorami na powierzchni komórki eukariotycznej (6). W procesie adhezji mo¿na wyró¿niæ kilka etapów. Pocz¹tkowo s¹ to oddzia³ywania fizyczne, powoduj¹-ce przemieszczenie siê bakterii ze rodowiska p³ynne-go w kierunku powierzchni docelowej. Na tym etapie wa¿n¹ rolê odgrywaj¹ si³y hydrodynamiczne, dyfuzja i grawitacja. Skutkiem tych oddzia³ywañ jest wyst¹-pienie adhezji, pocz¹tkowo nieswoistej, a póniej swo-istej. W adhezji nieswoistej, nazywanej te¿ odwracal-n¹, komórki bakterii wi¹¿¹ siê z powierzchni¹ tkanek g³ównie przez si³y elektrostatyczne, takie jak: si³y Van
der Waalsa, si³y termodynamiczne, napiêcie powierz-chniowe i hydrofobowoæ. Najistotniejsze na tym eta-pie s¹ si³y Van der Waalsa i zwi¹zane z nimi oddzia-³ywania hydrofobowe. Pozwalaj¹ one pokonaæ nie-korzystne oddzia³ywania i umo¿liwiaj¹ zbli¿enie siê komórki bakterii do powierzchni tkanek lub innych powierzchni. Je¿eli bakteria zbli¿y siê do powierzch-ni na odleg³oæ mpowierzch-niejsz¹ powierzch-ni¿ 1,5 nm, pojawiaj¹ siê od-dzia³ywania swoiste (13). Adhezja swoista bakterii (adhezja nieodwracalna) uwarunkowana jest procesa-mi, w których wystêpuj¹ interakcje pomiêdzy swoisty-mi ligandaswoisty-mi gronkowcowyswoisty-mi a odpowiedniswoisty-mi recep-torami na powierzchni komórek. Ligandami bakteryj-nymi mog¹ byæ bia³ka powierzchniowe (adhezyny) i polisacharydy zewn¹trzkomórkowe (6).
Pierwsz¹ grup¹ czynników uczestnicz¹cych w pro-cesie adhezji swoistej bakterii do komórek s¹ ich ad-hezyny powierzchniowe nale¿¹ce do rodziny bia³ek MSCRAMMs (microbial surface components recogni-zing adhesive matrix molecules). Umo¿liwiaj¹ one gronkowcom ³¹czenie siê z elementami macierzy ze-wn¹trzkomórkowej ECM (extracellular matrix com-ponents), takimi jak: fibronektyna, witronektyna, ko-lagen, trombospondyna czy fibrynogen (23). Do ad-hezyn powierzchniowych S. aureus zaliczane s¹ bia³-ka wi¹¿¹ce: fibronektynê FnBP (fibronectin-binding
Znaczenie adhezji oraz tworzenia biofilmu
przez Staphylococcus aureus
w zapaleniu gruczo³u mlekowego
MA£GORZATA DZIEKIEWICZ-MRUGASIEWICZZak³ad Diagnostyki Laboratoryjnej i Klinicznej Katedry Nauk Klinicznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW, ul. Nowoursynowska 159c, 02-787 Warszawa
Dziekiewicz-Mrugasiewicz M.
Role of adhesion and biofilm formation by Staphylococcus aureus in bovine mastitis
Summary
The ability of S. aureus to adhere to the mammary gland epithelium is considered to be a major virulence factor influencing its pathogenesis in mastitis. This feature enables tissue colonization and development of subsequent stages of infection. The adhesion of S. aureus to epithelial cells may involve non-specific physico-chemical interactions and specific interaction between cell-associated ligands and host cell receptors. A major role in adhesion is played by extracelullar proteins such as fibronectin binding protein and exopolysaccharides. The structure of the exopolysaccharides varies with the strains of S. aureus and may be slime, microcapsule or capsule. Slime production enables adhesion to the epithelial cells and leads to biofilm formation. Biofilm formation by S. aureus helps the bacterium to survive hostile environments within the host and is considered to be responsible for chronic infections, also lowering susceptibility to antibiotics.
Medycyna Wet. 2009, 65 (2) 85
protein), kolagen CnBP (collagen-binding protein), witronektynê VbBP (vitronectin-binding protein), trombospondynê ThBP (thrombospondine binding pro-trein), lamininê LnBP (laminine-binding protein) i fib-rynogen FbBP (fibfib-rynogen-binding protein). Wi¹za-nie bakterii do bia³ek macierzy zewn¹trzkomórkowej mo¿e prowadziæ do kolonizacji tkanek dwiema dro-gami: bezporedniego wi¹zania bakterii do bia³ek ze-wn¹trzkomórkowej macierzy lub adhezji do uwidocz-nionych elementów macierzy komórkowej w uszko-dzonych tkankach (20). Wystêpowanie urazów, otaræ w okolicach wejcia do kana³u strzykowego zdecydo-wanie zwiêksza adhezjê bakterii i czêciej prowadzi do wyst¹pienia zapalenia gruczo³u mlekowego u krów (28, 32). Równie¿ zaka¿enie byd³a wirusem IBR/IPV zwiêksza adhezjê bakterii do komórek nab³onkowych. Wa¿n¹ rolê w procesie adhezji odgrywa fibronekty-na. Jest to glikoproteina, która wystêpuje w rozpusz-czalnej formie w surowicy i p³ynach ustrojowych, a w formie nierozpuszczalnej jako sk³adnik macierzy zew-n¹trzkomórkowej (19). Bierze ona udzia³ w procesach fagocytozy oraz stabilizacji skrzepów. S. aureus wy-korzystuje fibronektynê jako pomost ³¹cz¹cy go z tkan-kami gospodarza. Bia³ko wi¹¿¹ce fibronektynê (FnBP) jest zakotwiczone w b³onie cytoplazmatycznej, sk³a-da siê z 2 podjednostek FnBP-A i FnBP-B, liczy 1018 aminokwasów. Region nazywany D1-D4 jest odpowie-dzialny za wi¹zanie siê z fibronektyn¹. Bia³ko wi¹¿¹-ce fibronektynê ma zasadnicze znaczenie w adhezji gronkowców do komórek nab³onkowych i inwazji do ich wnêtrza, jak równie¿ pomaga w agregacji komó-rek bakteryjnych (22). Potwierdzaj¹ to badania pro-wadzone przez Lammersa i wsp. (21) i niezale¿nie Brouillette i wsp. (7). U¿ycie w dowiadczeniu szcze-pu S. aureus DU5883 z zablokowanym bia³kiem FnBP wykaza³o znaczne zmniejszenie jego zdolnoci przy-legania do komórek nab³onkowych.
Bia³ko wi¹¿¹ce fibrynogen (FbBP) u³atwia koloni-zacjê nab³onka naczyñ krwiononych. W ten sposób mo¿e powodowaæ uszkodzenie tkanek i przyczyniaæ siê do rozprzestrzeniania zaka¿enia.
S. aureus ma na swojej powierzchni inne bia³ka powierzchniowe, takie jak: bia³ko wi¹¿¹ce witronek-tynê (VbBP), trombospondynê (ThBP), lamininê (FnBP) i kolagen (CnBP). Rola tych bia³ek jest do-brze udokumentowana w zaka¿eniach gronkowcowych u ludzi, niestety, nie jest jeszcze dok³adnie zbadane ich znaczenie w wywo³ywaniu zapalenia gruczo³u mle-kowego u krów. Myllys i wsp. (28) wykazali, ¿e szcze-py S. aureus, które wi¹za³y nie tylko fibronektynê, fib-rynogen, ale równie¿ lamininê, witronektynê, trombo-spondynê, in vitro wykazywa³y silniejsze przyleganie do komórek nab³onkowych gruczo³u mlekowego ni¿ szczepy ³¹cz¹ce siê wy³¹cznie z fibronektyn¹.
Drug¹ grupê czynników uczestnicz¹cych w proce-sie adhezji stanowi¹ polisacharydy zewn¹trzkomórko-we. S¹ one zwi¹zane ze cian¹ komórkow¹ bakterii, u³atwiaj¹ przy³¹czanie siê do komórek nab³onkowych
i uczestnicz¹ w tworzeniu biofilmu (12). Polisachary-dy mog¹ tworzyæ wokó³ komórki bakteryjnej otoczkê, pseudootoczkê lub luz otaczaj¹cy pojedyncze komórki (4, 5). U gronkowców wyró¿niono dwa rodzaje sacharydów: PS/A i PIA. Otoczkowa adhezyna poli-sacharydowa PS/A (capsular polysaccharide adhesin) jest odpowiedzialna za przyleganie do powierzchni komórek b¹d materia³ów abiotycznych, natomiast PIA (polysaccharide intercellular adhesin polisacharydo-wa miêdzykomórkopolisacharydo-wa adhezyna) powoduje agrega-cje komórek bakteryjnych i uczestniczy w tworzeniu biofilmu (3, 33, 34).
Szczegó³owe badania molekularne egzopolisacha-rydów wykaza³y, ¿e PS/A i PIA maj¹ podobn¹ struk-turê chemiczn¹ i w³aciwoci immunologiczne. PS/A jest wielkocz¹steczkowym polisacharydem (m.cz. 500 000 kDa) zawieraj¹cym w swoim sk³adzie galak-tozê i glukozaminê. PIA jest polisacharydow¹ cz¹stecz-k¹ (m.cz. 100 000 kDa) sk³adaj¹c¹ siê z glukozy i bo-gat¹ w N-acetylo-glukozaminê (20). Ostatnie badania przeprowadzone przez Maira-Litran i wsp. (25) wy-kaza³y, ¿e obydwie adhezyny zbudowane s¹ z polisa-charydu N-acetyloglukozoaminowego (PNAG poly-saccharide â(1-6)-linked N-acetyloglukozamine). PNAG mo¿e wystêpowaæ w dwóch (24) lub nawet trzech frakcjach (25) ró¿ni¹cych siê mas¹ cz¹stecz-kow¹.
Rola adhezji S. aureus w patogenezie zapalenia gru-czo³u mlekowego u krów oraz znaczenie poszczegól-nych czynników by³y analizowane przez wielu auto-rów w badaniach prowadzonych in vivo (5, 15, 30) i in vitro (2, 5, 15, 21, 29). W celu oceny adhezji w bada-niach in vitro stosowano: wie¿o pobrane komórki nab³onka gruczo³u mlekowego (15, 16, 29), hodowle jednowarstwowego nab³onka gruczo³u mlekowego (10, 17, 22), linie komórkowe nab³onka gruczo³u mlekowego (18) oraz hodowle tkankowe gruczo³u mle-kowego (30).
Zdolnoæ adhezji szczepów S. aureus, jak wykaza-no w licznych badaniach, jest bardzo zró¿nicowana i mo¿e wynosiæ od jednej komórki bakteryjnej przyle-gaj¹cej do komórki nab³onka do nawet kilkudziesiê-ciu lub wiêcej (15, 17, 22). Ta zmiennoæ zwi¹zana jest z miejscem pochodzenia i rodzajem komórek na-b³onkowych, sposobem badania adhezji, jak równie¿ z w³aciwociami badanych szczepów S. aureus. Wy-kazano, ¿e szczepy S. aureus namna¿ane w po¿yw-kach z dodatkiem serwatki wykazywa³y zdecydowa-nie wiêksz¹ zdolnoæ do adhezji (17). Szczepy bêd¹ce w fazie logarytmicznego wzrostu mia³y wiêksz¹ si³ê przylegania (16, 18, 22). Wytwarzanie przez szczepy luzu (1, 5) lub otoczki (17) zwiêksza³o zdolnoæ przy-legania do nab³onka gruczo³u mlekowego. Wa¿nym elementem, który decyduje o uzyskanym wyniku ba-dania jest zastosowana metoda badawcza oraz rodzaj komórek nab³onkowych u¿ytych w dowiadczeniu.
Badania nad zdolnoci¹ adhezji S. aureus do komó-rek nab³onkowych gruczo³u mlekowego rozpocz¹³
Medycyna Wet. 2009, 65 (2) 86
Frost w 1975 (15). Wykorzysta³ on wie¿o pobrane komórki nab³onkowe wyizolowane z przewodów mlecznych gruczo³u mlekowego krów i stwierdzi³, ¿e do 50 komórek nab³onkowych przylega³y 552 komór-ki S. aureus, w zwi¹zku z tym rednia liczba bakterii przylegaj¹ca do pojedynczej komórki wynosi³a 11,04. Potwierdzaj¹ to wyniki badañ innych autorów (18, 28). Zdolnoæ przylegania bakterii do tkanek zale¿na by³a od szczepu i komórek nab³onka. Adhezja do wie¿o pobranych komórek nab³onka gruczo³u mlekowego by³a silniejsza ni¿ do komórek z hodowli tkankowej czy linii komórkowej (29). Prawdopodobnie inkuba-cja komórek w po¿ywce zawieraj¹cej FCS (fetal calf serum p³odowa surowica bydlêca) ogranicza przyle-ganie bakterii. Dodatkowo Opdebeeck i wsp. (29) stwierdzili, ¿e zdolnoæ przylegania zmniejsza siê wraz ze spadkiem ¿ywotnoci komórek. Frost i wsp. (16) wykazali, ¿e komórki nab³onkowe pobierane z zatoki mlecznej i przewodów mlecznych by³y bardziej po-datne na adhezjê ni¿ komórki pobrane z zatoki strzy-kowej. Im z wy¿szej partii gruczo³u pochodzi³y ko-mórki nab³onkowe, tym wiêksza liczba bakterii przy-lega³a do nich. Najsilniejsz¹ adhezjê wykazywa³y gron-kowce do tkanki gruczo³owej w pêcherzykach mlecz-nych i w takich przypadkach do pojedynczej komórki nab³onkowej przylega³o nawet 300 bakterii (22).
W pêcherzykach gruczo³u mlekowego wystêpuj¹ dwa rodzaje komórek nab³onkowych: szecienne i cowate. S. aureus przylega g³ównie do komórek wal-cowatych pêcherzyka, nie stwierdzono przylegania do komórek szeciennych. Mo¿e byæ to zwi¹zane z tym, ¿e histologicznie komórki walcowate wykazuj¹ podo-bieñstwo w budowie do komórek mioepitelialnych i mog¹ zawieraæ na powierzchni b³ony komórkowej integryny â 1 (receptory umo¿liwiaj¹ce wi¹zanie z fib-ronektyn¹) (21). W badaniach z u¿yciem mikroskopu elektronowego wykazano (16, 22), ¿e w pocz¹tkowych odcinkach w zatoce mlecznej i przewodach komórki walcowate wystêpuj¹ sporadycznie. W badaniach Fros-ta (15) in vivo przyleganie S. aureus do komórek
na-b³onka przewodów wyprowa-dzaj¹cych by³o znacznie s³ab-sze ni¿ in vitro. W przyleganiu na tym poziomie mog¹ uczest-niczyæ g³ównie mechanizmy nieswoiste, takie jak: si³y Van der Waalsa czy hydrofobowoæ (13). Znaczenie hydrofobowo-ci w adhezji S. aureus do ko-mórek nab³onka gruczo³u mle-kowego jest jednak kwestiono-wane przez Itturalde i wsp. (18). W badaniach Thomasa i wsp. (31) ¿aden z badanych szcze-pów nie by³ zdolny do adhezji do nieuszkodzonych komórek nab³onka przewodu mlecznego. Szczepy te wykazywa³y nato-miast silny tropizm do ods³oniêtych elementów tkan-ki ³¹cznej. Inni autorzy (28, 32) wykazali, ¿e wystêpo-wanie urazów w okolicy skóry strzyka czy wejcia do kana³u strzykowego powoduje silne przyleganie bak-terii do tkanek i przyczynia siê do wyst¹pienia wew-n¹trzwymieniowego zaka¿enia. Zdolnoæ wytwarza-nia przez gronkowce hemolizyn znacznie zwiêksza adhezjê bakterii do tkanek. Toksyny uszkadzaj¹ tkan-ki gruczo³u mlekowego, umo¿liwiaj¹c dostêp do ko-mórek macierzy zewn¹trzkomórkowej (10), której jed-nym z g³ównych sk³adników jest fibronektyna. Wyka-zuje to znaczenie bia³ek powierzchniowych, a szcze-gólnie bia³ka wi¹¿¹cego fibronektynê w patogenezie mastitis wywo³ywanego przez S. aureus.
Warto podkreliæ, ¿e w dowiadczeniach wielu au-torów (2, 5, 15) szczepy S. aureus wykazywa³y zdol-noæ przylegania do zdrowego nab³onka gruczo³u mle-kowego. Zwi¹zane mo¿e to byæ ze zdolnoci¹ wytwa-rzania przez gronkowce egzopolisacharydów, które u³atwiaj¹ przyleganie bakterii do komórek gospoda-rza czy materia³ów abiotycznych (1, 5). W badaniach Baselgi i wsp. (5) po eksperymentalnym zaka¿eniu gruczo³u mlekowego owiec, szczepy S. aureus wytwa-rzaj¹ce luz (SP) wykazywa³y wiêksz¹ zdolnoæ kolo-nizacji tkanek ni¿ szczepy nie wytwarzaj¹ce luzu (NSP). Dodanie egzopolisacharydów do hodowli bak-teryjnej powodowa³o wiêksz¹ czêstoæ przylegania S. aureus do komórek nab³onkowych gruczo³u mle-kowego owiec (1). Bakterie wytwarzaj¹ce luz mog¹ ³¹czyæ siê miêdzy sob¹ w mikrokolonie lub wytwa-rzaæ biofilm.
Biofilm, wed³ug definicji Costertona i wsp. (11), jest to zgrupowanie komórek jednego lub wielu gatunków bakterii przylegaj¹cych do siebie i do powierzchni sta-³ej, otoczone egzopolisacharydowym luzem. Tworze-nie biofilmu sk³ada siê z dwóch etapów. Pierwszym etapem jest przyleganie pojedynczych, swobodnie przemieszczaj¹cych siê komórek bakteryjnych (tzn. ko-mórek planktonowych) do powierzchni wra¿liwych tkanek gospodarza lub do powierzchni abiotycznych. Tworzenie biofilmu
Bakterie planktonowe
Pocz¹tek adhezji Agregacja komórek
Przyleganie komórek planktonowych
Zlepianie i wytwarzanie
egzopolisacharydów Uwalnianie komórekplanktonowych
Odwracalna
adhezja Nieodwracalnaadhezja Wytwarzanie egzopolisacharydówi agregacja komórek Ryc. 1. Etapy tworzenia biofilmu (wg Melchior i wsp., 2006)
Medycyna Wet. 2009, 65 (2) 87
W drugim etapie tworzenia biofilmu bakterie namna-¿aj¹ siê i wytwarzaj¹ egzopolisacharydy miêdzykomór-kowej adhezji (PI/A), które ³¹cz¹ komórki miêdzy sob¹, tworz¹c trójwymiarow¹ strukturê otoczon¹ glikokalik-sem. Z powierzchni biofilmu stale uwalniane s¹ do fazy wodnej komórki potomne. Komórki te mog¹ rozprze-strzeniaæ siê w gruczole i zaka¿aæ nowe obszary (27). Mechanizm powstawania biofilmu przedstawia ryc. 1. Pocz¹tkowo pojêcia luz i biofilm by³y stosowane zamiennie (4), obecnie s¹ one dok³adnie rozgraniczo-ne. Badanie nad wytwarzaniem biofilmu przez gron-kowce rozpocz¹³ Christensen (8) i opracowa³ metodê probówkow¹ dla oceny zdolnoci wytwarzania biofil-mu na podstawie przylegania gronkowców koagula-zoujemnych do cianek probówki. Jednak ta metoda nie jest zbyt czu³a i powtarzalna. Aktualnie czêciej stosuje siê metodê p³ytkow¹ opracowan¹ przez Cuca-rella i wsp. (12), która jest dok³adniejsza i bardziej wiarygodna. Obecnie coraz czêciej w okrelaniu zdol-noci szczepów S. aureus do wytwarzania luzu i bio-filmu wykorzystuje siê badania genetyczne. Okrela siê wystêpowanie genów ica A i ica D, które koduj¹ syntezê bia³ek PIA i PS/A, przez co odgrywaj¹ zasad-nicz¹ rolê w tworzeniu biofilmu (33).
Zdolnoæ do adhezji oraz wytwarzanie luzu i bio-filmu s¹ wa¿nymi czynnikami chorobotwórczoci szczepów S. aureus wywo³uj¹cych zapalenia gruczo-³u mlekowego. Przyczyniaj¹ siê one do powstawania przewlek³ych zapaleñ gruczo³u mlekowego i powo-duj¹ trudnoci w ich leczeniu (2, 5, 12, 14, 33). Two-rzenie biofilmu przez gronkowce sprzyja utrzymywa-niu siê stanu zaka¿enia w gruczole mlekowym, po-przez zmniejszenie wra¿liwoci bakterii na fagocyto-zê oraz na leki przeciwbakteryjne.
Pimiennictwo
1.Aguilar B., Amorena B., Iturralde M.: Effect of slime on adherence of Sta-phylococcus aureus isolated from bovine and ovine mastitis. Vet. Microbiol. 2001, 78, 183-191.
2.Aguilar B., Iturralde M.: Binding of a surface protein of Staphylococcus aureus to cultured ovine mammary gland epithelial cells. Vet. Microbiol. 2001, 82, 165-175.
3.Bartoszewicz-Potyra³a M., Przondo-Mordarska A.: Cechy gronkowców koagulazo-ujemnych warunkuj¹ce ich chorobotwórczoæ. Post. Mikrobiol. 2002, 41, 351-366.
4.Baselga R., Albizu I., Amorena B.: Staphylococcus aureus capsule and slime as virulence factors in ruminant mastitis. A review. Vet. Microbiol. 1994, 39, 195-204.
5.Baselga R., Albizu I., De La Cruz M., Cacho E., Barberan M., Amorena B.: Phase variation of slime production in Staphylococcus aureus: implications in colonization and virulence. Infect. Immun. 1993, 61, 4857-4862. 6.Belkum van A., Kools-Sijmons M., Verbrugh H.: Attachment of
Staphylo-coccus aureus to eukaryotic cells and experimental pitfalls in staphylococcal adherence assays: a critical appraisal. J. Microbiol. Methods 2002, 48, 19-42.
7.Brouillette E., Grodin G., Shkreta L., Lacasse P., Talbot B. G.: In vivo and in vitro demonstration that Staphylococcus aureus is an intracellular pathogen in the presence or absence of fibronectin-binding proteins. Microbial Path. 2003, 35, 159-168.
8.Christensen G. D., Simpson W. A., Bisno A. L., Beachey E. H.: Adherence of slime-producing strains of Staphylococcus epidermidis to smooth surface. Infect. Immun. 1982, 37, 318-326.
9.Cifrian E., Guidry A. J., Bramley A. J., Norcross N. L., Bastida-Corcuera F. D., Marquardt W. W.: Effect of staphylococcal â toxin on the cytotoxicity, pro-liferation and adherence of Staphylococcus aureus to bovine mammary epithelial cells. Vet. Microbiol. 1996, 48, 187-198.
10.Cifrian E., Guidry A. J., OBrien C. N., Nickerson S. C., Marquardt W. W.: Adherence of S. aureus to cultured bovine mammary epithelial cells. J. Dairy Sci. 1994, 77, 970-983.
11.Costerton J. W., Stewart P. S., Greenberg E. P.: Bacterial biofilms: a com-mon cause of persistent infections. Science 1999, 21, 1318-1322. 12.Cucarella C., Solano C., Vvalle J., Amorena B., Lasa I., Penades J. R.:
Bap, a Staphylococcus aureus surface protein involved in biofilm formation. J. Bacteriol. 2001, 183, 2888-2896.
13.Czaczyk K.: Czynniki warunkuj¹ce adhezjê drobnoustrojów do powierzchni abiotycznych. Post. Mikrobiol. 2004, 43, 267-283.
14.Fox L. K., Zadoks R. N., Gaskins C. T.: Biofilm production by Staphylococ-cus aureus associated with intramammary infection. Vet. Microbiol. 2005, 107, 295-299.
15.Frost A. J.: Selective adhesion of microorganisms to the ductular epithelium of bovine mammary gland. Infect. Immun. 1975, 12, 1154-1156.
16.Frost A. J., Wanasinghe D. D., Woolcock J. B.: Some factors affecting selec-tive adherence of microorganisms in the bovine mammary gland. Infect. Immun. 1977, 15, 245-253.
17.Hensen S. M., Pavicic M. J., Lohuis J. A., Poutrel B.: Use of bovine primary epithelial cells for the comparison adherence and invasion ability of Staphy-lococcus aureus strains. J. Dairy Sci. 2000, 83, 418-429.
18.Itturalde M., Aguilar B., Baselga R., Amorena B.: Adherence of ruminant mastitis Staphylococcus aureus strains to epithelial cells from ovine mam-mary gland primam-mary cultures and from a rat intestinal cell line. Vet. Micro-biol. 1993, 38, 115-127.
19.Kerro-Dego O., Dijk van J. E., Nederbragt H.: Factors involved in the early pathogenesis of bovine Staphylococcus aureus mastitis with emphasis on bacteria adhesion and invasion. A review. Vet Q. 2002, 24, 181-198. 20.Krajewska-Pietrasik D., Ró¿alska B., Ró¿alski A.: Adhezja bakteryjna
w wietle najnowszych badañ. Post. Mikrobiol. 1993, 23, 271-287. 21.Lammers A., Nuijten P. J., Smith H. E.: The fibronectin binding proteins of
Staphylococcus aureus are required for adhesion to and invasion of bovine mammary gland cells. FEMS Microbiol. Letters 1999, 180, 103-109. 22.Lammers A., Nuijten P. J., Stockhofe-Zurwieden N., Vecht U., Smith H. E.,
Zijderveld F. G.: Cell tropism of Staphylococcus aureus in bovine mammary gland cell cultures. Vet. Microbiol. 1999, 67, 77-89.
23.£opaciuk U., Dzier¿anowska D.: Gronkowce metycylinooporne: mecha-nizmy opornoci, czynniki zjadliwoci oraz metody genotypowania. Post. Mikrobiol. 2001, 41, 401-418.
24.Mack D., Fisher M., Krokotsch A., Leopold K., Hartmann R., Egge H., Laufs R.: The intercellular adhesin involved in biofilm accumulation of Staphylococcus epidermidis is a linear â-1,6 linked glucosaminoglycan puri-fication and structural analyses. J. Bacteriol. 1996, 178, 175-183. 25.Maira-Litran T., Kropec A., Abeygunawardana C., Joyce J., Mark G.,
Gold-mann D. A., Pier G. B.: Immunochemical properties of staphylococcal poly--N-acetyloglucosamine surface polysaccharide. Infect. Immun. 2002, 70, 4433-4440.
26.Mamo W., Froman G.: Adhesion of Staphylococcus aureus to bovine mam-mary epithelial cells induced by growth in milk whey. Microbiol. Immunol. 1994, 38, 305-308.
27.Melchior M. B., Vaarkamp H., Fink-Gremmels J.: Biofilm: A role in recur-rent mastitis infection? Vet. J. 2006, 171, 398-407.
28.Myllys V., Honkanen-Buzalski T.: Effect of abrasion of teat orifice epithe-lium on development of bovine staphylococcal mastitis. J. Dairy Sci. 1994, 77, 446-452.
29.Opdebeeck J. P., Frost A. J., OBoyle D.: Adhesion of Staphylococcus aureus and Escherichia coli to bovine udder epithelial cells. Vet. Microbiol. 1988, 16, 77-86.
30.Sordillo L. M., Nickerson S. C., Akers R. M.: Pathology of Staphylococcus aureus mastitis during lactogenesis: relationships with bovine mammary struc-ture and function. J. Dairy Sci. 1989, 72, 228-240.
31.Thomas L. H., Leigh J. A., Bland A. P., Cook R. S.: Adherence and coloniza-tion by bacterial pathogens in explant cultures of bovine mammary tissues. Vet. Res. Commun. 1992, 16, 87-96.
32.Trinidad P., Nickerson S. C., Alley T. K.: Prevalence of intramammary in-fection and teat canal colonisation in unbred and primigravid dairy heifers. J. Dairy Sci. 1990, 73, 107-114.
33.Vasudevan P., Nair M., Annamalai T., Venkitanarayanan K. S.: Phenotypic and genotypic characterization of bovine mastitis isolates of Staphylococcus aureus for biofilm formation. Vet. Microbiol. 2003, 92, 179-185.
34.Waldon E., Szewczyk E. M.: Zdolnoæ adhezji do komórek nab³onkowych i powierzchni tworzyw szczepów Staphylococcus cohnii zasiedlaj¹cych ro-dowisko szpitalne. Med. Dow. Mikrobiol. 2002, 54, 109-118.
Adres autora: dr Ma³gorzata Dziekiewicz-Mrugasiewicz, ul. Nowoursy-nowska 159c, 02-787 Warszawa; e-mail: dziekiewiczm@o2.pl
