Med. Weter. 2012, 68 (4) 222
Artyku³ przegl¹dowy Review
Zgodnie z obowi¹zuj¹cym w Polsce prawem, wszel-kie dowiadczenia i testy na krêgowcach mog¹ byæ wykonywane wy³¹cznie w uprawnionych placówkach naukowych po uprzednim wyra¿eniu zgody przez lo-kaln¹ komisjê etyczn¹ ds. dowiadczeñ na zwierzê-tach (LKE) (4, 10, 12). Komisje maj¹ na uwadze, aby nie przeprowadzano niepotrzebnych dowiadczeñ na ¿ywych istotach, a tam, gdzie jest to mo¿liwe, wyko-rzystywano metody alternatywne. Ponadto komisje maj¹ dbaæ, aby zwierzêta wykorzystywane w dowiad-czeniach by³y traktowane w sposób mo¿liwie jak naj-bardziej humanitarny z uwzglêdnieniem ich potrzeb, zapewniaj¹c nale¿yt¹ opiekê i ochronê.
Powo³ana w 1999 r. Krajowa Komisja Etyczna ds. Dowiadczeñ na Zwierzêtach (KKE) (4, 10) podjê³a kilkanacie uchwa³, które reguluj¹ szereg szczegó-³owych kwestii zwi¹zanych z dowiadczeniami na zwierzêtach i s³u¿¹ pomoc¹ przy wyra¿aniu zgody na realizacjê badañ (www.nauka.gov.pl/nauka/krajowa--komisja-etyczna-ds-doswiadczen-na-zwierzetach/). Nie do przecenienia jest tak¿e dotychczasowa dzia³al-noæ i dowiadczenie praktyczne w zakresie wyra¿a-nia zgody na przeprowadzenie dowiadczeñ na zwie-rzêtach, zdobyte przez lokalne komisje etyczne, które podczas ponad 10-letniego okresu funkcjonowania
wy-pracowa³y we wspó³dzia³aniu z KKE metody oceny dowiadczeñ na zwierzêtach.
Lokalne komisje etyczne wyra¿aj¹ zgodê na prowa-dzenie dowiadczeñ na zwierzêtach na wniosek kie-rownika projektu (12). Do wniosku o wydanie zgody na przeprowadzenie dowiadczeñ na zwierzêtach do³¹cza siê projekt dowiadczenia oraz owiadczenie kierownika jednostki dowiadczalnej o wydaniu zezwolenia na przeprowadzenie projektowanego dowiadczenia w tej jednostce. W projekcie dowiad-czenia nale¿y podaæ jego cel i ogólny opis wraz z in-formacj¹ o stosowanych procedurach i stopniu ich inwazyjnoci, gatunek i liczbê zwierz¹t, wykaz osób przeprowadzaj¹cych dowiadczenie i w nim uczestni-cz¹cych oraz uzasadnienie projektu dowiadczenia. Komisja etyczna na podstawie informacji podanych w opisie dowiadczenia podejmuje decyzjê dotycz¹c¹ dopuszczenia badañ do realizacji. Podjêcie decyzji jest poprzedzone analiz¹ zawartych w projekcie informa-cji w oparciu o kryteria natury prawnej i etycznej. Przy ocenie projektu bierze siê pod uwagê m.in. cel i zna-czenie dowiadczenia, uzasadnienie koniecznoci jego przeprowadzenia na konkretnym modelu zwierzêcym dla potrzeb naukowych lub dydaktycznych, inwazyj-noæ stosowanych procedur dowiadczalnych, dobro-stan zwierz¹t, kwalifikacje personelu.
Kryteria oceny dowiadczeñ na zwierzêtach
przez komisje etyczne
S£AWOMIR MROCZKOWSKI, ANNA FRIESKE*
Katedra Genetyki i Podstaw Hodowli Zwierz¹t, *Katedra Hodowli Drobiu Wydzia³u Hodowli i Biologii Zwierz¹t UTP, ul. Mazowiecka 28, 85-084 Bydgoszcz
Mroczkowski S., Frieske A.
Assessment criteria of animal experimentation for ethics committees
Summary
Polish law requires that any testing and experimentation on vertebrates can only be conducted in eligible scientific centers, upon prior approval by the local ethics committee for animal testing. Ethics committees analyze proposed experiments in terms of their conformance to internationally agreed principles of reduction, replacement, and refinement, as well as assess whether the pain and suffering the animals will receive are justified by the expected scientific benefits and educational values. Throughout the 10 years since their inception, these committees have developed practical methods of assessing animal experimentation, based on currently applicable regulations and respected ethical standards. The article discusses the main criteria taken into consideration while assessing animal experimentation, which are related to the importance and objective of the experimentation, animal model, invasiveness of experimental procedures, animal welfare, and personnel qualifications.
Med. Weter. 2012, 68 (4) 223
Cel i znaczenie dowiadczenia
Jednym z podstawowych kryteriów branych pod uwagê przy ocenie dowiadczeñ na zwierzêtach jest ich cel. Wnioskuj¹cy wybiera jeden z trzech wzorów wniosku sk³adanego do LKE, zró¿nicowanych w za-le¿noci od celu dowiadczenia. Aktualne wzory wnio-sków zosta³y ustalone przez KKE uchwa³¹ nr 3 z dnia 10 lipca 2008 r. w sprawie zmiany wniosków sk³a-danych do LKE (www.nauka.gov.pl/nauka/krajowa--komisja-etyczna-ds-doswiadczen-na-zwierzetach/). Precyzyjne sformu³owanie celu dowiadczenia pozwa-la na ocenê znaczenia naukowego i edukacyjnego pro-jektowanych badañ oraz na oszacowanie przydatnoci i wa¿noci oczekiwanych rezultatów, uzyskanych w wy-niku wykorzystania zwierz¹t. Ewentualne cierpienie i dyskomfort zwierz¹t powinny byæ uzasadnione ce-lem dowiadczenia. Obecnie obowi¹zuj¹ce regulacje prawne o ochronie zwierz¹t dowiadczalnych dopusz-czaj¹ dowiadczenia na zwierzêtach tylko wtedy, gdy s¹ one konieczne do badañ naukowych, dydaktyki w szko³ach wy¿szych, ochrony zdrowia ludzi b¹d zwierz¹t oraz ochrony rodowiska naturalnego je¿eli celów tych nie mo¿na osi¹gn¹æ w inny sposób z powo-du braku odpowiednich metod alternatywnych (2, 12). Cele i znaczenie dowiadczenia, które usprawiedli-wiaj¹ wykorzystanie zwierz¹t w dowiadczeniach, s¹ zarysowane szczegó³owo w art. 3 dyrektywy Rady 86/ 609/EWG w sprawie zbli¿enia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych pañstw cz³onkow-skich dotycz¹cych ochrony zwierz¹t wykorzystywa-nych do celów dowiadczalwykorzystywa-nych i inwykorzystywa-nych celów na-ukowych (2) oraz w art. 1 ustawy z dnia 21 stycznia 2005 r. o dowiadczeniach na zwierzêtach (12). Obej-muj¹ one zarówno badania naukowe o charakterze podstawowym, jak i badania maj¹ce bezporednie za-stosowanie praktyczne. Dowiadczenia na zwierzêtach s¹ dopuszczalne wtedy, gdy s¹ konieczne do opraco-wywania, wytwarzania, kontroli jakoci, zapewnienia skutecznoci i testowania bezpieczeñstwa produktów leczniczych, rodków spo¿ywczych oraz innych sub-stancji, preparatów i wyrobów w celu zapobiegania, rozpoznawania lub leczenia chorób, z³ego stanu zdro-wia lub innego nieprawid³owego stanu lub ustalenia szkodliwego wp³ywu tych produktów na cz³owieka, zwierzêta lub roliny. Dowiadczenia na zwierzêtach s¹ dozwolone tak¿e wtedy, gdy s¹ niezbêdne do ochro-ny zdrowia zwierz¹t przed chorobami i zachowania ich dobrostanu oraz ochrony rodowiska je¿eli celów tych nie mo¿na osi¹gn¹æ bez u¿ycia zwierz¹t (2, 12). Niedopuszczalne jest przeprowadzanie dowiadczeñ na zwierzêtach w celu testowania kosmetyków lub rodków higienicznych. Niedozwolone jest tak¿e sto-sowanie rodków lub procedur maj¹cych na celu po-zbawianie zwierz¹t wykorzystywanych w dowiadcze-niach zdolnoci wydawania g³osu. Zabrania siê te¿ przeprowadzania dla celów dydaktycznych dowiad-czeñ powoduj¹cych cierpienie zwierz¹t, je¿eli cel ten mo¿na osi¹gn¹æ w inny sposób (4, 12).
Zwierzêta dowiadczalne
Prawn¹ ochron¹ zwierz¹t wykorzystywanych w do-wiadczeniach objête s¹ krêgowce, w tym tak¿e wolno ¿yj¹ce zwierzêta krêgowe lub zdolne do rozmna¿ania siê formy larwalne z wy³¹czeniem form p³odowych i embrionalnych (12). Od 2013 r. zakres ochrony bê-dzie rozszerzony, obejmuj¹c równie¿ formy p³odowe ssaków w ostatnim trymestrze ci¹¿y, a tak¿e wczeniej-sze formy embrionalne i p³odowe, jeli pozostawi siê je przy ¿yciu po przekroczeniu 2/3 rozwoju embrio-nalnego (1, 5). Zgodnie z obecnie obowi¹zuj¹cym w Polsce prawem, ochron¹ objête s¹ wszystkie zwie-rzêta krêgowe wykorzystywane w dowiadczeniach, niezale¿nie od gatunku i kierunku u¿ytkowania (12). Najczêciej s¹ to zwierzêta laboratoryjne hodowane w obiektach jednostek hodowlanych lub dowiadczal-nych, w szczególnoci: myszy, szczury, winki mor-skie, chomiki z³ote, króliki, psy, koty, przepiórki oraz zwierzêta naczelne. Dopuszcza siê te¿ wykorzystywa-nie do dowiadczeñ zwierz¹t gospodarskich, je¿eli celu dowiadczenia nie mo¿na osi¹gn¹æ przy u¿yciu zwie-rz¹t laboratoryjnych. Natomiast wykorzystanie do dowiadczeñ zwierz¹t dzikich dozwolone jest tylko wtedy, gdy celu dowiadczenia nie mo¿na osi¹gn¹æ przy wykorzystaniu zwierz¹t laboratoryjnych i gospo-darskich (12). Zabronione jest te¿ wykorzystywanie w dowiadczeniach zwierz¹t o nieznanym pochodze-niu, zw³aszcza bezdomnych, czyli takich, które uciek-³y, zab³¹ka³y siê lub zosta³y porzucone przez cz³owie-ka i co do których nie ma mo¿liwoci ustalenia ich w³aciciela lub innej osoby, pod której opiek¹ trwale dot¹d pozostawa³y.
Wykorzystanie zwierz¹t dowiadczalnych podlega uznanym w skali miêdzynarodowej regu³om zast¹pie-nia, ograniczenia i udoskonalenia zasada 3R (11), w myl której nale¿y d¹¿yæ do redukcji liczby zwie-rz¹t dowiadczalnych. Minimalna liczba zwiezwie-rz¹t wy-korzystywanych w dowiadczeniu musi byæ tak usta-lona, by zapewnia³a uzyskanie wiarygodnych wyników. Nie powinna byæ za ma³a, gdy¿ mo¿e skutkowaæ uzy-skaniem niemiarodajnych rezultatów. Liczba zwierz¹t wykorzystywanych w dowiadczeniu wynika z uk³a-du dowiadczenia, jego celu i zale¿y g³ównie od ujed-nolicenia materia³u zwierzêcego. Musi byæ na tyle du¿a, by mo¿liwe by³o wiarygodne sprawdzenie hipo-tezy badawczej pod wzglêdem statystycznym oraz zminimalizowanie prawdopodobieñstwa pope³nienia b³êdu wynikaj¹cego ze zmiennoci osobniczej zwie-rz¹t.
W dowiadczeniach na zwierzêtach nie tylko liczba zwierz¹t poddanych procedurom powinna byæ ograni-czona do minimum, ale tak¿e powinny byæ wykorzy-stywane zwierzêta o najni¿szym stopniu wra¿liwoci na ból i cierpienie, o ile jest to mo¿liwe. Z tego wzglê-du szczególne ograniczenia dotycz¹ wykorzystania zwierz¹t z rzêdu naczelnych. Wykorzystanie zwierz¹t z rzêdu naczelnych jest niekiedy konieczne w bada-niach biomedycznych z powodu ich podobieñstwa
Med. Weter. 2012, 68 (4) 224
genetycznego do cz³owieka. Jednak ze wzglêdu na ich wysoko rozwiniête umiejêtnoci spo³eczne, zapewnie-nie mo¿liwoci realizacji ich potrzeb behawioralnych jest trudne w warunkach dowiadczalnych. Poza tym wykorzystywanie naczelnych w dowiadczeniach mo¿e prowadziæ do zaniepokojenia opinii publicznej i protestów. Dlatego ich wykorzystanie jest cile ogra-niczone i dopuszczalne wy³¹cznie w wa¿nych obsza-rach biomedycznych przynosz¹cych korzyci lu-dziom tam, gdzie nie s¹ dostêpne metody alterna-tywne (1, 3-5).
Na wiarygodnoæ wyników badañ prowadzonych na zwierzêtach ma wp³yw ich standard sanitarno-zdro-wotny, uzale¿niony m.in. od: bakterii, wirusów, grzy-bów, paso¿ytów, których obecnoæ nie zawsze mani-festuje siê objawami klinicznymi (6). Zaka¿enie mo¿e zaburzyæ parametry biologiczne zwierzêcia, a rozwi-jaj¹ca siê w czasie procedury dowiadczalnej choroba uniemo¿liwia w³aciw¹ interpretacjê wyników, dlate-go istotne jest zapewnienie zwierz¹t dowiadczalnych o wysokim standardzie zdrowotnym. Standard sani-tarno-zdrowotny takich zwierz¹t determinuje mo¿li-woci wykorzystania ich w dowiadczeniach. Szcze-gólnie cenne z punktu widzenia otrzymania wiarygod-nych wyników s¹ zwierzêta wolne od wszystkich wy-krywalnych mikroorganizmów i paso¿ytów GF (germ free) i wolne od specyficznych patogenów SPF (spe-cific patogen free). Zdaniem Peszyñskiej-Sularz i wsp. (6), w polskim rodowisku naukowym obserwuje siê brak wiadomoci dotycz¹cej zwi¹zku miêdzy stan-dardem sanitarno-zdrowotnym zwierz¹t laboratoryj-nych a wiarygodnoci¹ otrzymywalaboratoryj-nych wyników do-wiadczeñ. Ta niewiedza ³¹czy siê z ³amaniem zasady 3R (11), gdy¿ poprzez ujednolicenie standardu sani-tarno-zdrowotnego mo¿na ograniczyæ liczbê zwierz¹t dowiadczalnych (6).
Kategorie inwazyjnoci procedur dowiadczalnych Kategoryzacja inwazyjnoci procedur dowiadczal-nych ma na celu zobiektywizowanie i ujednolicenie sposobu oceniania dowiadczeñ na zwierzêtach. Inwa-zyjnoæ procedury zwykle mierzy siê intensywnoci¹ bólu, cierpienia b¹d trwa³ego uszkodzenia, na które zwierzê mo¿e byæ nara¿one w trakcie dowiadczenia lub po jego zakoñczeniu. Przy okrelaniu kategorii inwazyjnoci procedur dowiadczalnych uwzglêdnia siê gatunek zwierzêcia oraz wszystkie czynnoci i in-terwencje wykonywane na nim. Analizuje siê m.in.: rodzaj interwencji i charakter stosowanych zabiegów, czas ich trwania, czêstotliwoæ i natê¿enie, rozmiar powodowanego cierpienia, bólu i stresu, a tak¿e ogra-niczenia uniemo¿liwiaj¹ce naturalne reakcje na bod-ce z otoczenia. Dodatkowo bierze siê pod uwagê po-tencjalne konsekwencje zastosowanych procedur do-wiadczalnych wobec zwierz¹t w okresie po przepro-wadzeniu zaplanowanych zabiegów.
Na podstawie uchwa³y nr 7/2006 KKE z dnia 11 lipca 2006 r. w sprawie skali inwazyjnoci dowiad-czeñ przeprowadzanych na zwierzêtach aktualnie w Polsce obowi¹zuje piêæ kategorii inwazyjnoci do-wiadczeñ, które wypracowano w oparciu o rozwi¹-zania stosowane w pó³nocnoamerykañskich, austra-lijskich i nowozelandzkich orodkach naukowych (www.nauka.gov.pl/nauka/krajowa-komisja-etyczna--ds-doswiadczen-na-zwierzetach/). Do pierwszej ka-tegorii inwazyjnoci zaliczane s¹ procedury nieinwa-zyjne, w których ¿adne ze zwierz¹t uczestnicz¹cych w dowiadczeniu nie jest nara¿one na cierpienie lub jakikolwiek uszczerbek na zdrowiu, np. obserwacje behawioralne ma³ych zwierz¹t w zamkniêciu. Proce-dury kategorii drugiej, trzeciej i czwartej s¹ zró¿nico-wane intensywnoci¹ wywo³yzró¿nico-wanego bólu, d³ugoci¹ jego trwania, a tak¿e zakresem uszkodzeñ cia³a i funk-cji psychicznych zwierz¹t. Stosowanie procedur kate-gorii pi¹tej, okrelonej symbolem X, jest niedopusz-czalne ze wzglêdu na powodowane skrajne cierpienie zwierz¹t. Od 2013 r. w krajach Unii Europejskiej bêd¹ obowi¹zywaæ cztery kategorie inwazyjnoci procedur: terminalne, ³agodne, umiarkowane i dotkliwe (1, 5).
Dobrostan zwierz¹t dowiadczalnych
W celu zagwarantowania wiarygodnych wyników dowiadczeñ niezbêdne jest zapewnienie zwierzêtom dobrostanu. Wymagania dotycz¹ce utrzymania zwie-rz¹t dowiadczalnych zosta³y okrelone doæ ogólnie w ustawie o dowiadczeniach na zwierzêtach (12), a w odniesieniu do zwierz¹t laboratoryjnych szczegó³o-wo okrelone w Rozporz¹dzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (8). Zwierzêta dowiadczalne utrzymy-wane w jednostkach dowiadczalnych, hodowlanych lub u dostawców musz¹ mieæ zapewnione odpowied-nie dla danego gatunku warunki rodowiskowe, w tym po¿ywienie i wodê, swobodê ruchu oraz w³aciw¹ opiekê. Warunki rodowiskowe i zdrowie zwierz¹t musz¹ byæ codziennie kontrolowane, a stwierdzone nieprawid³owoci oraz przyczyny mo¿liwego do unik-niêcia bólu zwierz¹t niezw³ocznie usuniête (2, 12).
Pomieszczenia, w których przetrzymywane s¹ zwie-rzêta dowiadczalne musz¹ byæ tak skonstruowane, aby zapewnia³y odpowiednie rodowisko dla utrzymywa-nego gatunku. Ka¿de ograniczenia zakresu, w jakim zwierzê dowiadczalne mo¿e zaspokoiæ swoje potrze-by fizjologiczne i behawioralne, musz¹ potrze-byæ zreduko-wane do bezwzglêdnego minimum. Szczegó³owe wy-tyczne dotycz¹ce warunków utrzymania i opieki nad zwierzêtami z uwzglêdnieniem gatunku, wieku, masy cia³a, a zw³aszcza obsady, s¹ podane w licznych tabe-lach za³¹cznika 2. dyrektywy 86/609/EWG (2). W przy-sz³oci wymogi dotycz¹ce warunków utrzymania za-pewniaj¹cych dobrostan zwierz¹t dowiadczalnych bêd¹ okrelone przepisami dyrektywy 2010/63/UE, która wprowadza szczególnie daleko id¹ce zmiany
Med. Weter. 2012, 68 (4) 225
zw³aszcza w odniesieniu do pomieszczeñ, w których bêd¹ przetrzymywane zwierzêta dowiadczalne. Re-gulacje zawarte w dyrektywie 2010/63/UE nak³adaj¹ na hodowców, dostawców, jak i u¿ytkowników obo-wi¹zek dostosowania do 2017 r. zwierzêtarni i ich wy-posa¿enia do wymogów okrelonych prawem (1, 5).
Kwalifikacje personelu
W polskim prawie o ochronie zwierz¹t dowiadczal-nych podane s¹ szczegó³owe wymagania dotycz¹ce kwalifikacji personelu zaanga¿owanego w realizacjê dowiadczeñ na zwierzêtach (7, 12). W ustawie z dnia 21 stycznia 2005 r. o dowiadczeniach na zwierzêtach wyró¿nia siê osobê nadzoruj¹c¹ dowiadczenie, prze-prowadzaj¹c¹ dowiadczenie oraz uczestnicz¹c¹ w do-wiadczeniu (12).
Osoba nadzoruj¹ca dowiadczenie musi posiadaæ stopieñ naukowy doktora w dziedzinie nauk biologicz-nych, farmaceutyczbiologicz-nych, medyczbiologicz-nych, weterynaryj-nych lub rolniczych oraz co najmniej 4-letni sta¿ pra-cy pozwalaj¹pra-cy na uzyskanie praktycznych umiejêt-noci w zakresie przeprowadzania dowiadczeñ na zwierzêtach. Dowiadczenie na zwierzêtach mo¿e nad-zorowaæ tak¿e osoba, która posiada stopieñ naukowy doktora w dziedzinie innej ni¿ wy¿ej wymienione lub dyplom ukoñczenia studiów wy¿szych na poziomie magisterskim uzupe³niony, odpowiednio, studiami po-dyplomowymi lub szkoleniem, a tak¿e co najmniej 5-letni sta¿ pracy pozwalaj¹cy na uzyskanie praktycz-nych umiejêtnoci w zakresie przeprowadzania do-wiadczeñ na zwierzêtach (7).
Osoba przeprowadzaj¹ca dowiadczenie na zwie-rzêtach powinna posiadaæ kwalifikacje takie same, jak osoba nadzoruj¹ca dowiadczenie albo dyplom ukoñ-czenia szko³y wy¿szej w dziedzinie nauk biologicz-nych, farmaceutyczbiologicz-nych, medyczbiologicz-nych, weterynaryj-nych lub rolniczych oraz przynajmniej rok uczestni-czyæ w dowiadczeniach na zwierzêtach i nabyæ prak-tyczne umiejêtnoci. Dowiadczenie na zwierzêtach mo¿e przeprowadzaæ tak¿e osoba, która ukoñczy³a szko³ê wy¿sz¹ z dziedziny innej ni¿ wy¿ej wymienio-ne i dodatkowo posiada ukoñczowymienio-ne studia podyplo-mowe lub potwierdzone szkolenie z zakresu dowiad-czeñ na zwierzêtach, a tak¿e pozyska³a praktyczne umiejêtnoci podczas przeprowadzania dowiadczeñ na zwierzêtach przez co najmniej dwa lata (7). Osoby przeprowadzaj¹ce dowiadczenie na zwierzêtach oprócz kwalifikacji musz¹ uzyskaæ zezwolenie indy-widualne wydane przez kierownika jednostki dowiad-czalnej (7, 12).
Osoba uczestnicz¹ca w dowiadczeniu na zwierzê-tach musi byæ przeszkolona w jednostce dowiadczal-nej w zakresie postêpowania ze zwierzêtami dowiad-czalnymi oraz posiadaæ wykszta³cenie rednie i przy-gotowanie zawodowe pod wzglêdem dowiadczeñ na zwierzêtach. W przypadku studentów szko³y wy¿szej
lub pracowników jednostki dowiadczalnej osoby te musz¹ byæ przeszkolone w zakresie czynnoci tech-nicznych w postêpowaniu ze zwierzêtami dowiadczal-nymi (7).
Szczegó³owe wymagania dotycz¹ce kwalifikacji osób sprawuj¹cych opiekê nad zwierzêtami dowiad-czalnymi oraz osób sprawuj¹cych nadzór nad tymi oso-bami okrelaj¹ odpowiednie regulacje prawne (9, 12).
Podsumowanie
Ocena dowiadczeñ na zwierzêtach nie jest ³atwa, poniewa¿ musi braæ pod uwagê jednoczenie szereg istotnych elementów. Komisje etyczne, analizuj¹c zgodnoæ opisu dowiadczenia z zasad¹ 3R, uwzglêd-niaj¹ m.in.: cel dowiadczenia, uzasadnienie potrzeby jego realizacji, model zwierzêcy i liczbê wykorzysty-wanych w dowiadczeniu zwierz¹t, ich dobrostan, ka-tegorie inwazyjnoci stosowanych procedur dowiad-czalnych. Ocena obejmuje tak¿e analizê przewidywa-nych korzyci naukowych i wartoci edukacyjprzewidywa-nych w stosunku do cierpienia, bólu, strachu, uszkodzeñ cia³a i funkcji psychicznych zwierz¹t wykorzystywa-nych w dowiadczeniach. Opiera siê na przes³ankach natury prawnej i etycznej.
Pimiennictwo
1.Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/63/UE z dnia 22 wrze-nia 2010 roku w sprawie ochrony zwierz¹t wykorzystywanych do celów naukowych. Dz. Urz. WE L 276 z 20.10.2010, s. 33.
2.Dyrektywa Rady 86/609/EWG z dnia 24 listopada 1986 roku w sprawie zbli-¿enia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych pañstw cz³onkowskich dotycz¹cych ochrony zwierz¹t wykorzystywanych do celów dowiadczalnych i innych celów naukowych. Dz. Urz. WE L 358 z 18.12. 1986, s. 1, ze zm.
3.Mroczkowski S.: Cierpienie zwierz¹t dowiadczalnych. Przegl. Hod. 2009, 1/2009, 1-3.
4.Mroczkowski S.: Prawna ochrona zwierz¹t dowiadczalnych. Przegl. Hod. 2000, 7/2000, 1-2.
5.Mroczkowski S., Frieske A.: Prawna ochrona zwierz¹t dowiadczalnych w Unii Europejskiej. Med. Weter. 2011, 67, 536-540.
6.Peszyñska-Sularz G., ¯y³ko A., Muszyñska-Furas B., Paradziej-£ukowicz J.: Wp³yw statusu zdrowotnego zwierz¹t laboratoryjnych: myszy i szczurów na wiarygodnoæ wyników badañ. Med. Weter. 2010, 66, 761-764.
7.Rozporz¹dzenie Ministra Nauki i Informatyzacji z dnia 29 lipca 2005 r. w spra-wie kwalifikacji osób nadzoruj¹cych dowiadczenie na zw spra-wierzêtach, prze-prowadzaj¹cych dowiadczenie i uczestnicz¹cych w dowiadczeniu oraz wzoru zezwolenia indywidualnego dla osób przeprowadzaj¹cych dowiad-czenia. Dz. U. Nr 153, poz. 1273.
8.Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 10 marca 2006 r. w sprawie szczegó³owych warunków utrzymywania zwierz¹t laboratoryjnych w jednostkach dowiadczalnych, jednostkach hodowlanych i u dostawców. Dz. U. Nr 50, poz. 368.
9.Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 20 czerwca 2007 r. w sprawie kwalifikacji osób sprawuj¹cych opiekê nad zwierzêtami dowiad-czalnymi i osób sprawuj¹cych nadzór nad tymi osobami. Dz. U. Nr 121, poz. 835.
10.Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 21 kwietnia 1999 roku w sprawie Krajowej Komisji Etycznej do Spraw Dowiadczeñ na Zwierzêtach oraz lokalnych komisji etycznych do spraw dowiadczeñ na zwierzêtach. Dz. U. Nr 38, poz. 361 z dnia 28 kwietnia 1999 r., z pón. zm.
11.Russell W. M. S., Burch R. L.: The Principles of Humane Experimental Tech-nique. Methuen, London 1959.
12.Ustawa z dnia 21 stycznia 2005 r. o dowiadczeniach na zwierzêtach. Dz. U. Nr 33, poz. 289 z pón. zm.
Adres autora: prof. dr hab. in¿. S³awomir Mroczkowski, ul. Rudzikowa 9, 85-436 Bydgoszcz; e-mail: mroslav@utp.edu.pl
