Sytuacja prawna Tatarów hospodarskich na Litwie a zakres ich praw do ziemi (XV-XVII w.). Zarys zagadnienia

Państwo i Społeczeństwo IV: 2004 nr 3

Krzysztof Grygajtis

O sadnictw o tatarskie w litewsko-ruskim środow isku społecznym pozostaw ało w aż­ nym składnikiem ów czesnych procesów zarządzania i gospodarow ania w W ielkim K sięstw ie Litewskim . Znaczenie tego zjaw iska narastało w raz z kształtow aniem się oraz um acnianiem gospodarki rynkowej na Litwie. K ontakt z rynkiem stał się tre ­ ścią działania osiadłej w W ielkim K sięstw ie Litew skim ludności tatarskiej, której ekonom iczne m ożliw ości określało jej usytuow anie społeczne oraz położenie praw ne1. Potrzeba dostosow yw ania się do coraz to now ych w yzw ań w sferze eko­ nomicznej była przyczyną, dla której Tatarzy zaczęli zabiegać u dw oru królew ­ skiego o praw ne potw ierdzenie ich m iejsca w m ocno zróżnicow anej strukturze spo­ łecznej Litwy.

Problem egzystencji ludności tatarskiej w W ielkim K sięstw ie Litew skim najpełniej odzw ierciedlają ów czesne źródła koncentrujące uw agę na podstaw ow ej problem atyce ich codziennego życia ekonom icznego. W sk azują też na podm ioto­ we, przedm iotow e, strukturalne oraz koniunkturalne aspekty funkcjonow ania struktur, w jak ie ta ludność została w tłoczona w czasie osiedlania się na Litwie, układu narzuconego Tatarom z zam iarem spraw ow ania nad nim i kontroli. Trzeba wyraźnie zaznaczyć, że społeczność ta, zachow ując w ew nętrzny sam orząd, nie funkcjonow ała na Litw ie w sposób autonom iczny, lecz była poddana regularnem u oddziaływ aniu m onarchy i jeg o urzędników. Państwo, pełniąc regulacyjne funkcje wobec społeczeństw a, w tym rów nież w obec Tatarów , w ystępow ało ja k o siła sprawcza jeg o przem ian, społeczeństw o zaś jak o adresat owych działań. M iędzy

1 J. A. R o l l e , Dzieje osadnictw a tatarskiego na woloskiem pograniczu, „B iblioteka W arszaw ska” 1892, s. 203-210.

ów czesnym państw em a tam tym społeczeństw em zachodziły w zajem ne zależności, których istnienie odzw ierciedla zachow any m ateriał źródłow y. Postępow anie pań­ stw a (tu m onarchy i je g o urzędników ) w zględem ludności tatarskiej odpowiednio wpływało na zachowanie się Tatarów tak w sferze wywiązywania się z obowiązków względem państwa, ja k i wobec żyjącej po sąsiedzku ludności litewskiej i ruskiej.

O ddziaływ anie m onarchii litewskiej na ludność tatarsk ą nie zostało dotąd szczegółow o opisane. W iem y, że hospodara w w iększym stopniu interesow ał pro­ blem tatarskiej służby ziem skiej, a zatem w ojska tatarskiego, niż ludności tatarskiej zajm ującej się rzem iosłem czy handlem 2, podobnie ja k i cele, zakres, formy i in­ strum enty tych działań m onarchy w obec Tatarów , m ogące być przedm iotem celo­ w ego w yboru ze strony hospodara i jeg o urzędników . W ydaje się, że podstaw ą tego w yboru były tak koncepcje funkcjonow ania państw a, ja k i praktyczne kon­ strukcje polityki w ew nętrznej, której elem entem m ogły być mniej lub bardziej do­ strzegane przedsięw zięcia interw encyjne państwa.

N ie w szystkie dotąd zagadnienia spośród głów nych kwestii funkcjonow ania i egzystencji społeczności tatarskiej na Litw ie były przebadane jednakow o dokład­ nie. P rezentacja niektórych z nich ogranicza się do ukazania mniej lub bardziej rozw iniętego zarysu problem atyki. N ajbardziej intrygująca pozostaje sfera w za­ jem nych relacji pom iędzy państw em polsko-litew skim a żyjącym i na Litwie Tata­ rami, ujm ow ana nie bez przyczyny jak o zagadnienie położenia praw nego tej lud­ ności. N aw iązuje ona w różny oczyw iście sposób do m iejsca społeczności tatar­ skiej w procesach gospodarczo-społecznych kształtow ania się now ożytnego społe­ czeństw a litew skiego oraz zależności, które w ystępow ały w jeg o strukturach4.

' W arto w tym m iejscu zw rócić uwagę na fakt osadzania przez hospodara większych grup emigrantów tatarskich na pograniczu litew sko-tatarskim , a konkretnie na Zadnieprzu. Około 1380 r. osiadł tam Mansur-Kijat, syn em ira M am aja (J. W o l f f , K niaziow ie litew sko-ruscy o d końca X IV w., W arszawa 1895, s. 77-78; A. J a b ł o - n o w s k i. E tniczna p o sta ć Ukrainy, „K w artalnik Historyczny” 1893, s. 413; S. K r y c z y ń s k i , Tatarzy litewscy. Próba m onografii historycm o-etnogrąficznej, „Rocznik Tatarski” (W arszawa) 1938, t. 3, s. 5; S. M. K u c z y ń s k i , Studia z dziejów Europy W schodniej X -X V III w.. W arszawa 1965, s. 222-226; P. B o r a w s k i , W. S i e n k i e w i c z , Chrystianizacja Tatarów w W ielkim Księstwie Litewskim , „O drodzenie i R eform acja w Polsce” 1989, t. 34, s. 90. Nad Dnieprem G ilbert de Lannoy odnalazł d u żą osadę tatarską należącą do pew nego kniazia tatarskiego, który uznaw ał ks. W itolda za sw ojego pana i przyjaciela (G. de L a n n o y , P odróże, [w:] J. L e l e w e l , Rozbiory dziel, Poznań 1844, s. 417). W ładcy Litw y osadzali też uchodźców z O rdy na pograniczu litewsko-ruskim , o czym św iadczyłoby osadnictw o tejże ludności na prawie lennym w okolicach M ińska Litew skiego (T. S t r y k i e n i c z - K o r z o ń , Szkic historyczny o Tatarach litewskich w M ińsku Litewskim i je g o okolicach, „Rocznik Tatarski” 1932, t. 1, s. 165) oraz n a pograniczu W ołynia i Podola (J. A. R o l l e , op. cit., s. 212-213). Ale należałoby wskazać też i na odm ienne zjaw isko, na ekspulsję Tatarów z Litwy (M. S t r y j k o w s k i , Kronika polska, litewska, żm udzka i wszystkiej Rusi, t. 2, W arszaw a 1846, s. 7).

3 S. K r y c z y ń s k i , Tatarzy litew scy..., s. 63-69; id e m , Kronika wojenna Tatarów litewskich, „Przegląd Hum anistyczny” 1984, nr 2, s. 125-149; H. W is n e r , Wojsko litewskie pierw szej p o ło w y X V II wieku, „Studia i M a­ teriały do H istorii W ojskow ości” (W arszaw a) t. 19, 1973, s. 101-104.

4 J. S o b c z a k , Położenie praw ne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim , W arszawa 1984, passim-, id e m , Tatarzy w służbie R zeczypospolitej w drugiej połow ie X V II i w X V III w. Studium historycznopraw- ne, „C zasopism o Praw no-H istoryczne” 1987, z. 1, s. 41-70; id e m , Czy tatarska ludność Litw y należała do stanu szlacheckiego?, „Przegląd H istoryczny” 1986, z. 3, s. 467-480; S. W. D u m in , Szlachta tatarska w Wielkim Ksiestwie Litew skim i zm iany je j sytuacji praw nej w XVI-X VIII w., „Roczniki H istoryczne” , t. 57, 1991, s. 147- 163; I. R y c h l i k o w a , Tatarzy litew scy 1764-1831 częścią szlacheckiego stanu?, „Kwartalnik Historyczny” 1990, nr 3-4, s. 77-122.

U w arstw ienie a problem usytuow ania praw nego p oszczególnych grup spo­ łecznych ludności tatarskiej na Litwie

Wśród żyjących na Litw ie Tatarów hospodarskich rozróżniam y następujące grupy społeczne: Tatarzy-szlachta - grupa najliczniejsza (arystokracja tatarska, której tytuły arystokratyczne kniaziów , m urzów i ułanów są w ym ieniane w poszczegól­ nych przyw ilejach hospodarskich) żyjący w najstarszych m iejscach osiedlania na Litwie; nieutytułow ani, „prości”, Tatarzy-kozacy; Tatarzy hospodarscy stale p od ­ legli wojew odom w ileńskim ; Tatarzy hospodarscy w m iastach; Tatarzy sm oleńscy (dorohobuscy), osadzeni na początku XVII w. na Sm oleńszczyźnie w ram ach ko­ lonizacji wojskow ej; tatarscy osadnicy w ojskow i na ziem iach opuszczonych po Kozakach na U krainie; Tatarzy zam ieszkujący W ołyń i U krainę; Tatarzy żyjący w ekonom iach królew skich na Litwie; Tatarzy pańscy żyjący n a w łókach hospo­ darskich w księstw ie kleckim oraz Tatarzy królew scy należący do dw oru knyszyń­ skiego. Położenie praw ne każdej z owych grup społecznych w ym agałoby osobnego om ów ienia5.

Sytuacja praw na ludności tatarskiej w pierw szych dw óch w iekach jej pobytu na Litwie przedstaw ia się nader mgliście. N ie m ożem y w iele pow iedzieć o ów cze­ snym położeniu praw nym Tatarów , gdyż poza krótkim i w zm iankam i w kronikach oraz w korespondencji ks. W itolda nie zachow ały się z tego okresu przekazy pi­ semne naśw ietlające zjaw isko. Pewnych sytuacji m ożem y się jed n ak dom yślać lub wnioskow ać o ich istnieniu na podstaw ie zachow anej, ale stosunkow o ubogiej, bazy źródłowej z XV w. Faktem jest, że w w ieku XVI i na początku X V II w. uprzyw ilejow anie Tatarów było ograniczone do sfery sądowej i podatkow ej6. Trudno przychodzi określenie czasu kształtowania się na Litwie podstaw osadnictwa wojskowego Tatarów, którego początki przypadają na lata rządów ks. W itolda7.

U źródeł w szystkich dociekań nad zagadnieniem organizacji osadnictw a ta ­ tarskiego na Litw ie pow inno się znaleźć pytanie o genezę pojaw ienia się znanych nam z przekazów źródłow ych struktur społeczno-funkcjonalnych, w których żyła ludność tatarska w w iekach XV-XVII1. Jeszcze więcej uwagi pow inna przykuwać kwestia przeciw staw iania się Tatarów tym form om organizacyjnym , które służyły utrzym ywaniu zależności tej ludności od hospodara. D ostrzegając zjaw isko de­ kompozycji owych układów w ciągu XVI i XVII w., należałoby w idzieć siły sprawcze ow ego zjaw iska, a zatem mieć św iadom ość złożonej struktury społecznej ludności tatarskiej i odm iennych m ożliw ości walki tych grup społecznych o swe prawa. Poznański uczony Jacek Sobczak zauw aża, że „Tatarzy byli ludnością zróż­ nicow aną pod w zględem stanu posiadania, obow iązków w obec państw a, a co za tym idzie, także sytuacji praw nej. W tym stanie rzeczy nie m ożna m ów ić o je d n a ­ kowym położeniu prawnym całej ludności tatarskiej, a jed y n ie o sytuacji poszcze­

5 H. W is n e r , Tatarzy Wielkiego Księstw a Litew skiego w I połow ie X V II w. Status i służba wojskowa, „Czasy N ow ożytne” , t, 10(11), 2001, s. 96.

6 Ibidem.

7 M. Ż d a n , Stosunki litewsko-tatarskie za czasów Witolda w ielkiego księcia Litwy, .A teneum W ileńskie”, t. 7, 1930, s. 585-592; L. K o l a n k o w s k i , D zieje Wielkiego K sięstw a Litew skiego za Jagiellonów , t. 1, W arszawa 1930.

gólnych grup [...]. Tylko nieliczne postanowienia prawne były wspólne dla wszystkich i odnosiły się do całej ludności tatarskiej”8.

Położenie praw ne ludności tatarskiej na Litwie zostało ukształtow ane przez pozycję poszczególnych jej przedstaw icieli w Złotej O rdzie9, siłę państw a litew­ skiego, sytuację w ew nętrzną w W ielkim K sięstw ie Litewskim , pozycję hospodara i istniejące na Litw ie stosunki prawne, a także przez sam o zjaw isko m igracji tatar­ skich na L itw ę10. W ażnym czynnikiem określającym sytuację praw n ą Tatarów był ich stosunek do użytkow anej ziemi. Zdaniem H enryka W isnera, konstytucje sej­ m owe z początku X V II w. nie pozostaw iają wątpliwości co do tego, czyją własno­ ścią były dobra tatarskie. Uczony ten przypomniał, że ustawa z 1607 roku O Tata­

rach WXL tatarszczyzny określa jak o „dobra nasze”, eksponując fakt, iż ziemie

nadane T atarom nie były ich w łasn o śc ią lecz R zeczypospolitej. Potw ierdzenie opisanego stanu praw nego przyniosła konstytucja 1613 roku, nakazująca szlachec­ kim w łaścicielom ziem tatarskich wypełnianie obowiązku tatarskiej służby ziemskiej. Podobnie postąpił sejm w 1616 roku . W spomniane zagadnienie było przedmiotem polemiki pom iędzy Piotrem Borawskim a Jackiem S obczakiem 12.

Sytuację praw n ą Tatarów w XV i XVI w. określał w ielki książę litewski, obdzielający ich na praw ie lennym ziem ią13, za którą byli oni obow iązani służyć mu zbrojnie14. N ie znam y form y, w jakiej zaw iązyw ał się stosunek lenny pomiędzy hospodarem a przybyw ającym i na Litw ę Tataram i. W ydaje się, że pierw sze przy­ w ileje m iały charakter ustnych nadań i porozumień . M ożna dom niem ywać, że stroną w rokow aniach z hospodarem był albo atam an w przypadku Tatarów- kozaków , albo zw ierzchnik ułusu, w sytuacji, kiedy na Litwę uciekały większe grupy tej ludności. H enryk Łow m iański tw ierdzi, że „nadania dóbr lennych nie były zw iązane z u m o w ą wasal ską, służba z nich nosiła charakter obowiązku pu­ blicznego, różniły się one od innych beneficjów tylko praw em spadkow ym ” 16. W spom niany uczony dow odzi, że książę W itold rozdaw ał na praw ie lennym dobra ziem skie na P o d lasiu 17. Istotne novum w położeniu Tatarów w państw ie polsko- litewskim przyniosły II statut litewski oraz ustaw a sejm ow a z 1620 roku, nakazują­ ca szlachcie odbyw anie służby z tatarszczyzn, natom iast litew skich wyznawców 18 islam u zob ow iązująca do pełnienia tatarskiej służby ziem skiej z dóbr nabytych ,

8 J. S o b c z a k , Położenie praw ne..., s. 80 i nast. 9 AVK, t. 24, nr 4, t. 31, n r 1,5.

10 Zdanie spraw y o Tatarach litewskich p rzez je d n e g o z tych Tatarów złożone sułtanow i Sulejnianowi w roku 1558, oprać. A. M u c h l i ń s k i , W arszawa 1858, s. 10-11 (przedruk z „Teki W ileńskiej”); M. Ż d a n , op. cit., s. 585-592.

11 H. W i s n e r , Tatarzy Wielkiego Księstwa Litew skiego..., s. 94.

12 P. B o r a w s k i , Struktura społeczna Tatarów w Wielkim K sięstw ie Litewskim, „Acta Baltico-Slavica” , t. 19, 1990, s. 324.

13 J. A. R o l l e , op. cit., s. 203.

14 A VK , t. 31, passim , por. H. Ł o w m i a ń s k i , Studia n a d dziejam i Wielkiego Księstw a Litewskiego, Po­ znań 1983,460-461.

15 P. B o r a w s k i , Sytuacja p raw na ludności tatarskiej w Wielkim K sięstw ie Litewskim (XVI-XVIIl w.), „Acta Baltico-Slavica”, t. 15, 1983, s. 56.

16 H. Ł o w m i a ń s k i , Zagadnieniefeudalizm u w W. Księstw ie Litewskim , [w:] P am iętnik V IP ow szechne­ go Zjazdu H istoryków P olskich w Wilnie 17-20 września 1935 r., t. 1, Referaty, Lwów 1935, s. 217.

17 Ibidem.

co oznaczałoby usankcjonow anie przez parlam ent osobistego poddaństw a Tatarów w zględem R zeczypospolitej.

T atarzy nie odbyw ali służby wojskowej w ram ach pospolitego ruszenia boja­ rów, a później szlachty pow iatow ej, lecz we w łasnych chorągw iach podporządko­ wanych hospodarow i . Istotny w tej kwestii przełom nastąpił dopiero w X VI stu­ leciu i zbiegł się on w czasie z przem ianam i społecznym i i ustrojow ym i na Litwie. Odtąd położenie praw ne społeczności tatarskiej b ęd ą w yznaczały statuty litewskie, przywileje w ielkich książąt litew skich, konstytucje sejm ow e, reskrypty króla i jeg o urzędników, kontrakty w łaścicieli dóbr oraz stosunki społeczne i praw ne n a Litwie.

Przebyw ając w W ielkim K sięstw ie Litew skim , T atarzy zachow ali autono­ mię w trzech zasadniczych spraw ach. Zdołali utrzym ać w łasny sam orząd

(dże-• 20 o i 22

miat) , w olność w yznania “ , praw o do budow y m eczetów ~ oraz w łasn ą strukturę organizacji społecznej w postaci chorąstw tatarskich, na czele których stał chorąży tatarski m ianow any przez króla23. M iejsce Tatarów w społeczeństw ie litewskim w yznaczały ich stosunek do ziemi i płynące z jej posiadania praw a i obow iązki24.

Tatarzy, podobnie ja k i inne grupy ludności zależnej, pozostaw ali przed­ miotem darow izny, ja k m iało to m iejsce w przypadku d óbr kleckich, które w 1558 roku król Z ygm unt A ugust nadał M ikołajow i R adziw iłłow i „C zarnem u”25. „Za­ chow ane przekazy źródłow e - pisał Piotr Boraw ski - nie p o zw alają jed n ak stw ier­ dzić, czy była to w yłącznie kolonizacja jeniecka. M ożna przypuszczać, że sporą część osiadających nad rzek ą Ł an ią ordyńców stanow ili uciekinierzy z K ipczaku, czyli wolni w ojow nicy. P odstaw ą tej hipotezy je s t fakt, że ju ż w latach dw udzie­ stych XVI stulecia wielu tam tejszych m uzułm anów trzym ało grunt na praw ie w o­ jennym . W ydaje się, że potom kow ie jeń có w w ojennych najczęściej osiedlani byli na ziemi chłopskiej i dopiero podczas pom iary włócznej przeniesiono ich na grunt ziem iański”26. W edług tegoż badacza, kiedy w 1806 roku Jó z e f M ikołaj R adziw iłł zam ierzał pozbyć się Tatarów z dóbr kleckich, ci, w nosząc pozew przeciw ordy­ natowi w 1807 roku, dow odzili, że ten chce ich usunąć z ziem , które posiadali oni jeszcze przed przejęciem K iecka przez R adziw iłłów , oraz że są „dziedzicam i tej ziemi przez nadania książąt Jarosław ow iczów i króla Z ygm unta”27. M ożna odnieść wrażenie, że nowi, od 1558 roku, w łaściciele m ajętności kleckiej nie zdołali aż po schyłek XVIII w. przekształcić tatarskich gruntów na praw ie hospodarskim w do­

19 J. S o b c z a k , Położenie praw ne..., s. 54.

20 S. K r y c z y ń s k i , Historia m eczetów w Łowczycach i Now ogródku, „Przegląd Islam ski” 1934, z. 3-4, s. 15-17; P. B o r a w s k i , Sytuacja praw na..., s. 72.

21 M. de M i e c h ó w , Chronica Polonorum , C racoviae 1521, s. 274; M. C r o m e r i , De origine et rebus gestis Polonorum, Basileae 1558, s. 381; M. B i e l s k i , Kronika polska, W arszaw a 1829, s. 241; M. S t r y j k o w ­ s k i, Kronika polska, litewska, żm udzka i wszystkiej Rusi, t. 2, W arszawa 1846, s. 113; Zdanie sprawy..., s. 12-13; P. B o r a w s k i , O sytuacji wyznaniow ej ludności tatarskiej w Wielkim K sięstw ie Litewskim i w Polsce (XV I-XV IIl w.), „ E u h e m e r- Przegląd Religioznaw czy” 1980, nr 4, s. 43-54.

22 Ibidem, s. 44.

21 J. W i ś n i e w s k i , Osadnictwo tatarskie w Sokólskiem i na północnym P odlasiu, „Rocznik Białostocki” , t. 16, 1989, s. 332.

24 P. B o r a w s k i , Sytuacja praw na..., s. 56-58.

25 Id e m , Tatarzy-ziemianie w dobrach Radziwiłłów (XVI-XVIII w.), „Przegląd H istoryczny” 1991, z. 1, s. 33-34.

26 Ibidem, s. 35. 27 Ibidem, s. 39.

bra na praw ie ziem iańskim , na co by w skazyw ał w yrok z 1812 roku, na mocy któ­ rego pozostaw iono Tatarów kleckich na dotychczasow ych osiadłościach, warując R adziw iłłom czynsz w w ysokości 60 zł rocznie od jednej w łóki28. M ożem y do­ m niem yw ać, że aż do upadku R zeczypospolitej R adziw iłłow ie zobow iązani byli przestrzegać w ytw orzonego za Jagiellonów stanu praw nego, który zabezpieczał T atarów przed rugow aniem .

Pisząc o Tatarach kleckich, którzy w 1558 roku stali się Tataram i radziwił- łow skim i, nie w olno zapom inać o sytuacji zgoła odm iennej, kiedy to Tatarzy Ga- sztołdów , trzym ających okolice Tykocina od 1433 roku, na m ocy zapisu Anny z R adziw iłłów K iszczyny w 1571 roku zostali przekazani królow i Zygm untowi A ugustow i29. Z daniem Jerzego W iśniew skiego Tatarzy ci byli zw iązani z dworem knyszyńskim (od 1569 roku w K oronie) i służyli przy królu30.

Tatarzy hospodarscy m ieszkali też w m iastach, pełniąc tam pow inność w oj­ skow ą z niew ielkich gruntów . Piotr Boraw ski tw ierdzi, iż „w pierwszej połowie XVI stulecia zdarzało się, że ziem ską służbę w ojskow ą pełnili Tatarzy m ieszcza­ nie”31. Z daniem tegoż badacza „zachow ane przekazy źródłow e w sk a z u ją że T ata­ rzy m iejscy, z w yjątkiem tych, którzy znajdow ali się na służbie w ojennej, byli elem entem m ało atrakcyjnym przy zaciągu żołnierza. D ow ódcy litewscy nakazy­ wali sw ym rotm istrzom unikania zarów no tatarskich rzem ieśników , ja k i ogrodni­ ków. P ow szechnie uw ażano ich za hałastrę, z której nie m ożna było formować dobrego oddziału ja z d y ”32. Reprezentantam i poszczególnych chorągw i-pow iatów tatarskich byli chorążow ie i m arszałkow ie tatarscy33. Tatarzy grodzieńscy mieli w łasnego w oźnego przy sądzie ziem skim w G rodnie34.

Problem nadań w ielk oksiążęcych a zakres praw i obow iązków T atarów ho- spodarskich na L itw ie

O bow iązek zbrojnego staw ania na w ezw anie w ielkiego księcia w ynikał z posiada­ nia ziemi i ciążył na w szystkich posiadaczach ziem tatarskich. Żołnierze tatarscy pozostaw ali w dużo lepszej sytuacji od szlachty zależnej, co w ynikało, ja k widzi to P iotr B oraw ski, z dążenia w ładców litewskich do pozostaw ienia ich w bezpośred­ niej zależności od dw oru35. Przed u n ią lubelską służbę ziem ską odpraw iał ten, kto

28 Ibidem.

29 J. W i ś n i e w s k i , O sadnictw o wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie i p rze­ m iany etniczne, „A cta B altico-Slavica” , t. 11, 1977, s. 20, 38; id e m , Osadnictwo tatarskie w Sokólskiem ..., s. 333.

30 I d e m , O sadnictw o tatarskie w Sokólskiem ..., s. 334.

31 P. B o r a w s k i , Tatarzy w m iastach i ju ryd yka ch Radziwiłłów, „Przegląd H istoryczny” 1992, z. 1, s. 66. 32 Ibidem , s. 67.

33 I d e m , Tatarskie chorągwie plem ienne w arm ii Wielkiego Księstwa Litewskiego w X V I i pierw szej p o ­ łowie X V II w., „A cta Baltico-Slavica” , t. 12, 1979, s. 148-151; id e m , Sytuacja p ra w n a ..., s. 56.

34 J. W i ś n i e w s k i , op. cit., s. 332.

35 Ibidem , s. 333; por. RIB, t. 33, fol. 1163, 1171-1172; Lustracje województw a podlaskiego 1570 i 1576, wyd. J. T o p o l s k i , J. W i ś n i e w s k i , W rocław 1959, s. 98; A. J a b ł o n o w s k i , P odlasie, cz. 3, s. 111-112; In­ wentarz starostw a knyszyńskiego (1561), wyd. W. C h o m ę to w s k i, [w:] M ateriały do dziejów rolnictwa w Polsce w X V I i X V II w., Bibl. Ord. K rasińskich, t. 2, W arszaw a 1876, s. 270 oraz Rewizja Kierdeja z 1631 r., „Acta

posiadał m ajętność na praw ie ziem skim . Tę zaś „sw oiste litew skie praw o lenne” faktycznie pozostaw iało w rękach m onarchy, w yznaczając posiadaczow i rolę jej czasowego użytkow nika36. Posiadłość ziem ską mogli dzierżyć m ieszczanie, cudzo­ ziemcy, Tatarzy i chłopi37. R óżnice w konfesji nie były w ięc p rzeszkod ą w otrzy­ mywaniu rozległych beneficjów 38.

W itold K am ieniecki, a po nim Jacek Sobczak tw ierdzą, że początkow o nie istniały zasadnicze różnice m iędzy Tataram i a bojaram i-szlachtą w sposobie i fo r­ mach w ładania ziem ią oraz płynących z tego pow innościach39. W przypadku szlachty zależnej rzecz w ygląda zgoła inaczej40. Ziem ie trzym ane przez bojarów i Tatarów litewskich m iały charakter beneficjów. Ich posesorow ie byli uzależnieni od w ielkich książąt. O dbyw ali służbę na ich żądanie w sytuacji stałego zagrożenia odebraniem dóbr41. O bow iązek służby w ojennej z tytułu posiadanej ziem i hospo- darskiej, a w raz z n ią pow inności lenne ciążyły na Tatarach aż do upadku R zeczy­ pospolitej4". W 1569 roku, po w łączeniu Podlasia do K orony, przysięgę na w ier­ ność składał Tatar W ierzbicki Zaleskow icz ze wsi T atary pod T ykocinem oraz ośmiu innych Tatarów ze wsi K ruszyn43.

M onarcha traktujący państw o jak o sw oją w łasność44 rozporządzał ziem ią według swej woli, nadaw ał dobra ziem skie, za które w ym agał czołobitności i służ­ by w ojskow ej45. Przydzielając Tatarom grunty, hospodar zaznaczał, iż pozostają one obciążone słu żb ą w ojskow ą46. O bow iązkiem T atarów obdarow anych ziem ią była konna służba w ojenna „po kozacku”, z szablą, łukiem i półhakiem na w łasny koszt przez 12 tygodni w e własnych chorągw iach. W zam ian byli oni wolni od podatków47. Zdaniem J. Wiśniewskiego, „w dobrach królewskich kłuło to w oczy pod­ danych i starostów, którzy usiłowali narzucić na nich inne ciężary. W 1574 roku skar­ żyli się Tatarzy kruszyńscy, że Stefan B ielaw ski, starosta knyszyński, nakazał im jeździć z listami i tow arzyszyć jem u w podróży, choć oni s ą zobow iązani tylko do

Baltico-Slavica”, t. 20, W rocław 1991, passim ; P. B o r a w s k i , Położenie praw ne Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim, „Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia H istorica” , t. 2, 1987, s. 188-189.

36 P. B o r a w s k i , Położenie praw ne..., s. 189.

37 J. O c h m a ń s k i , H istoria Litwy, W rocław 1967, s. 56; S. K u t r z e b a , H istorya ustroju P olski w zary­ sie, t. 2, Litwa, Lwów 1914, s. 172; M. D o v n a r - Z a p o l s k i j , G osudarstyennoe choziajstvo Velikogo kniazestva Litovskogo p ri Jagellonach, t. 1, Kiev 1901, s. 637.

38 J. W o lf f , Kniaziowie litew sko-ruscy od końca X IV wieku, W arszaw a 1895, s. 77-91; T. S t r y k i e - n i c z - K o r z o ń , op. cit., s. 165; S. M. K u c z y ń s k i , S tu d ia ..., s. 221 i nast.

39 W. K a m i e n i e c k i , Społeczeństw o litewskie w X V w.. W arszaw a 1947, s. 95; i. S o b c z a k , Położenie prawne..., s. 81; por. H. Ł o w m i a ń s k i , Studia..., s. 460-461; P. B o r a w s k i , P ołożenie p raw ne..., s. 190.

40 P. B o r a w s k i, Sytuacja praw na..., s. 189. 41 J. S o b c z a k , Położenie praw ne..., s. 81.

42 P. B o r a w s k i , O przynależności Tatarów hospodarskich do stanu szlacheckiego, „Przegląd H istorycz­ ny” 1986, z. 2, s. 347.

43 A kta Unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. S. K u t r z e b a i W. S e m k o w i c z , K raków 1932, s. 264. 44 Por. S. C y n a r s k i , Z ygm unt August, W rocław 1988, s. 99-104; A. D e m b i ń s k a , P olityczna walka o egzekucję dóbr królewskich w latach 1559/64, W arszawa 1935.

45 J. O c h m a ń s k i , op. cit., s. 56.

46 AGAD, KM L, sygn. 194, s. 288, 290-291; sygn. 195, s. 16, 29, 80, 108; sygn. 197, s. 318-319; por. K rzysztof Radziwiłł do króla, 30 czerwca 1621 roku, [w:] K rzysztofa Radziw iłła hetm ana p o ln eg o Wielkiego Księstwa Litew skiego spraw y wojenne i polityczne 1521-1632, Paryż 1859, s. 22; P. B o r a w s k i , W. S i e n k i e ­ w ic z , op. cit., s. 159.

staw ienia na w ojnę dw óch konnych”48. W aktach lokacyjnych rzadko pojaw ia się inform acja.co do sposobu pełnienia posługi w ojennej49. N ie oznacza to, iż Tatarom pozostaw iono m ożliw ość w yboru. R ejestry w ojska litew skiego w tej materii są dość precyzyjne50, co w skazyw ałoby na określanie zasad pełnienia służby w ojsko­ wej w inny sposób. R ew izja Jana Kierdeja z 1631 r. najw yraźniej wskazuje, że ilość w ystaw ianych do posługi jeźd źców była uzależniona od wielkości nadziału. Podobne inform acje zaw ierały wcześniej pow stałe źródła51. W skazane byłoby tu dotrzeć do całości rew izji kniazia O gińskiego z 1559 roku52.

W X V i w pierw szej połow ie XVI wieku do praktyki dnia codziennego nale­ żało to, że hospodar nadaw ał Tatarom ziem ię na praw ie lennym 53 w raz z ludnością chrześcijańską54, m iędzy innym i z bojaram i, lub też dzielił j ą z osiadłym i na niej bojaram i. B ojarzy bow iem , a ściślej rzecz ujm ując, użytkow ana przez nich ziemia, jeszcze na początku X V I stulecia była uw ażana przez hospodara za jeg o własność, w obec czego hospodar dow olnie n ią rozporządzał55. W. Sienkiew icz pisze, iż w M etryce Litew skiej oraz w innych w spółczesnych jej źródłach przykładów tego typu darow izn i działów zachow ało się stosunkow o dużo56. W 1511 roku król nadał położone nad rzek ą U szą M ołodeczno kniaziowi M ichałow i M ścisławskiem u „w w otycznym [...] z bojary i m eszczany i z Tatary, tym i, kotoryje na m este M o- łodeczenskom żyw ut”57. W raz z otrzym yw aniem w dziedziczenie ziem i, także z chłopam i i z obow iązkiem służby w ojennej m iędzy obdarow yw anym i a wielkim księciem litew skim (hospodarem ) zaw iązyw ał się, ja k ju ż wcześniej pisaliśmy, stosunek lenny58, który w X VII w. przybrał form ę stosunku lennego względem króla i R zeczypospolitej59.

T rudy tatarskiej służby ziem skiej sprawiały, że Tatarzy zaczęli pozbyw ać się trzym anych dotąd gruntów . W 1616 roku sejm zakazał Tatarom w yzbyw ania się tatarszczyzn i nabyw ania ziem szlachty chrześcijańskiej. Tym czasem na legalizację w spom nianego procederu Tatarzy długo nie m usieli czekać, bo oto sejm 1620 roku uznaw ał w szystkie nabytki od szlachty chrześcijańskiej za tatarszczyzny. Piotr B oraw ski tw ierdzi w ręcz, że „m ilcząco zezw olono Tatarom hospodarskim na za­ kup dóbr szlacheckich ju ż w r. 1620” . Zdaniem H enryka W isnera, „oba postano­

48 Ibidem , s. 335; por. M ateryjały z M etryki Litew skiej, [w:] Zdanie sprawy..., s. 97. 49 Ibidem, K M L sygn. 217, s. 671 (309)-672 (310).

30 „V tom ze reistre koźdyj s nich menovan est na (s)kol’ku konech m ajut sluziti. K njaz’ Ivan, Choruzij Tatarskij sam śost’. K njaz Andrej brat ego sam śost’. K njaz’ Juchno sam pjat. K njaz’ M agm et sam pjat. Knjaz’ K ul'dyś sam se m ..., [w:] M L, Kn. Publ. Del n r 1, fol. 108; [w:] R1B, t. 33, s. 109-110, por. także późniejsze reje­ stry.

51 M ateryjały z M etryki Litewskiej, [w:] Zdanie sprawy..., s. 95, 97 i nast.

52 Por. A VK , t. 31, n r 81; P. B o r a w s k i , Tatarskie chorągwie..., s. 156; id e m , W odpowiedzi..., s. 221. 53 P. B o r a w s k i , W. S i e n k i e w i c z , T. W a s i l e w s k i , R ewizja dóbr tatarskich 1631 r. - suinariusz i wypisy, „A cta B altico-Slavica”, t. 20, W rocław 1989-1991, s. 61.

54 A kty Litovskoj M etriki, t. 1, n r 57; M ateryjały z M L, [w;] Zdanie sprawy..., s. 93-94, 94, 95 i nast. 55 W . S i e n k i e w i c z , B ojarzy-szlachta i ziem ianie w dobrach pryw atnych w Wielkim Księstwie Litew­ skim w p ierw szej p o ło w ie X V I wieku, „Zapiski H istoryczne” 1983, s. 668, 670.

56 Ibidem , s. 668-669.

57 A kty otnosiascesia k istorii Zapadnoj R ossii sobranye Archeograficeskoju Kom m isseju, t. 2, V il’na 1848, n r 69.

58 J. W i ś n i e w s k i , op. cit., s. 329. 59 AGAD, M K, sygn. 169, k. 167.

wienia pośrednio stw ierdzały, że w cześniejszych uchw ał nie w ykonano. D rugie milcząco przyznaw ało Tatarom praw o do posiadania dóbr szlacheckich. K w estią sporną pozostaje, czy i w jakim stopniu nakaz służby w ynikał z przekonania, że są oni do niej zobow iązani z tytułu posiadania jakichkolw iek m ajętności, w jak im zaś miał zapobiec tw orzeniu się grupy dóbr ziem skich nieobciążonych obow iązkiem osobistego udziału w obronie kraju. N a to, że grupa taka m ogła istnieć, w skazuje fakt, iż w w ykazach popisów w roku 1621 szlachty brasław skiej, trockiej, w ołko- wyskiej, żm udzkiej, w 1651 now ogródzkiej, nie ma nazw isk, które m ogłyby być uznane za tatarskie. Co w ięcej, uchw ała sejm u 1629 roku nakazała objęcie rew izją dóbr szlacheckich kupionych przez Tatarów , „którzy [...] z nich nie czyn ią pow in­ ności”60. D opiero w czasach króla Jana K azim ierza zrów nano tatarszczyzny z m a­ jątkam i ziem skim i szlachty chrześcijańskiej. Zdaniem Piotra B oraw skiego „ew olu­ cja prawa Tatarów hospodarskich do ziemi przebiegała [...] w kierunku zrów nania tatarszczyzn z ziem iam i szlacheckim i”61. W 1786 r. uchw ałą sejm u w szystkie do ­ tychczasow e ziem ie tatarskie zostały uznane za dobra dziedziczne na praw ie szla­ checkim 62.

Trudno m ieć w ątpliw ości co do tego, że w ten oto sposób m onarcha tw orzył ramy organizacyjne dla funkcjonow ania osadnictw a tatarskiego na Litw ie. Z acho­ wany m ateriał źródłow y w skazuje, że struktury, w które w tłoczono em igrującą na Litwę społeczność tatarską, nie zadow alały żadnej ze stron, skoro król czynił wszystko, aby Tatarów trzym ać poza powiatem szlacheckim , zaś sami Tatarzy, wyzbywając się tatarszczyzn, nabyw ali dobra szlacheckie63, a po pew nym czasie naw et zm ieniali w yznanie64.

Zdecydow ana w iększość osiadłej na Litw ie ludności tatarskiej postrzegała zastany porządek praw ny jak o coś trw ałego, co trudno przyjdzie zm ieniać. W ska­ zują na to listy poszczególnych Tatarów kierow ane do hospodara, których skut­ kiem było bądź ograniczenie samowoli urzędników królew skich, bądź przyw ileje królew skie zaw ieszające na czas panow ania m onarchy dyskrym inujące m uślim ów przepisy praw a litewskiego. Pew na część społeczności tatarskiej w ykorzystyw ała sw oją pozycję społeczną do swoich celów, często naruszając przy tym praw a in­ nych, o czym św iadczy przypadek A brahim a Tym irczyca. Isto tn ą przyczyną kry­ zysu osadnictw a tatarskiego na Litwie było kum ulow anie ziem i przez arystokrację tatarską kosztem stanu posiadania zw ykłych przedstaw icieli tej społeczności. Wiele w tej m aterii w niosłaby dogłębna znajom ość rewizji dóbr tatarskich M a­ twieja O gińskiego z 1559 r.65 Ta różnorodność postaw społecznych i społecznych zachowań złożyła się na znany badaczom opis litewskiej T atarszczyzny, jak i spo­ rządzono dla dw oru tureckiego w 1558 r.66

60 H. W i s n e r , Tatarzy Wielkiego Księstw a Litew skiego..., s. 95; por. J. M a r o n , Szlachta pow iatu troc­ kiego w świetle p o p isu z 1621 r., „Acta U niversitatis W ratislaviensis”, N o. 1876, Praw o CCL1, W rocław 1996, s. 29-34.

61 P. B o r a w s k i , Struktura społeczna..., s. 325-326. 62 VL, t. 9, s. 40; P. B o r a w s k i , Sytuacja praw na..., s. 194. 63 VL, t. 3, s. 150-151,182.

64 P. B o r a w s k i , W. S i e n k i e w i c z , T. W a s i l e w s k i , op. cit., s. 61-62. 65 Ibidem, s. 63.

M ożna odnieść w rażenie, że m onarcha, obdzielając prawam i politycznymi litew sko-ruską szlachtę, nie rozum iał, że państw o pow inno instytucjonalizować tzw. dobro w spólne, gw arantujące bezpieczeństw o oraz m ożliw ości rozwoju jego ludności, czego nie była w stanie zapew nić ów czesna arystokracja litewsko-ruska. Zdaje się, że w św iadom ości tam tejszej szlachty w dość krótkim czasie utrwaliło się przekonanie, że w olność utożsam ia się z w o ln o ściąjej przedstaw icieli. A skoro oni są w olni, to i państw o je st wolne. To m ocno indyw idualistyczne rozum ienie w olności, bynajm niej nie w kategoriach wolności jak o rów now agi pom iędzy po­ trzebam i państw a a potrzebam i jednostki, tw orzyło pew ien ideologiczny puklerz uniem ożliw iający Tatarom pełne zaspokojenie ich ekonom icznych potrzeb. Skut­ kiem przeciążenia m uślim ów obow iązkiem w ojennym był perm anentny kryzys tatarskiej służby ziem skiej, którem u starano się zaradzić począw szy od opisu stanu posiadania Tatarów (rew izje kniazia Ogińskiego z 1559 r. i Jana K ierdeja z 1631 r.) poprzez w ypłacanie im żołdu za służbę dla Rzeczypospolitej, czemu się sprzeci­ wiała szlachta, stanowiąc na sejmach prawa przeciwne Tatarom.

G łów ne cechy i linie rozwoju położenia praw nego T atarów hospodarskich Jeżeli sytuacja praw na ludności tatarskiej na Litw ie była przedm iotem żyw ego i ro­ zległego zainteresow ania Jacka Sobczaka, a następnie Jana T y szkiew icza’ , to jej oddziaływ anie na konkretne zjaw iska osadnicze pozostaw ało na ogół m ało rozpo­ znaw alne. P odobnie z osadnictw em , gdzie ja k dotychczas nie w ykształciła się je d ­ na, pow szechnie akceptow ana definicja. N ie w dając się w dyskusje term inologicz­ ne, osadnictw o m ożna określać jak o ogół stosunków zachodzących m iędzy uczest­ nikami procesów osadniczych, na które składają się zjaw isko zasiedlania, życie gospodarcze oraz stosunki praw ne regulujące w spom niane zjaw iska. N a proces osadniczy sk ład ają się je g o uczestnicy: m onarcha i jeg o urzędnicy, osiedleńcy, sprzedający i nabyw ający grunty i dom ostw a, a także w zajem ne relacje między nimi. Z definicji procesów osadniczych wynika, że podstaw ow ym warunkiem ich istnienia je s t w ystępow anie obdarow ującego, obdarow yw anych oraz powstałe w zw iązku z tym określone więzi natury prawnej, zachodzące niejako w pionie oraz w poziom ie, pom iędzy sam ym i obdarow anym i. Stąd proces osadniczy w tej konkretnej sytuacji je s t odzw ierciedleniem stosunków praw nych, które nie m ają jednorod nego charakteru, poniew aż zachodzą m iędzy królem a kolonistam i lub zachodzą m iędzy sam ym i kolonistam i. Stosunki zachodzące m iędzy hospodarem a jeg o tatarskim i lennikam i odzw ierciedlają sytuację praw n ą Tatarów w Wielkim K sięstw ie Litew skim , kreow aną odgórnie przez króla i sejm Rzeczypospolitej. Stosunki osadnicze, sprzedaż dóbr ziem skich, w ym iana w zględnie zastaw są sto­ sunkam i w ym iany, eksponują aktyw ność gospodarczą kolonistów i m ogą być uz­ naw ane za sw o istą w eryfikację istniejącego praw a oraz za źródło postulatów zgła­ szanych w zględem istniejącego porządku prawnego.

67 J. T y s z k i e w i c z , Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów X III-X V Ill w., W arszawa 1989, s. 216-217.

W śród ogółu stosunków tw orzących sytuację praw n ą T atarów na Litw ie pierw otne znaczenie m iał, ja k ju ż w spom inaliśm y, stosunek lenny pom iędzy h o ­ spodarem a obdarow anym i ziem ią żołnierzam i, który w XVII i X V III w. usiłow ała regulow ać chrześcijańska szlachta przez statuty litew skie oraz ustaw y sejm owe. Stosunki m iędzy obdarow anym i były następstw em naw iązania przez nich stosun­ ków lennych z hospodarem i miały charakter w tórny w obec stosunku lennego. Finalnym elem entem owej sytuacji prawnej tw orzącej ram y praw ne d la funkcjo­ nowania procesów osadniczych były zm iany w stosunku T atarów do posiadanej ziem i68 i w obrazie rozm ieszczenia ziem tatarskich (tatarszczyzn).

Z opisanym system em społeczno-gospodarczym w iąże się otoczenie prawne, regulujące jeg o funkcjonow anie. W reform ow anym państw ie litew skim gruntow ne przem iany ustroju państw ow ego w drugiej połow ie X VI w .69 zrodziły konieczność w yodrębnienia w istniejącym system ie praw a norm określających form y spraw o­ wania władzy przez suw erena oraz status jednostki w państw ie, ze szczególnym uwzględnieniem przysługujących jej praw i w olności, a także nałożonych n a n ią obowiązków. W zakres stanow ionego praw a m iały w chodzić rów nież norm y prawne regulujące zasady w spółżycia m ieszkańców Litwy. W państw ie dem okracji szlacheckiej, jakim w drugiej połow ie XVI w. m iała być L itw a70, działalność pra­ w otw órcza w ym agała podstaw prawnych, a w ięc legitym acji w praw ie, co ozna­ czało, że akty praw otw órcze pow inny mieć legitym ację w postanow ieniach aktu prawnego o nadrzędnym charakterze w zględem pozostałych. Takim nadrzędnym aktem prawnym były statuty litewskie, których najstarsza redakcja jaw i się rów nież jako pierw sza wielka kodyfikacja litew skiego praw a71.

O głoszony w 1529 r. statut litewski (I), w istotny sposób zm ieniał sytuację praw ną Tatarów na Litwie. Do początków XVI stulecia pozostaw ali oni w bezpo­ średniej zależności od hospodara, który skupiał w swoim ręku pełnię w ładzy, um acnianą przez dyskrecjonalny charakter ustaw odaw stw a litew skiego. Przyjęcie przez m onarchę statutu ograniczało zakres jeg o upraw nień, w yrażało zarazem ten ­ dencje tych kół arystokracji litewskiej, które pragnęły połączyć dom inu jącą pozy­ cję w państw ie z instytucjonalnym zabezpieczeniem praw przed absolutyzm em 72. Dla Tatarów oznaczało to częściow o w yjęcie spod protekcji króla oraz pogorszenie położenia w zględem bojarów -szlachty7 .

Funkcjonow anie statutów litew skich, podobnie ja k i sejm ow ych konstytucji czasów R zeczypospolitej polsko-litew skiej, należałoby rozpatryw ać przynajm niej w dwóch płaszczyznach: ideologicznej i gospodarczej. Pierw sza skupia w sobie całą sferę dośw iadczeń kulturow ych społeczeństw a stanow ego, druga - ekono­ micznych, choć nie tylko, zw iązanych z funkcjonow aniem społeczeństw a feudal­

“ M , t. 31, nr 19.

69 P. B o r a w s k i , O przynależności..., s. 348. 70 J. O c h m a ń s k i , op. cit., s. 111. 71 Ibidem, s. 107.

72 S. E h r e n k r e u t z , Stan badań n a d Statutam i litewskimi, .A teneum W ileńskie” 1924, s. 289-349; W. W i e l h o r s k i , Statut litewski, zarys historyczny je g o pow stania i rozwoju (1529-1588), [w:] Dzieje ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego, C ykl wykładów, „Alma M ater V ilnensis" (Londyn) 1953, s. 189-214; J. B a r ­ d a c h , Statuty litewskie - pom niki praw a epoki O drodzenia, „K w artalnik H istoryczny” 1974, s. 750-780.

nego, a zatem w łasn o ścią ziem i, gospodarki leśnej, pożyczkam i oraz zastawem itp.74 W pierw szej płaszczyźnie głównym elem entem w ujaw nionej tam ideologii społecznej było przekonanie o w yższym niż chłopi, m ieszczanie i innowiercy po­ chodzeniu szlachty. W sferze ekonom icznej zakaz posiadania chrześcijan miał sparaliżow ać działalność gospodarczą, zw łaszcza że w ojny, w których uczestni­ czyli Tatarzy, dostarczały im siłę roboczą.

Z pojęcia odrębnego pochodzenia i z odrębnego typu m iejsca szlachty w społeczeństw ie W ielkiego K sięstw a Litew skiego w yw odziła się zasada swoistej w yjątkow ości tej grupy społecznej. Poczucie bezwzględnej w yższości w stosunku do chłopów , m ieszczan i innow ierców znajdow ało odbicie w stanowionym przez szlachtę praw ie, czego dow odnym przykładem pozostają przepisy dotyczące sytu­ acji, gdy np. m ieszczanin zabije lub zrani poddanego szlacheckiego oraz prawo karne75. Stosunek tw órców statutów do obecnych na Litw ie m uzułm ańskich Tata­ rów został zdeterm inow any przez ich chrześcijański św iatopogląd. Statuty w pew ­ nym sensie odzw ierciedlają postaw ę antyinnow ierczą elity politycznej doby kontr­ reform acji. O św ietlają rów nież ideologię tych czasów , charakteryzującą się za­ nikiem m yśli o państw ie tolerancyjnym . Statuty w yraźnie zaznaczają linię gra­ n iczną pom iędzy społeczeństw em chrześcijańskim a innow iercam i, stojąc twardo na gruncie państw a chrześcijańskiego. Autorzy statutów rzucają w yzw anie inno­ wiercom , m obilizując niejako chrześcijan litewskich do walki w obronie zasad wiary, a nie do zgody na ustępstw a i do kom prom isu. W praktyce było to przy­ zw olenie na stosow anie zasady uspraw iedliw ionej ingerencji państw a w życie społeczności tatarskiej na Litwie.

N ajw ażniejszym postanow ieniem statutu był zakaz pełnienia przez Tatarów urzędów nadaw anych przez m onarchę lub Panów -R adę (rozdz. XII, art. 5)7ń. Jed­ nym słow em , w spom niany artykuł dzielił poddanych w ielkich książąt litewskich na „lepszych”, czyli szlachtę chrześcijańską, i „gorszych”, czyli Żydów i Tatarów. K olejne z postanow ień statutu z 1529 r. (rozdz. VIII, art. 5) m ówi, że świadkami „w rzeczy o ziem ię i dow ód dzierżenia ziem i” nie m ogą być ani Żydzi, ani też T a­ tarzy, tylko chrześcijanie obrządku katolickiego-łacińskiego w zględnie greckiego. D rugie z postanow ień (rozdz. XII, art. 5) stanow iło, że Żydzi i Tatarzy nie mogą trzym ać w niew oli chrześcijan. Zobow iązano tu w ojew odów i starostów, dzierżaw ­ ców królew skich, aby się dow iadyw ali, który ze starozakonnych, w zględnie m u­ zułm anów kupił w niew olę chrześcijanina. Jeżeli Tatar nabył go na wieczność, w ów czas ów chrześcijanin, z m ocy prawa, odzyskiw ał w olność. Statut jednakże dozw alał trzym ać zakupniów na w yrobku przez lat siedem. Siedem lat wyrobku przysługiw ało rów nież osobie, która rodziła się z kobiety niew olnej. W przód je d ­ nak osoba ta m usiała uzyskać pełnoletność. Jeżeli Tatar dokonał zakupu w pienią­ dzach, w ów czas zarów no m ężczyzna, ja k i kobieta mieli spłacić wypusk. D o czasu w ypłacenia się z w yłożonych pieniędzy niewolni zobow iązani zostali do służby. A rtykuł zaw ierał w części końcowej dość charakterystyczny passus, w yjm ujący

74 Ibidem , s. 9 i nast. 75 Ibidem , s. 22.

spod praw a nadaną „w raz z im ieniem ” p rzez w ielk ieg o k sięcia lub je g o p rz o d ­ ków czeladź dw orską. Za dokonaniem tak ieg o w yłom u p rz em aw iała p o trzeb a respektow ania istniejącego stanu prawnego, w ytw orzonego przez daw ne nadania77.

S tatut litew ski stan o w ił w praw dzie, że „sw etki o rz e c z zem leju i o dow od derżania zem li m aju t ku sw edecstw u pripuszczo n y b yti, żid ow e ani tatarow e, odno chrzestjan ie łaty n sk o h o albo h reczeskoh o zak o n u ” , je d n a k ż e król Z y g ­ m unt A ugust, p rzyw ilejem w ydanym w W iln ie w dniu 25 X I 1561 r. u ch y lił art. 5 rozdz. V III „p ro tiw k o im stiah m en y j” i p rzypuścił „w sich tak ow ych, k otoryje służba ziem skuju słu żat ku zupołnom u sw edectw u i tak o m u ż praw u ja k o i pod- danyje N aszy ludi narodu C hry stian sk o h o w ży w aju t” 78. W d niu 20 V I 1568 r. król ponow nie p o tw ierd ził T atarom ich praw a i w olności: „m aju t oni wo w siem raditi i spraw ow ati w spraw ach sw oich, zarów no z inszym i ob y w atelm i P a ń ­ stw a N aszoho W ielik o h o kniazstw a L ito w sk o h o stanu szlach etsk o h o , potom u jak o i do sich czasów w olnostiej sw oich używ ali i w nich sia sp raw o w ali”79, o czym za chw ilę.

N ieo d p arcie n asuw a się pytanie, d laczego m on arch a k o n k re tn ie nie z a ­ w iesił art. 5 rozdz. XII, „Ż id, T atarin ch restjan w new oli m eti ne m aju t” ? U w a­ runkow ań tak sfo rm u ło w an eg o przyw ileju n ależało b y szu kać w p o g ląd zie na istotę państw a ja k o instytucji przew idzianej p rzez O p a trzn o ść i p osiadającej charakter sakralny, gdzie z w ie rzc h n ią w ładzę spraw u je B óg, a Jezu s C hrystus je s t K rólem królów , Panem panujących, zaś państw o zo stało p o w ierzo n e przez B oga ludziom spraw ującym w ładzę, celem w y p e łn ien ia n akazan ej m isji80. N a straży czystości doktryn stał K ościół, w y p ełn iający sw e p o słan n ictw o poprzez episkopat. „K o ściołow i ch odziło o to, by u n iem ożliw ić Ż y do m i w ogólności niew iernym trzy m a n ie służby ch rześcijań sk iej, g d yż o b aw ia ł się ujem nego w pływ u oto czen ia niew iernych na życie relig ijn e tej słu żb y ”81.

W 1566 r. zo stał w prow adzony w życie, now y, II statu t litew ski. „S tatut 1529 roku rychło - w opinii Jerzego O chm ańsk iego - o k azał się n ie w y sta rc z a ­ ją c y i w obec dużych zm ian ustrojow y ch L itw y połow y X V I w. był ju ż p rz e sta ­ rzały”82. K iedy stw ierdzono, że now y statu t sw ym i p o stan o w ien iam i stanął w kolizji z praw am i tatarsk im i rów nającym i T ataró w ze s z la c h tą lite w s k ą w ów czas to na sejm ie g rodzieńskim 1568 r. T atarzy zw ró cili się do króla Z y g ­ m unta A ugusta z p ro śb ą o to, „bychm o ni w czom praw , sw obod i w olnostiej im nadanych n ien aru szaju cz y pry m ocy zostaw ili, i n iek o to ro h o u b liżen ia im nad praw o i w olnosti im nadanyje p ryim ow ati n ie d o p u stili” , a zw łaszcza art. 5 rozdz. X II („Ż yd, T atarzyn i każdy B isurm anin na U rząd p rzeło żo n być i

krze-77 Zbiór praw litewskich o d roku 1389 do roku 1529 tudzież rozpraw y sejm ow e o tychże p raw ach o d roku 1544 do roku 1563, wyd. T. D z i a ł y ń s k i , Poznań 1841, rozdz. XII, art. 5 „Żid, Tatarin, chrestian w newoli meti ne majut” , s. 355-356.

78 M L, Ks. W pisów n r 89, f. 129, [w:] Zdanie sp ra w y..., s. 101; S. K r y c z y ń s k i , Tatarzy litewscy. Próba m onografii liistoryczno-etnograficznej, „Rocznik Tatarski” (W arszawa) t. 3, 1938, s. 21.

79 Ibidem, s. 102-104.

80 W. S a w i c k i, Studia n a d w pływem p ra w obcych w daw nej P olsce, W arszaw a 1971, s. 305 i nast. 81 W. H e j n o s z , Kilka uwag o „niew oli" w I Statucie Litewskim, [w:] K sięga Pam iątkowa ku uczczeniu czterechsetnej rocznicy wydania Pierwszego Statutu Litewskiego, red. S. E h r e n k r e u t z , W ilno 1935, s. 338.

ścian w n iew oli nie m aią” (i art. 3 rozdz. IX) „Ś w iadkam i w rzecz o ziem ię m o g ą być, ty lk o k rz eścian ie R zym skiego albo G reck iego zakonu, pacierz i W ierzę w B oga u m iejący ” 83). O gran iczen ie praw T ataró w w prow adzone do II statutu p rz ez o b y d w a arty k u ły J e s t - ja k pisze I. I. L ap p o - tym bardziej n ie­ o czek iw an e, że o b o w iąz ek T atarów posiadających m ajątki ziem skie i o d by w a­ ją c y c h służb ę w o jsk o w ą, m iał być taki sam ja k szlac h ty ” . D ziw ne dla w sp o ­ m nianego b ad a cza w y d aw ało się w prow ad zenie do II statutu postanow ienia 0 św iad k ach , na m ocy k tó reg o do św iadczenia nie ty lk o nie d op uszczano n ie­ ch rześcijan , ale i sp o śró d chrześcijan praw o „św ia d ectw a” m ieli ty lk o ci, którzy co roku się sp o w iad ali i przy stęp o w ali do K om unii św. u sw oich plebanów albo popów . P o sta n o w ien iu teg o artykułu gw arantow ało, że św iadkam i b ęd ą osoby po b o żn e i u czciw e, n a co dzień żyjące w ed łu g E w an gelii. T rud no m ów ić o j a ­ k iejś d y sk ry m in acji innow ierców , skoro praw o do św iad czen ia przyznano nie w szy stk iej ludności ch rześc ijań sk ie j, a je d y n ie pobożnym osobom obu chrze­ ścijań sk ich ob rząd k ó w . A je d n a k p o stan o w ien ia tego artyk ułu znalazły się w kolizji z „ ró ż n o w ie rstw e m ” panującym w ów czas na L itw ie i w P olsce i z n a j­ dującym sw ój w y ra z w znanym postanow ieniu o pokoju p ow szechnym „po m ię­ dzy ludźm i rozerw an y m i i zw aśnionym i w w ierze i n ab o żeń stw ie”84.

II sta tu t litew sk i re g u lo w ał spraw ę naw iązki i g łów szczy zn y oraz po zba­ w iał T ata ró w m ożliw ości p ełn ien ia urzędów w W ielkim K sięstw ie Litew skim . R ó żn ice m ięd zy podo b n y m i artykułam i obu statu tów były n iew ielk ie. W II sta­ tu cie (rozdz. X II, art. 6) i w III statucie (rozdz. X II, art. 10) na pierw szym m iej­ scu w y m ien io n o T ata ró w hospo d arsk ich będących na słu żbie hospodarskiej 1 ziem sk iej. T ym bow iem , ja k szlachcie, u staw o daw ca p rzew id ział naw iązkę. G łó w szczy zn ę o b liczo n o na sto kop groszy „krom sze d zen ia” (II statut)85, „a g łó w szczy zn y 100 kop groszy i którem u w w ieży siedzieć rok i sześć n ie­ dziel, okrom g ardła; w yjąw szy teg o ktoby na gorącym uczyn ku był pojm any tak o w y g ard łem karan y być m a” (III statu t)86. T atarzy , którzy nie staw ali na służbę h o sp o d a rsk ą „n a w iązk i takow ym rubl groszy a żonom ich sow ito”, „a g łó w szc zy zn y im d w a d zieścia kop groszy” (II i III statut).

III statu t lite w sk i w rozdz. X II art. 10 O g łó w szc zyzn a ch i naw iązkach

T atarom stan o w ił za za b ic ie T atara głów szczyzn y sto kop groszy i „którem u

w w ieży sied zieć rok i sześć n iedziel, o krom g ard ła”87. S tatut przew idyw ał, że za śm ierć szlac h cica „m a by d ź głów szczyzny płacon o sto kop groszy”88. W arto te ż zw ró cić u w ag ę na art. 33 z rozdz. X I O rozboju któ ry się sta ł o d Tatarów , gdzie T ataro m stającym do po pisu zaw arow ano, że „urząd tak sądzić m a, jak o

83 M L, Ks. W pisów n r 89, f. 129, [w:] Zdanie sp ra w y..., s. 101-102.

84 I. I. L a p p o , Velikoe knjazestvo litovskoe za vremja ot zakljucenija Ljublinskoj unii do sm erti Stefana Batorija (1569-1586), S. Petersburg 1901, s. 465.

85 B iblioteka Zakładu N arodow ego im. O ssolińskich we W rocław iu, Statut Wielkiego Księstwa Litew­ sk iego...w ydany w W ilnie R oku 1566, sygn. II 370, s. 334-355.

86 Statut W ielkiego K sięstw a Litewskiego naprzód za Nayjaśnieyszego H ospodara Zygm unta 11 w K rako­ wie 1588.. .przedrukowany, W ilno 1786, s. 320.

87 Ibidem , s. 320.

88 Ibidem, rozdz. XI, art. 27, O główszczyznach, o ochronieniu członków i nawiązkach szlacheckich, s. 287.

wyżej o rozboju szlach cicó w od szlach cica u czy n io n y m ” 89. M o d ern iz acji sta ­ tutu podejm ow ano się w 1613, 1633 i 1636 r. - je d n a k ż e bez re zu ltató w , a „ ty l­ ko czas się m arn o w ał”90.

W ydany w 1568 r. przywilej Zygm unta A ugusta zaw ieszał w ykonanie art. 3, rozdz. IX („Św iadkam i w rzecz o z ie m ię ...”) i art. 5 rozdz. XII („Żyd, Tatarzyn i każdy B isurm anin na urząd przełożon i krześcian w niewoli m ieć nie m aią”) oraz w szystkie inne artykuły statutu „kotoryje by praw om i w olnostiam ich, ot predkow Naszych i ot N as H ospodara im nadanym , protiw ny byli”91.

D laczego Tatarzy zw yciężyli, a „im dotkliw e i w olnostiam ich szkodliw e” artykuły Statutu zostały podw ażone? Służba w ojskow a Tatarów była bardzo cenna dla państwa, o czym św iadczy uchw ała sejmu w ileńskiego z 1565 r., stanow iąca, żeby nikt z książąt i panów nie przyjm ow ał do siebie na służbę m uślim ów , posia­ dających osiadłości i m ajątki ziem skie „pod jeg o królew ską m o ścią”, dozw alająca na przyjm ow anie jedynie Tatarów nieosiadłych92. W agę ich posługi rycerskiej niech pośw iadczy fakt, iż odbywali j ą na każde w ezw anie króla, a nie na mocy uchw ały sejm owej, oraz że ich translokacji dokonyw ał m onarcha w edług swojego uznania93.

Tatarzy, podobnie ja k szlachta litewska, otrzym yw ali od hospodara przyw i­ leje, które w istotny sposób określały ich sytuację praw n ą na Litw ie, od połow y XVII w. w K oronie. Przyw ileje król w ydaw ał na prośbę T atarów stających ze swych osiadłości do tatarskiej służby ziem skiej. Ich znaczenie polegało na utrzy­ mywaniu m uślim ów w sytuacji lenników hospodara, korzystających z praw i w o l­ ności (z w yjątkiem wolności politycznych) szlachty chrześcijańskiej. Przyw ileje hospodarskie określały w ielkość i rodzaj przydzielanych przez m onarchę gruntów , przyzw alały na ich alienację, wreszcie na skupow anie w zględnie zam ianę dóbr ziemskich.

Z punktu w idzenia przekształceń sieci osadniczej w spom niane przyw ileje, a ściślej decyzje lokacyjne hospodara uzew nętrzniane tym i aktam i praw nym i, od e­ grały w owym procesie znaczącą rolę, kreując w arunki pod pow stanie znaczących fortun chorążych, a następnie rotm istrzów tatarskich. Początkow o były to przyw i­ leje w form ie specjalnych nadań dla poszczególnych osób. Później pojaw iły się one dla określonych zbiorow ości i poszczególnych chorągw i, a około 1516 r. dla wszystkich T atarów 94, ściślej tych: „kotoryje służbu ziem skuju służat” . N ajstarszy ze znanych nam przyw ilejów dla społeczności tatarskiej pochodzi z około 1516 r.; Zygm unt I, w zam ian za w ystaw ienie stu koni na służbę w o je n n ą uw alniał nim

89 Ibidem, s. 294.

90 V. R a u d e l i u n a s , H. W i s n e r , Trzeci Statut Litewski, „M ów ią W ieki” 1984, nr 3, s. 3. 91 M L, Ks. W pisów nr 89, f. 129, [w:] Zdanie sp ra w y..., s. 102-104.

921. I. L a p p o , op. cit., s. 467.

93 Ibidem, s. 469; por. P. B o r a w s k i , O przynależności..., s. 348.

94 M L, Ks. W pisów nr 5, f. 75, [w:] Zdanie sp ra w y..., s. 93-94 (przywilej dla Chazka, O bdyszka, Lehusz- ka i Kadysza Bohdanowiczów, 1498 r.); ibidem, Ks. W pisów nr 6, f. 50, [w:] Z danie sp ra w y ..., s. 94 (przywilej dla m arszałka tatarskiego K iełdyjara Kurcewicza, 1505 r.); ibidem, Ks. W pisów n r 9, f. 4, [w:] Zdanie sp ra w y..., s. 95 (przywilej dla m arszałka tatarskiego Iliasza, 1511 r.); ibidem, Ks. W pisów nr 9, f. 185, [w:] Zdanie spra­ w y ..., s. 95 (przywilej dla kniazia M yska, 1514 r.); ibidem, Ks. W pisów nr 9, f. 188, [w:] Z danie sp r a w y ..., s. 95 (przywilej dla kniazia Lehusza, 1514 r.).

Tatarów od płacenia podatku zw anego „serebszczyzną”95. W 1537 r. król uwolnił Tatarów pow iatu trockiego od daw ania kunicy96. W 1540 r. Tatarzy pow iatu wileń­ skiego m ieszkający w R udom inie i w N iem ieży uzyskali od w ielkiego księcia przywilej „w yzw olajuczy ich od posyłania z listy czerez W ojew od W ileńskich”97. W następnym roku Tatarzy pow iatu trockiego zostali uw olnieni od służby policyj­ nej, od wyławiania złoczyńców „krom inszych prostych Tatar na to ustanowienych”98.

Przyw ileje królew skie z 1561 i 1568 r. zostały w ydane dla całej stającej do służby wojennej hospodarskiej społeczności tatarskiej (1561 r. „kotoryje służbu ziem- skuju służat”, 1568 r. „kotoryje oni w służbach ziem skich w ojennych czasto oka- zyw ajut”, 1609 r. „w sim Tatarom w państw ie N iszom W ielikom kniażstw ie Lito- w skom osiełost m ajuczym , i kotoryje nam i R ęczy pospolitoj służbu wojennuju służat”, 1623 r. „kotoryje dekretom N aszym nakazali służbu Tatarskuju otprawo- w at”). O ne to głów nie określały sytuację praw ną ludności tatarskiej w W ielkim K sięstw ie Litew skim .

P rzyw ileje obow iązyw ały przez okres panow ania ich w ystaw cy. Dlatego też raz po raz T atarzy zabiegali o ich konfirm ację. W 1578 r. od króla Stefana B atore­ go uzyskali oni przywilej potwierdzający ich dotychczasowe wolności99, a w 1609 r. potw ierdzenie przyw ileju Zygm unta A ugusta z 1568 r. od Z ygm unta III Wazy. W 1634 r. otrzym ali takiż od W ładysław a IV, w 1659 r. od Jana Kazim ierza dla Tatarów w ołyńskich i ukraińskich, w 1669 r. od M ichała K orybuta W iśniowieckie- go dla T atarów w o łyńskich100. W 1679 i 1689 r. Jan III Sobieski w ystaw ił przyw i­ lej dla T atarów m ieszkających w W ielkim K sięstw ie Litew skim , w którym po­ tw ierdzał ich daw niejsze w olności. W dyplom ie z 1679 r. m onarcha wym ienił rów nież Tatarów pańskich („kniaziow ie Tatarow ie, którzy pod xiążętam i różnymi senatoram i m ieszkają”), w arując „aby zarów no z drugim i praw a wolności używali, niżeli którzy na dobrach ziem skich zostają” 101. Ostatni przywilej potwierdzający ich dotychczasow e praw a i wolności otrzym ali Tatarzy w 1766 r. od Stanisława A ugusta P oniatow skiego102.

P rzyw ileje w ystaw iane Tatarom przez królów polskich doprowadziły w praktyce do w ytw orzenia się swoistej sytuacji prawnej. I tak przywilej Zygm unta A ugusta z 24 V I 1568 r. gw arantow ał nienaruszalność daw niejszych praw i przy­ w ilejów Tatarom stającym na służbę hospodarską. A zatem na czas panow ania w ystaw cy przyw ileju m o cą tegoż postanow ienia zaw ieszał on niekorzystne dla

95 R1B, t. 20, nr 442, s. 1162-1163; AGAD, SML, t. 1, „Regestr Księgi nr 10 Spraw Sądowych, Dekretów y Opowiedan y niektórych Przywileiow Króla JMci Zygmunta I Metryki Wielkey W. K. L. pod Rokiem 1506 do 1523”, k. 114.

96 M L, Ks. W pisów nr 20, karta 32, [w:] Zdanie sp ra w y..., s. 97-98. 97 Ibidem, Ks. W pisów nr 24, f. 36, [w:] Zdanie sp ra w y..., s. 99. 98 Ibidem , Ks. W pisów nr 28, f. 64, [w:] Zdanie sp ra w y..., s. 99-100.

99 S. K r y c z y ń s k i , Zygm unt A ugust a Tatarzy litewscy, „Przegląd Islam ski” 1934, z. 3-4, s. 9-10; id e m , Tatarzy litewscy..., s. 21-22.

100 M L, Ks. W pisów nr 89, f. 129, [w:] Zdanie sp ra w y..., s. 102-104; Ks. W pisów nr 111, f. 97, [w:] Zda­ nie sp ra w y ..., s. 106-108; M ateryjafy z M etryki Litewskiej, [w:] Zdanie sp ra w y ..., s. 108-112; Przywilej króla M ichała dla Tatarów wołyńskich z r. 1669, oprać. S. K r y c z y ń s k i , „Rocznik T atarski” 1935, s. 425-428.

101 M L, Ks. W pisów nr 141, f. 19, [w:] Zdanie sp ra w y..., s. 112-113; M L, Ks. W pisów nr 141, f. 32, [w:] Zdanie sp ra w y ..., s. 116.

muślim ów artykuły statutów, ograniczające ich prawa. Świadom wszystkich tych ograniczeń pozostawał król Władysław IV, który w przywileju wystawionym w W ar­ szawie w dniu 21 VI 1634 r. podnosił odwagę Tatarów podczas wyprawy m oskiew­ skiej, potwierdzając im swoim przywilejem dotychczasowe prawa i w olności103. Po­ dobnie postąpił w 1659 r. król Jan Kazimierz, obdarowując Tatarów koronnych prawami i wolnościami dotąd przysługującymi Tatarom litewskim 11’4. W 1662 r. tenże król zezwolił Tatarom pełniącym służbę w ojskow ą na zakup ziemi szlacheckiej105. Kiedy Jan III Sobieski przywilejem z dnia 24 III 1677 r.106 zagwarantował Tatarom posiadanie służby chrześcijańskiej, podniosły się głosy sprzeciwu. W 1689 r. na sejmi­ ku województwa nowogródzkiego domagano się uchwalenia prawa znoszącego ten przywilej107. W 1696 r. żądania szlachty nowogródzkiej powtórzył sejmik wojewódz­ twa wileńskiego108.

Sytuację prawną Tatarów kształtowały również konstytucje sejmowe. Zdaniem Henryka W isnera sejmy zajmowały się kwestią tatarską z trzech powodów: w odnie­ sieniu do tatarskich podatków, z chęci przeciwstawienia się grabieżom oraz z uwagi na zmniejszanie się liczebności chorągwi tatarskich109. W latach 1607-1786 wydano kil­ kanaście tzw. konstytucji tatarskich. Poruszały one sprawę posługi wojennej Tatarów z nadanej im ziemi, pogłównego tatarskiego, najmu czeladzi chrześcijańskiej oraz trzymania przez nich dóbr królewskich i szlacheckich, a także stawiania nowych m e­ czetów i naprawy podupadłych w nowych osiadłościach. Najwięcej ustaw dotyczyło kwestii służby Tatarów w wojsku Rzeczypospolitej za pieniądze. Zainteresowanie szlachty wspom nianą kwestią pozostawało skutkiem szukania taniej siły zbrojnej do obrony ojczyzny.

Najwcześniejsze ustawy sejmowe dotyczyły płacenia podatków przez Tatarów. W 1589 r. sejm walny koronny nakazał płacić Tatarom taki podatek ja k bojarom, czyli pobór, a w 1613 r. obciążył ich pogłównym jak Żydów.

Zdaniem Henryka W isnera „różnica pomiędzy uchwałami polegała na tym, że

Uniwersał poborow y z r. 1589 obciążał mających ziemię, z 1613 robił wyjątek dla

chorążych, murzów, ułanów oraz tych, którzy z tytułu posiadanych dóbr służyli w wojsku (w uniwersałach uchwalanych od r. 1620 tylko służących w wojsku). Jed­ nym słowem, rozszerzał obciążenia, tyle że w różnej formie, na ogół społeczności tatarskiej. Poza tym postanowienia Statutu i sejmu walnego koronnego traktują społecz­ ność tatarskąjako odrębną jednolitą całość” 11().

103 M ateryjały z M etryki Litewskiej, [w:] Zdanie sprawy..., s. 106-108. 104 Ibidem, s. 108-112.

105 P rzywilej króla M ichała dla Tatarów wołyńskich z 1669 r..., s. 425-428. "* A V K , t. 8, s. 108-112.

107 AGAD, A R, dz. II, t. 13, s. 1771. 108 Ibidem, t. 11, n r 1568, s. 7-8.

109 H. W i s n e r , Tatarzy Wielkiego Księstwa Litewskiego..., s. 96-97. 110 Ibidem, s. 97.

K ryzys tatarskiej służby ziem skiej w źródłach prawa i praktyce litewskiej Tatarzy obdarow ani osiadłością przez hospodara byli obow iązani z posiadanej ziemi służyć k o n n ą służbą w ojskow ą bez żołdu na każde w ezw anie m onarchy111. W m iejscach koncentracji, ja k inform ują popisy w ojskow e z lat 1565 i 1567, zja­ wiali się bądź osobiście, bądź pocztem , w skład którego w chodzili bojarzy pancer­ ni, bojarzy putni oraz poddani chłopi112. N adm iar obciążeń spraw ił, że Tatarzy, nie m ogąc im sprostać, zadłużali swe m ajętności, a gdy nie staw ało pieniędzy na spłatę długów, sprzedaw ali j e 113. Innym sposobem „ulegania od służby R zeczypospolitej” było w yzbyw anie się tatarszczyzn przez ich zam ianę na dobra dziedziczne114. U cieczka od posługi w ojennej tatarskiej odbyw ała się rów nież przez zm ianę konfe­ sji. Trudno określić, ja k uciążliw a była w ojenna służba tatarska. Pew ne jest, iż z przejściem na now e w yznanie łączyła się próba uw olnienia się od zbrojnego sta­ w ania w rotach tatarskich. Tatarzy hospodarscy bowiem po przejściu na katoli­ cyzm lub praw osław ie staw ali się pełnopraw ną szlachtą. Ź ródła w skazują, iż tego rodzaju zabiegi nie zaw sze kończyły się sukcesem , że w dalszym ciągu konwertyci i ich potom kow ie m usieli pełnić posługę w ojenną w chorągw iach tatarskich, z któ­ rych w yszli115. Z anik tatarskiej służby ziem skiej w arunkow ało rozdrabnianie gruntów tatarskich. Pragnąc utrzym ać w niezm niejszonym stanie chorągw ie lip- kow skie, król zabronił Tatarom sprzedaw ania tatarszczyzn bez specjalnego zezw o­ lenia116. M im o zakazu hospodara tatarszczyzny nadal przechodziły w ręce szlachty, zaś m uślim ow ie w aktach sprzedażnych pow oływ ali się na uchw ałę sejmu brze­ skiego z 1566 r., stanow iącą, iż „kozdom u śljachticu volno svoeju vlasnost ju ime- nem podle voli svoee śafovati” 117. M onarcha próbow ał zachow ać w ojskow ość ta­ tarsk ą przez liczne podarki, które stanow iły zw rot kosztów w yłożonych na służbę w o jen n ą118, ale też i zakazując Tatarom przechodzenia na służbę panów litewskich i koronnych, do tw orzonych przez nich tatarskich c h o rą g w i"9. W reszcie zaczęto Tatarom w ypłacać żołd, co w yw ołało protest szlacheckiej opinii publicznej.

111 VL, O Tatarach W. X. Litewskiego, t. 2, s. 450; Ibidem, O Tatarach, t. 3, s. 122. W 1632 r. Sejmiki: lidzki (AGAD, AR, dz. II, t. 8, nr 1064), wilkom ierski (AGAD, A R, dz. II, t. 8, nr 1050), nowogródzki (AGAD, AR, dz. II, t. 8, nr 1089), żm udzki w 1641 r. (AGAD, A R, dz. II, t. 10, s. 62), wilkom ierski (BN, Bibl. Ordyn. Zam oyskich, rkps 931, k. 160, 163) i witebski w 1648 r. (ibidem, k. 199) dom agały się staw ania przez Tatarów do posługi wojennej za p osiadaną ziemię.

112 M L, Rkps. Petersb., fol. 118, [w:] RUI, t. 33, s. 424 (Peter M inbolatovic, choruźy Vilenski, 2 koni v pan., v pr., z sagaj-(-dakom ), z ośćepy, a na lasku gospodarskuju draba stavil m olodoca na mer. z rućnicoju. O bderchm an A bdysevic vyslal z dym u pachołka na k o n i...); Knigi N ovogrudskago zem skago suda za 1523-1598 g„ nr 12 806, fol. 403-404, [w:] A VK , t. 31, n r 5, s. 3.

113 Knigi Novogrudskago zemskago suda za 1523-1598 g., nr 12 806, fol. 403-404, [w:] AVK, t. 31, nr 5, s. 3. 114 VL, O Tatarach W. X. Litewskiego, t. 3, s. 150. W 1640 r. sejm ik płocki dom agał się, aby tatarszczy­ zny, które przeszły w ręce szlachty chrześcijańskiej, w dalszym ciągu były obciążone posługą w ojenną tatarską (A G A D , A R , dz. II, t. 9, nr 1197).

115 P. B o r a w s k i , W. S i e n k i e w i c z , op. cit., s. 159.

116 Knigi Novogrudskago zemskago suda za 1523-1598 g., nr 12 806, fol. 223-224 [w:] AVK, t. 31, nr 10, s. 11. 117 Knigi Novogrudskago zemskago suda za 1523-1598 g., nr 12 806, fol. 242 [w:] AVK, t. 31, nr 20, s. 28. 118 M L, Kn. Perepisey, n r 12, Rewizya dó b r T atarskich..., [w:] Zdanie sp ra w y ..., s. 121.

119 A rcheograficeskij Sbornik dokum entov otnosjasciclisja k istorii Severo-Zapadnoj Rusi, t. 1, Vilna 1867, s. 30, 34; AGAD, M K , sygn. 166, k. 386-387.