Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 28
Artyku³ przegl¹dowy Review
Bacillus cereus sensu lato to grupa szeciu blisko spokrewnionych gatunków Gram-dodatnich tlenowych laseczek: Bacillus cereus sensu stricto, Bacillus thu-ringiensis, Bacillus anthracis, Bacillus mycoides, Ba-cillus pseudomycoides oraz BaBa-cillus weihenstephanen-sis (23). Bakterie z tej grupy wywieraj¹ znaczny wp³yw na rodowisko i gospodarkê cz³owieka (5, 7, 16).
B. cereus s.s. wytwarza szereg toksyn powoduj¹cych zatrucia pokarmowe, sporadycznie zapalenie wsier-dzia, ozêbnej i p³uc oraz infekcje centralnego uk³adu nerwowego i oczu. Mo¿e te¿ prowadziæ do uogólnio-nych zaka¿eñ ludzi i zwierz¹t (7, 25). Poza gleb¹, gdzie wystêpuje powszechnie, stwierdza siê j¹ równie¿ w produktach spo¿ywczych, takich jak: ry¿, makaro-ny, nabia³ i sa³atki. B. anthracis powoduje w¹glik, zna-n¹ od wieków chorobê ludzi i zwierz¹t (16). W natu-rze zajmuje tê sam¹ co B. cereus niszê rodowiskow¹, a zdolnoæ do produkcji endospor pozwala na prze¿y-cie d³ugich okresów w niesprzyjaj¹cych warunkach z zachowaniem zdolnoci do infekcji. B. anthracis na-dal stanowi problem zdrowotny, szczególnie w Afry-ce, gdzie wci¹¿ dochodzi do sporadycznych przypad-ków infekcji u ludzi (19). Dodatkowo zainteresowa-nie t¹ bakteri¹ wynika z mo¿liwoci wykorzystania jej jako broni biologicznej (4). Toksyny B. anthracis oraz mechanizm ich dzia³ania zosta³ bardzo dobrze pozna-ny i przedstawiopozna-ny w wielu pracach przegl¹dowych (4, 16, 19). B. thuringiensis, dziêki syntezie
krysta-licznych bia³ek parasporalnych (Cry) posiadaj¹cych ak-tywnoæ owadobójcz¹, jest powszechnie stosowany w rolnictwie i lenictwie (27, 29). Bakteriê tê poza gle-b¹ spotyka siê w powietrzu, wodzie, materiale rolin-nym, przewodach pokarmowych drobnych ssaków (30), a tak¿e u ludzi maj¹cych kontakt z biologiczny-mi preparatabiologiczny-mi owadobójczybiologiczny-mi z B. thuringiensis (14). Psychrotolerancyjny B. mycoides to bakteria glebowa wspomagaj¹ca wzrost rolin szpilkowych (21). Pomi-mo podobieñstwa genetycznego, laseczka ta znacznie ró¿ni siê od innych gatunków B. cereus s.l. sk³adem kwasów t³uszczowych oraz morfologi¹ kolonii. Na pod³o¿u agarowym B. mycoides ronie w postaci ko-lonii mykoidalnych przypominaj¹cych strzêpki grzyb-ni. W dostêpnej literaturze nie stwierdzono przypad-ków zatruæ pokarmowych spowodowanych przez tê bakteriê, co mo¿e sugerowaæ, ¿e stanowi ona mini-malne zagro¿enie chorobowe. B. pseudomycoides wystêpuje w podobnym rodowisku, co B. mycoides (20), wykazuj¹c dzia³anie antagonistyczne w stosun-ku do grzybów w strefie korzeni rolinnych (13). Na-tomiast psychrotolerancyjny B. weihenstephanensis nieznacznie ró¿ni siê od pozosta³ych laseczek grupy B. cereus miêdzy innymi sekwencjami genu bia³ka szo-ku termicznego cspA (cold shock protein) i 16S rDNA (15). B. weihenstephanensis czêsto izolowany z pa-steryzowanego mleka, powoduje obni¿anie jakoci produktów mlecznych.
Cereulidyna i enterotoksyny
Bacillus cereus sensu lato
MAREK BARTOSZEWICZ, IZABELA WIÊCICKA, JAN BUCZEK
Zak³ad Mikrobiologii Instytutu Biologii Uniwersytetu w Bia³ymstoku, ul. wierkowa 20B, 15-950 Bia³ystok
Bartoszewicz M., wiêcicka I., Buczek J.
Cereulide and enterotoxins of Bacillus cereus sensu lato
Summary
Bacillus cereus sensu lato is composed of: Bacillus cereus sensu stricto, Bacillus thuringiensis, Bacillus anthracis, Bacillus mycoides, Bacillus pseudomycoides, and the recently described Bacillus weihenstephanensis. Most of these have a great impact on human activity. B. cereus and B. anthracis are well-known pathogens of mammals (including humans); B. thuringiensis is a commonly used insecticide, while B. mycoides improves plants growth. The psychotropic B. weihenstephanensis is a serious problem in food cold-storing. B. cereus s.s. produces one emetic toxin causing emesis and at least six different enterotoxins such as: hemolytic enterotoxin (HBL), non-hemolytic enterotoxin (NHE), enterotoxin T (BcET), hemolysin II, cytotoxin K (CytK), and enterotoxin FM (EntFM). HBL, NHE, and CytK have been involved in food poisoning. The other bacilli of the B. cereus group are also reported to produce enterotoxins which may lead to serious outbreaks of illness. Thus, the consequences of the above study in the area of food safety need to be seriously evaluated.
Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 29
Koncepcje taksonomii B. cereus s.l.
Pokrewieñstwo genetyczne B. cereus s.l. jest tema-tem licznych badañ. Daleko jednak do ustalenia wspól-nej i jednolitej koncepcji taksonomiczwspól-nej w obrêbie tej grupy. Analiza warstwy S (zewnêtrzna warstwa komórki zbudowana z powtarzaj¹cych siê uk³adów bia³ek i glikoprotein), wyniki elektroforetycznego roz-dzia³u enzymów kodowanych na ró¿nych loci (MEE, Multilocus Enzyme Electrophoresis) oraz sekwencje dziewiêciu ró¿nych genów chromosomowych wska-zuj¹, ¿e B. anthracis, B. thuringiensis oraz B. cereus to jeden gatunek (11). Interesuj¹ce, ¿e wiêkszoæ ró¿-nic miêdzy tymi bakteriami wi¹¿e siê z plazmidami. Na przyk³ad, obecnoæ genów cry zlokalizowanych na du¿ych plazmidach u B. thuringiensis to podstawowa cecha odró¿niaj¹ca tê bakteriê od B. cereus. Jeli B. thuringiensis utraci taki plazmid, stanie siê nie-odró¿nialny od B. cereus. Patogennoæ B. anthracis wynika za z ekspresji genów zlokalizowanych na dwóch du¿ych plazmidach pXO1 i pXO2 (16).
Pomimo licznych podobieñstw pomiêdzy poszcze-gólnymi gatunkami grupy B. cereus, bakterie te ró¿ni¹ siê wieloma w³aciwociami. Dla przyk³adu, badania odcisków DNA (DNA fingerprinting) oparte na amplifikacjach powtarzalnych sekwencji (REP-PCR, Repetitive Sequence-based PCR) wskazuj¹ na ró¿ni-ce pomiêdzy poszczególnymi przedstawicielami gru-py, daj¹c podstawê do uznania ich za oddzielne gatun-ki (5). Porównanie sekwencji typowego dla B. anthra-cis powtarzalnego fragmentu AC-390 umo¿liwia roz-dzielenie B. cereus s.l. do niezale¿nych taksonów (5). Dodatkowo B. anthracis ró¿ni siê sekwencj¹ podjed-nostek 16S i 23S (3) oraz ITS (Intergenic Transcribed Spacers), czyli miêdzygenowych transkrybowanych odcinków rybosomalnego DNA (6). ITS zawieraj¹ geny tRNA i z uwagi na bardzo nisk¹ presjê selekcyj-n¹ nadaj¹ siê do porównywania blisko spokrewnionych gatunków. Porównanie sekwencji genu gyrB koduj¹-cego gyrazê (topoizomeraza II) wskazuje na odrêbnoæ B. anthracis od pozosta³ych przedstawicieli grupy. Zró¿nicowanie d³ugoci odcinków markerowych DNA oceniane na podstawie metody AFLP (Amplified Frag-ment Length Polymorphism) wskazuje na wysok¹ jed-norodnoæ szczepów B. anthracis a polimorfizm w obrêbie pozosta³ych gatunków grupy B. cereus (12). Dane te s¹ zgodne z porównaniami sekwencji 16S rRNA, 23S rRNA oraz gyrB (3).
Dodatkowym utrudnieniem w wypracowaniu spój-nej koncepcji taksonomiczspój-nej grupy B. cereus jest ho-ryzontalny transfer genów (33). Vilas-Bôas i wsp. (32) nie wykluczaj¹ przep³ywu genów pomiêdzy sympra-trycznymi populacjami B. cereus i B. thuringiensis. Wymiana materia³u genetycznego jest jednak zdecy-dowanie powszechniejsza pomiêdzy szczepami tego samego ni¿ ró¿nych gatunków.
Wyjanienie stopnia podobieñstwa pomiêdzy po-szczególnymi gatunkami B. cereus s.l. ma ogromne
znaczenie ze wzglêdu na rolê tych bakterii w rodo-wisku i gospodarce cz³owieka. Szczególny niepokój budzi du¿e podobieñstwo potencjalnie chorobotwór-czego B. cereus oraz powszechnie stosowanego jako insektycydu B. thuringiensis. Niniejsza praca ma na celu ocenê toksycznoci B. cereus s.l. na podstawie analizy wystêpowania genów toksyn i produktów ich ekspresji u bakterii tej grupy.
Toksyna wymiotna B. cereus s.s.
Postaæ wymiotna zatruæ pokarmowych powodowa-na jest przez toksynê wymiotn¹, cereulidynê (cereuli-de), która ma charakter bia³kowego piercienia o ma-sie 1,2 kDa sk³adaj¹cego siê z trzech powtórzeñ czte-rech aminokwasów: (D-O-Leu-D-Ala-L-O-Val-L--Val)3. Jest oporna na wysokie temperatury i pH oraz na proteolizê. Nie ma charakteru antygenowego (9). W budowie chemicznej jest podobna do walinomycy-ny, która dzia³a jak jonofor specyficzny pod wzglê-dem potasu (18). Cykliczna struktura oraz obecnoæ D-aminokwasów w cereulidynie wskazuje na niery-bosomow¹ biosyntezê z udzia³em du¿ego kompleksu enzymatycznego, podobnie jak przebiega synteza wa-linomycyny (31). Cereulidyna wywo³uje powa¿ne za-trucia pokarmowe czêsto koñcz¹ce siê mierci¹. Tok-syna ta jest najintensywniej wytwarzana w temperatu-rze 12-15°C, jej produkcja ustaje za zupe³nie ju¿ przy 37°C. Przechowywanie produktów spo¿ywczych w niew³aciwych warunkach sprzyja jej syntezie. Czas inkubacji choroby w przypadku zespo³u wymiotnego waha siê od pó³ do piêciu godzin (31), a objawy cho-robowe wystêpuj¹ przez 6-24 godzin (9). Mechanizm toksycznego dzia³ania cereulidyny nie jest ca³kowicie poznany. Pewne przypuszczenia nasuwa strukturalne podobieñstwo do walinomycyny, mog¹ce wskazywaæ na analogiczne dzia³anie biochemiczne. Cereulidyna powoduje m.in. powiêkszanie siê i zmianê kszta³tu mitochondriów (18) oraz wzrost przewodnictwa spo-wodowany tworzeniem potasowych kana³ów jono-wych. Wydaje siê, ¿e cereulidyna, podobnie jak wali-nomycyna poredniczy w pobieraniu jonów K+ w
dro-dze dyfuzji u³atwionej (uniport) w obecnoci azota-nów (18). Podobnego zjawiska nie zaobserwowano w stosunku do jonów sodu. Toksycznoæ bêd¹ca wy-nikiem modyfikowania transportu jonów potasu i prze-puszczalnoci b³on nie jest sytuacj¹ wyj¹tkow¹. He-molityczna toksyna patogennego szczepu O157:H7 E. coli tworzy kana³ jonowy selektywnie transportu-j¹cy jony potasu. Dzia³anie krystalicznego bia³ka cry1A(a) B. thuringiensis równie¿ opiera siê na for-mowaniu kana³ów potasowych w przewodach pokar-mowych zaka¿onych larw owadów (18). Dotychczas nie stwierdzono wystêpowania cereulidyny u innych przedstawicieli B. cereus s.l.
Enterotoksyny B. cereus s.l.
Dotychczas scharakteryzowano szeæ enterotoksyn wytwarzanych przez bakterie z grupy B. cereus: dwie
Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 30
trójsk³adnikowe (enterotoksyna hemolityczna HBL i enterotoksyna niehemolityczna NHE) oraz cztery jed-nosk³adnikowe: enterotoksyna T, cytotoksyna K, he-molizyna II oraz enterotoksyna FM (1, 9, 17). Wspom-nieæ te¿ nale¿y o innych czynnikach wirulencji synte-tyzowanych przez tê bakteriê, takich jak fosfolipazy i proteazy. Efektem zatruæ powodowanych przez en-terotoksyny s¹ bóle brzucha, wodnista biegunka oraz sporadycznie wymioty. ród³em zatrucia s¹ najczêciej produkty miêsne, zupy, warzywa oraz produkty mlecz-ne (9).
Enterotoksyna hemolityczna (HBL). Toksyna ta sk³ada siê z dwu komponentów litycznych L1 i L2 oraz podjednostki ³¹cz¹cej B, o masie odpowiednio 38, 46 i 37 kDa (9, 26). Na operonie koduj¹cym HBL stwier-dzono wystêpowanie czterech genów: hblA, hblD, hblC oraz hblB. Trzy pierwsze koduj¹ odpowiednio podjednostki B, L1 oraz L2. Rola hblB jest nieznana (26). Enterotoksyna hemolityczna uwa¿ana jest za pierwszoplanowy czynnik wirulencji w zatruciach po-karmowych spowodowanych przez B. cereus. Praw-dopodobnie poszczególne podjednostki HBL tworz¹ pory w b³onie komórki docelowej prowadz¹c do jej lizy. HBL oprócz hemolizy ma zdolnoci dermonekro-tyczne i zwiêksza przepuszczalnoæ naczyniow¹. En-terotoksyna hemolityczna wystêpuje powszechnie u bakterii grupy B. cereus (24). Obecnoæ genu hblA wykazano za pomoc¹ reakcji PCR i hybrydyzacji u B. thuringiensis, B. mycoides, B. pseudomycoides oraz u B. weihenstephanensis (8, 24, 28). Ekspresji genów operonu hbl nie stwierdzono jedynie w przy-padku B. pseudomycoides. Technik¹ PCR wykazano szersze wystêpowanie genów HBL u Bacillaceae obej-muj¹ce Bacillus coagulans i Bacillus polymyxa (25) oraz Bacillus amyloliquefaciens, Bacillus circulans, Bacillus lentimorbis i Bacillus pasteurii (22).
Toksyna niehemolityczna (NHE). Toksyna NHE zosta³a po raz pierwszy opisana u szczepu B. cereus odpowiedzialnego za zatrucie pokarmowe. Poszcze-gólne elementy NHE s¹ podobne w budowie kompo-nentów oraz ich wielkoci do kompokompo-nentów w HBL. Elementowi B odpowiada podjednostka 36,5 kDa, ele-mentom L1 i L2 odpowiadaj¹ za podjednostki o masie odpowiednio 41 i 39,8 kDa (10). Obecnie znana jest struktura i funkcja dwóch pierwszych podjednostek NHE. Nie uda³o siê jednak wyizolowaæ i oczyciæ pro-duktu genu nheC, koduj¹cego podjednostkê 39,8 kDa. Operon nhe jest pod kontrol¹ genu plcR odpowiadaj¹-cego równie¿ za ekspresjê genu fosfolipazy C (10). Badania na komórkach Vero wykazuj¹ siln¹ cytotok-sycznoæ NHE, szczególnie w przypadku, gdy obecne s¹ wszystkie trzy sk³adniki tej enterotoksyny (9). En-terotoksyna niehemolityczna jest, podobnie jak HBL, szeroko rozpowszechniona w obrêbie B. cereus s.l. (8, 28), a posiadanie genów hbl w ¿aden sposób nie wp³y-wa na obecnoæ operonu nhe (9). Wystêpowp³y-wanie genu nheA potwierdzono tak¿e u innych przedstawicieli rodziny Bacillaceae, a mianowicie u B.
amylolique-faciens, B. circulans, B. lentimorbis oraz B. pasteurii (22).
Cytotoksyna K (CytK). Toksyna CytK zosta³a wy-izolowana ze szczepu B. cereus, który by³ powodem powa¿nego zatrucia pokarmowego i nekrotycznego zapalenia jelit doprowadzaj¹cego do mierci kilku osób (17). Jest to 34 kDa ciep³olabilne bia³ko o silnych w³a-ciwociach cytotoksycznych, nekrotycznych i hemo-litycznych. Budowa tej jednosk³adnikowej toksyny wskazuje na podobieñstwo do hemolizyny II B. ce-reus, g-hemolizyn i a-hemolizyn gronkowca z³ociste-go oraz b-toksyny Clostridium perfringens (17). CytK powoduje lizê komórek nab³onkowych jelita cienkie-go, co prowadzi do stanów zapalnych i krwistej bie-gunki. Cytotoksyczne i enterotoksyczne dzia³anie tej toksyny, podobnie jak b-toksyny Cl. perfringens, po-lega na formowaniu s³abo wybiórczych porów anio-nowych w b³onach komórkowych (17). Za regulacjê ekspresji cytK odpowiada plcR, uniwersalny regula-tor ekspresji czynników wirulencji u B. cereus. Kon-troluje on równie¿ ekspresjê hbl oraz nhe u przedsta-wicieli B. cereus s.l. Nie stwierdzono natomiast miejs-ca rozpoznaj¹cego produkt genu plcR w rejonie bez-porednio poprzedzaj¹cym geny enterotoksyn nie wy-wo³uj¹cych zatruæ pokarmowych (2).
Enterotoksyna T (BcET). Jednoelementowa tok-syna BcET o masie 41 kDa nie uczestniczy w wywo-³ywaniu zatruæ pokarmowych. Testy supernatantu z ho-dowli B. cereus posiadaj¹cego gen bceT wykazuj¹ brak aktywnoci cytotoksycznej w komórkach Vero. Praw-dopodobnie jest to wynikiem braku sekwencji sygna-³owej w bia³ku BcET, sprawiaj¹cej, ¿e mo¿e ono zo-staæ uwolnione dopiero w czasie lizy komórki (17).
Hemolizyna II. Toksyna ta równie¿ nie wywo³uje zatruæ pokarmowych u ludzi i zwierz¹t. Sekwencja jej genu wykazuje bardzo du¿e podobieñstwo do genów toksyn Staphylococcus aureus, których dzia³anie opiera siê na formowaniu kana³ów jonowych i uszkadzaniu b³on komórkowych (2, 17).
Enterotoksyna FM (EntFM). EntFM to pojedyn-cze bia³ko o masie 45 kDa, kodowane przez chromo-somowy gen entFM i wydzielana do rodowiska pod-czas fazy wegetatywnego wzrostu (1). Brak jest do-niesieñ o zatruciach pokarmowych i innych stanach chorobowych wywo³ywanych przez EntFM. Entero-toksynê tê poza B. cereus stwierdzono tak¿e u B. thu-ringiensis subsp. sotto i B. thuthu-ringiensis subsp. is-raelensis (1).
Podsumowanie
Powszechne wystêpowanie B. cereus s.l. w rodo-wisku zmusza do dok³adnego poznania w³aciwoci fenotypowych, struktury genetycznej oraz znaczenia ekologicznego i gospodarczego tych bakterii. Z uwagi na ogromne znaczenie B. cereus, B. anthracis i B. thu-ringiensis oraz ich silne podobieñstwo genetyczne i biochemiczne, a tak¿e potencjalny transfer genów po-miêdzy nimi, konieczne wydaj¹ siê dalsze badania,
Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 31
które pozwol¹ dok³adniej oceniæ zagro¿enie p³yn¹ce ze strony tych bakterii. Od kilkudziesiêciu lat B. thu-ringiensis jest powszechnie stosowany do ochrony pól i lasów przed szkodnikami. Jak dotychczas nie stwier-dzono negatywnego dzia³ania tego mikroorganizmu na cz³owieka i zwierzêta. Ostatnio coraz powszechniej pojawiaj¹ siê jednak informacje o syntezie enterotok-syn przez tê bakteriê, co mo¿e sugerowaæ jej udzia³ w wywo³ywaniu zatruæ pokarmowych. Zatem wydaje siê s³uszne podjêcie szerzej zakrojonych badañ nad tok-sycznoci¹ B. thuringiensis. Wiêksz¹ uwagê nale¿y te¿ zwróciæ na dobór szczepów bakterii do produkcji pre-paratów owadobójczych tak, aby stosowane bakterie nie posiada³y genów chorobotwórczych bia³ek.
Bardzo istotne jest lepsze poznanie podobieñstw genetycznych oraz horyzontalnego transferu genów pomiêdzy poszczególnymi laseczkami z grupy B. ce-reus, aby móc jednoznacznie stwierdziæ, czy powinny byæ one traktowane jako jeden bardzo zmienny, czy te¿ szeæ oddzielnych gatunków. Takie informacje uzu-pe³nione danymi z zakresu ekologii B. cereus s.l. po-mog¹ w opracowaniu zasad profilaktyki zatruæ pokar-mowych wywo³ywanych enterotoksynami i innych infekcji powodowanych przez bakterie z tej grupy.
Niemniej nale¿y podkreliæ, ¿e zagro¿enie p³yn¹ce ze strony bakterii z grupy B. cereus jest nadal zbyt czês-to bagatelizowane, co w niedalekiej przysz³oci, wraz z rozwojem przemys³u i intensyfikacj¹ rolnictwa mo¿e przynieæ bardzo niepo¿¹dane skutki.
Pimiennictwo
1.Asano S.-I., Nukumizu Y., Bando H., Iizuka T., Yamamoto T.: Cloning of no-vel enterotoxin genes from Bacillus cereus and Bacillus thuringiensis. Appl. Environ. Microbiol. 1997, 63, 1054-1057.
2.Baida G., Budarina Z. I., Kuzmin N. P., Solonin A. S.: Complete nucleotide sequence and molecular characterization of hemolysin II gene from Bacillus cereus. FEMS Microbiol. Lett. 1999, 180, 7-14.
3.Bavykin S. G., Lysov Y. P., Zakhariev V., Kelly J. J., Jackman J., Stahl D. A., Cherni A.: Use of 16S rRNA, 23S rRNA, and gyrB gene sequence analysis to determine phylogenetic relationships of Bacillus cereus group microorga-nisms. J. Clin. Microbiol. 2004, 42, 3711-3730.
4.Buczek J., Buczek K., wiêcicka I.: W¹glik patogeneza i aktualne zagro¿e-nia dla ludzi i zwierz¹t. Medycyna Wet. 2002, 58, 4-8.
5.Cherif A., Brusetti L., Borin S., Rizzi A., Boudabous A., Khyami-Horani H., Daffonchio D.: Genetic relationship in the Bacillus cereus group by rep--PCR fingerprinting and sequencing of a Bacillus anthracis-specific reprep--PCR fragment. J. Appl. Microbiol. 2003, 94, 1108-1119.
6.Cherif A., Borin S., Rizzi A., Ouzari H., Boudabous A., Daffonchio D.: Ba-cillus anthracis diverges from related clades of the BaBa-cillus cereus group in 16S-23S ribosomal DNA intergenic transcribed spacers containing tRNA genes. Appl. Environ. Microbiol. 2003, 69, 33-40.
7.Drobniewski F.: Bacillus cereus and relatives. Clin. Microbiol. Rev. 1993, 6, 324-338.
8.Gaviria Rivera A. M., Granum P. E., Priest F. G.: Common occurrence of enterotoxin genes and enterotoxicity in Bacillus thuringiensis. FEMS Micro-biol. Lett. 2000, 190, 151-155.
9.Granum P. E., Lund T.: Bacillus cereus and its food poisoning toxins. FEMS Microbiol. Lett. 1997, 157, 223-228.
10.Granum P.E., OSullivan K., Lund T.: The sequence of the non-haemolytic enterotoxin operon from Bacillus cereus. FEMS Microbiol. Lett. 1999, 177, 225-229.
11.Helgason E., Økstad O. A., Caugant D. A., Johansen H. A., Fouet A., Mock M., Hegna I., Kolstø A.-B.: Bacillus anthracis, Bacillus cereus, and Bacillus thu-ringiensis one species on the bacis of gentic evidence. Appl. Environ. Mi-crobiol. 2000, 66, 2627-2630.
12.Hill K. K., Ticknor L. O., Okinaka R. T., Asay M., Blair H., Bliss K. A., Laker M., Pardington P. E., Richardson A. P., Tonks M., Beecher D. J.,
Kemp J. D., Kolstø A.-B., Lee Wong A. C., Keim P., Jackson P. J.: Fluores-cent amplified fragment length polymorphism analysis of Bacillus anthracis, Bacillus cereus, and Bacillus thuringiensis isolates. Appl. Environ. Micro-biol. 2004, 70, 1068-1080.
13.Jensen G. B., Hansen B. M., Eilenberg J., Mahillon J.: The hidden lifestyles of Bacillus cereus and relatives. Environ. Microbiol. 2003, 5, 631-640. 14.Jensen G. B., Larsen P., Jacobsen B. L., Madsen B., Wilcks A., Smidt L.,
Andrup L.: Isolation and characterization of Bacillus cereus-like bacteria from faecal samples from greenhouse workers who are using Bacillus thuringien-sis-based insecticides. Int. Arch. Occup. Environ. Health 2002, 75, 191-196. 15.Lechner S., Mayr R., Francis K. P., Prüß B. M., Kaplan T., Wießner--Gunkel E., Stewart G. S. A. B., Scherer S.: Bacillus weihenstephanensis sp. nov. is a new psychrotolerant species of the Bacillus cereus group. Int. J. Syst. Bacteriol. 1998, 48, 1373-1382.
16.Little S. F., Ivins B. E.: Molecular pathogenesis of Bacillus anthracis infec-tion. Microbes Infect. 1999, 2, 131-139.
17.Lund T., De Buyser M.-L., Granum P. E.: A new cytotoxin from Bacillus cereus that may cause necrotic enteritis. Mol. Microbiol. 2000, 38, 254-261. 18.Mikkola R., Saris N.-E. L., Grigoriev P. A., Andersson M. A., Salkinoja--Salonen M. S.: Ionophoretic properties and mitochondrial effects of cereuli-de. Eur. J. Biochem. 1999, 263, 112-117.
19.Mock M., Fouet A.: Anthrax. Annu. Rev. Microbiol. 2001, 55, 647-671. 20.Nakamura L. K.: Bacillus pseudomycoides sp. nov. Int. J. Syst. Bacteriol.
1998, 48, 1031-1034.
21.Petersen D. J., Shishido M., Holl F. B., Chanway C. P.: Use of species- and strain-specific PCR primers for identification of conifer root-associated Ba-cillus spp. FEMS Microbiol. Lett. 1995, 133, 71-76.
22.Phelps R. J., McKillip J. L.: Enterotoxin production in natural isolates of Bacillaceae outside the Bacillus cereus group. FEMS Microbiol. Lett. 2002, 68, 3147-3151.
23.Priest F. G.: Systematics and Ecology of Bacillus, [w:] Bacillus subtilis and other gram-positive bacteria. Biochemistry, Physiology, and Molecular Ge-netics. Sonenshein A. L., Hoch J. A., Losick R. (red.), ASM, Washington 1993, 3-16.
24.Prüß B. M., Dietrich R., Nibler B., Märtlbauer E., Scherer S.: The hemolytic enterotoxin HBL is broadly distributed among species of the Bacillus cereus group. Appl. Environ. Microbiol. 1999, 65, 536-5442.
25.Rowan N. J., Caldow G., Gemmell C. G., Hunter I. S.: Production of diarrhe-al enterotoxins and other potentidiarrhe-al virulence factors by veterinary isolates of Bacillus species associated with nongastrointestinal infections. Appl. Envi-ron. Microbiol. 2003, 69, 2372-2376.
26.Ryan P. A., Macmillan J. D., Zilinskas B. A.: Molecular cloning and charac-terization of the genes encoding the L1 and L2 components of hemolysin BL
from Bacillus cereus. J. Bacteriol. 1997, 179, 2551-2556.
27.Schnepf E., Crickmore N., Van Rie J., Lereclus D., Baum J., Feitelson J., Zeigler D. R., Dean D. H.: Bacillus thuringiensis and its pesticidal crystal proteins. Microbiol. Mol. Biol. Rev. 1998, 62, 775-806.
28.Stenfors L. P., Mayr R., Scherer S., Granum P. E.: Patogenic potential of fifty Bacillus weihenstephanensis strains. FEMS Microbiol. Lett. 2002, 215, 47-51.
29.wiêcicka I, Buczek J., Fiedoruk K.: Bacillus thuringiensis w zwalczaniu owadów. Medycyna Wet. 2001, 57, 859-862.
30.wiêcicka I., De Vos P.: Properties of Bacillus thuringiensis isolated from bank voles. J. Appl. Microbiol. 2003, 94, 60-64.
31.Toh M., Moffitt M. C., Henrichsen L., Raftery M., Barrow K., Cox J. M., Marquis C. P., Neilan B. A.: Cereulide, the emetic toxin of Bacillus cereus, is putatively a product of nonribosomal peptide synthesis. J. Appl. Microbiol. 2004, 97, 992-1000.
32.Vilas-Bôas G., Sanchis V., Lereclus D., Lemos M. V. F., Bourguet D.: Genetic differentiation between sympatric populations of Bacillus cereus and Bacil-lus thuringiensis. Appl. Environ. Microbiol. 2002, 68, 1414-1424. 33.Vilas-Bôas L. A., Vilas-Bôas G. F. L. T., Saridakis H. O., Lemos M. V. F.,
Lereclus D., Arantes O. M. N.: Survival and conjugation of Bacillus thurin-giensis in a soil microcosm. FEMS Microbiol. Lett. 2000, 31, 255-259. Adres autora: mgr Marek Bartoszewicz, ul. wierkowa 20B, 15-950 Bia-³ystok; e-mail: mbartosz@uwb.edu.pl
