Oczekiwania firm w stosunku do regionalnej strategii innowacji - analiza badań przeprowadzonych w Małopolsce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 868. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Łukasz Mamica Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej. Oczekiwania firm w stosunku do regionalnej strategii innowacji – analiza badań przeprowadzonych w Małopolsce 1. Przestrzeń regionalna jako środowisko powstawania innowacji Innowacje w coraz większym stopniu są wynikiem badań o charakterze interdyscyplinarnym lub efektem nowych zastosowań rozwiązań wykorzystywanych w innych dziedzinach gospodarki. W związku z tym kluczowe znaczenie w procesie rozwoju innowacyjności mają bezpośrednie kontakty międzyludzkie, pozwalające na swobodny przepływ idei i wymianę doświadczeń. Kontakty tego typu wymagają bliskości funkcjonowania i wchodzenia w wielorakie relacje w określonej przestrzeni geograficznej. Poziom regionalny stanowi w tym wypadku odpowiednią skalę do wytworzenia międzyinstytucjonalnej i międzyludzkiej sieci interakcji. Każdy region dysponuje określoną infrastrukturą i zasobami ludzkimi, które mogą być wykorzystane w procesie budowania jego przewagi innowacyjnej. Potencjał innowacyjny regionu zależy nie tylko od zdolności firm do tworzenia innowacji we własnym zakresie, ale również od czynników, które można określić mianem bazy innowacji. Do tej ostatniej należą szkoły wyższe, jednostki badawczo-rozwojowe, instytucje pośredniczące w transferze technologii, a także dostępna, czasowo niezatrudniona siła robocza. Charakterystyczną cechą bazy innowacji jest finansowanie jej głównie ze środków publicznych i wynikająca z tego faktu ogólnodostępność. Z tego też powodu odpowiedź na pytanie o efektywność wykorzystania wspomnianej bazy jest jednym z istotnych wyzwań stojących przed decydentami odpowiedzialnymi za politykę innowacyjną. Syntetycznym.

(2) Łukasz Mamica. 66. wskaźnikiem efektywności wykorzystania bazy innowacji może być porównanie parametrów opisujących ponoszone na nią nakłady z parametrami obrazującymi poziom innowacyjności firm będących w zasięgu oddziaływania tej bazy. Próba takiej analizy porównawczej w odniesieniu do polskich regionów została przedstawiona w dalszej części niniejszego artykułu. Ze względu na fakt, że innowacje są często pochodną interakcji zachodzących w danym systemie innowacyjnym, istotne znaczenie mają regionalne strategie innowacji (RSI). Aby były one efektywne, muszą przede wszystkim odpowiadać na potrzeby firm działających w danym regionie. Niniejszy artykuł przedstawia wyniki badań ankietowych małopolskich firm1 w zakresie ich priorytetów i oczekiwań formułowanych w stosunku do RSI. Badania przeprowadzono w 2008 r. Regiony, konkurując ze sobą, poszukują podstaw, na których mogłyby zbudować swoją komparatywną przewagę. Globalna gospodarka powoduje nieustanne weryfikowanie poziomu konkurencyjności dóbr i usług wytwarzanych w danej przestrzeni geograficznej. Skracający się czas życia produktów sprawia, że coraz większego znaczenia nabiera zdolność do tworzenia innowacji. Poziom innowacyjności danego rozwiązania o charakterze technologicznym czy organizacyjnym jest bowiem określany tylko poprzez odniesienie do otoczenia zewnętrznego, w którym w dynamiczny sposób odbywa się walka o charakterze konkurencyjnym. W ramach regionów szczególne znaczenie mają układy metropolitalne, gdzie w intensywny sposób zachodzą interakcje, a „podstawą tworzenia przewagi konkurencyjnej danej metropolii staje się więc zdolność do stałej aranżacji w różnych układach istniejących w niej zasobów, głównie kapitału ludzkiego”2. Otwartość na kontakty o charakterze sieciowym zwiększa prawdopodobieństwo uzyskania przewagi konkurencyjnej danego układu. Poziom innowacyjności firm determinowany jest poprzez jakość układu instytucjonalnego, w którym funkcjonują i z którym wchodzą one w różnego rodzaju interakcje. Można nawet stwierdzić, że „gospodarka oparta na wiedzy jest gospodarką sieciową, w której innowacje są tworzone na poziomie wzajemnych kontaktów firm”3. Szczególnym fragmentem przestrzeni regionalnej są grona przemysłowe, w ramach których firmy zarówno ze sobą konkurują, jak i współpracują. Jak Autor wykorzystał dane pochodzące ze współkoordynowanych przez niego badań prowadzonych w 2008 r. na potrzeby aktualizacji Regionalnej strategii innowacji województwa małopolskiego obejmujących 150 firm w regionie (100 zwrotów) oraz wyniki dodatkowych własnych badań firm z tego samego roku na grupie 80 firm (37 zwrotów). 1. 2 Ł. Mamica, Sieciowy charakter interakcji innowacyjnych jako czynnik przewagi konkurencyjnej układów metropolitalnych [w:] Planowanie i zarządzanie w obszarach metropolitalnych, red. T. Markowski, Biuletyn KPZK PAN, z. 221, Warszawa 2005, s. 119.. 3 F. Boekema, K. Morgan, S. Bakkers, R. Ruten, Knowledge, Innovation and Economic Growth. The Theory and Practice of Learning Regions, Edward Elgar, Cheltenham, UK, Northampton, USA 2000, s. 9..

(3) Oczekiwania firm w stosunku do…. 67. zauważa M.E. Porter: „grono jest odmianą sieci, występującą w określonej lokalizacji geograficznej, w której bliskie sąsiedztwo firm i instytucji zapewnia istnienie pewnych rodzajów wspólnoty oraz zwiększa częstotliwość i znaczenie interakcji”4. Aktywny udział w kontaktach zachodzących w ramach rozbudowanej sieci podmiotów, wchodzących w różnego typu relacje, niesie ze sobą jednak konieczność ponoszenia kosztów uczestnictwa (na przykład zwiększania się czasu pracowników przeznaczonego na utrzymywanie kontaktów). Jednak korzyści, jakie odnosi region, rozumiany jako zbiór funkcjonujących w nim podmiotów, są większe niż suma indywidualnych kosztów uczestnictwa w sieci. Aby stymulować tego typu procesy, należy prowadzić politykę, która „powinna kompensować wysokie, stałe koszty, jakie przedsiębiorcy poniosą w procesie poszerzania ich sieci”5. Możliwość wykorzystania środków pomocowych z UE pozwala na stosowanie systemu zachęt do większej współpracy, zwłaszcza poprzez mechanizm dofinansowywania wspólnych projektów o charakterze badawczo-wdrożeniowym. E. Okoń-Horodyńska w kontekście regionalnej polityki innowacyjnej wyróżnia trzy grupy czynników wpływających na system innowacyjny, takie jak: czynniki instytucjonalne, politykę państwa oraz aktywność innowacyjną6. W ramach polityki państwa szczególną rolę odgrywa wynikający z niej poziom stymulowania kontaktów międzyinstytucjonalnych. Jak pokazały wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w Małopolsce7, firmy oczekują od władz publicznych działań zmierzających do intensyfikacji kontaktów podmiotów w ramach regionu, traktowanych jako wzmocnienie własnej przewagi konkurencyjnej. Regionalna strategia innowacji stanowi stymulator relacji zachodzących pomiędzy podmiotami na poziomie regionu i prowadzić powinna do wytworzenia się tam układu o charakterze sieciowym. Jak zauważają K. Morgan i C. Nauwelaers, „budowanie sieci wiedzy, mechanizmów uczenia się i kapitału społecznego jest koniecznym komplementarnym zasobem do czynników ekonomicznych tradycyjnie uznawanych za mających wpływ na rozwój gospodarczy”8. Innowacyjność regionu jest wypadkową efektywności wykorzystania wszystkich dostępnych w nim zasobów. Innowacje mające często interdyscyplinarny charakter pojawiają się w większym zakresie w regionach, które potrafią poprzez poziom zachodzących interakcji znaleźć nowe 4. M.E. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 283.. S. Radosevic, Prospects for Building Technology Policy in Central and Eastern Europe [w:] K. Morgan, C. Nauwelaers, Regional Innovation Strategies, The Challenge for Less-favoured Regions, The Stationery Office, London 1999, s. 174. 5. E. Okoń-Horodyńska, Jak budować regionalne systemy innowacji, IBnGR, Warszawa 2000, s. 8–10. 6. 7. Omówione w dalszej części artykułu.. Regional Innovation Strategies. The Challenge for Less-favoured Regions Policy Series, red. K. Morgan, C. Nauwelaers, The Stationery Office, London 1999, s. 236. 8.

(4) Łukasz Mamica. 68. kombinacje istniejącej tam wiedzy i innych dostępnych zasobów. Regiony, a zwłaszcza ich ośrodki metropolitalne tworzą warunki do bezpośrednich międzyosobowych relacji, które nie są możliwe na odległość, nawet przy wykorzystaniu nowoczesnych technik komunikowania się. Międzyosobowe kontakty pozwalają na wytworzenie się „niepodlegających sprzedaży współzależności”, które „przyjmują formę konwencji, nieformalnych reguł i zwyczajów, koordynujących podmioty gospodarcze w warunkach niepewności”9. Wchodzenie przez różne podmioty we wzajemne interakcje zwiększa poziom zaufania, co w konsekwencji pozwala na obniżenie kosztów transakcyjnych. O znaczeniu wzajemnego zaufania w relacjach gospodarczych najlepiej świadczy załamanie na światowym rynku międzybankowym, jakie miało miejsce na przełomie trzeciego i czwartego kwartału 2008 r. Brak zaufania do innych podmiotów może grozić kryzysem gospodarczym i znacząco podnieść koszty funkcjonowania firm. P. Cooke i K. Morgan traktują region „jako najniższy poziom strategiczny, na którym utrzymują się regularne interakcje, będące kluczowym warunkiem budowania zaufania”10. Inną korzyścią z istnienia w regionie sieci nieformalnych kontaktów jest obniżenie kosztów funkcjonowania podmiotów poprzez niepodejmowanie projektów, które już gdzie indziej zakończyły się niepowodzeniem. Jak zauważają M. Landabaso i A. Reid11, polityka regionalna w zakresie innowacji powinna w większym stopniu prowadzić do wzmocnienia promocji innowacji i postrzegania jej nie tylko w wymiarze naukowym i technologicznym, ale również organizacyjnym i finansowym. Poza wspieraniem twardej infrastruktury i wyposażenia należy w jej ramach zachęcać do współpracy pomiędzy lokalnymi podmiotami. Wzmocniona w ten sposób sieć kontaktów o charakterze innowacyjnym prowadzić będzie do rozwoju kolektywnego procesu uczenia się. Region jest również przestrzenią, w której można zaobserwować korzyści wynikające z zakumulowanej w nim tzw. wiedzy milczącej. Pojęcie to w szerszym zakresie wprowadził M. Polanyi12, definiując je jako formę lub element ludzkiej wiedzy, różnej, ale komplementarnej do wiedzy jasno wyrażonej w świadomym procesie poznawczym. Ponieważ ten rodzaj wiedzy ma typowo personalny charakter i dotyczy zasobu wiedzy i doświadczeń poszczególnych pracowników, daje przewagę regionom dysponującym określonym poziomem kapitału ludzkiego. 9 M. Storper, The Regional World. Territorial Development in a Global Economy, The Guilford Press, New York 1997, s. 5. 10 P. Cooke, K. Morgan, The Associational Economy. Firms, Regions and Innovation, Oxford University Press, 1998, s. 80.. M. Landabaso, A. Reid, Developing Regional Innovation Strategies: The European Commission as Animateur [w:] K. Morgan, C. Nauwelaers, Regional Innovation Strategies, The Challenge for Less-favoured Regions, London, The Stationery Office 1999. 11. M. Polanyi, Personal Knowledge: Towards a Post-Critical Philosophy, Routledge & Kegan Paul, London 1958. 12.

(5) Oczekiwania firm w stosunku do…. 69. 2. Problemy parametryzowania regionalnych systemów innowacji Kwestia parametryzowania regionalnych systemów innowacji może być rozpatrywana zarówno w zakresie ich potencjału determinującego tworzenie innowacji w przyszłości, jak i powstałych już innowacji. Odpowiednikiem tego typu klasyfikacji może być podział na dwie grupy wskaźników tzw. wejścia (input) oraz wyjścia (output). Skracający się czas życia produktów i technologii w warunkach globalnej konkurencji powoduje, że najważniejszą cechą układów regionalnych jest stała zdolność do generowania innowacji. Dlatego też próbując parametryzować regionalne systemy innowacji, większe znaczenie należy przypisać wskaźnikom charakteryzującym potencjał determinujący powstawanie innowacji niż miernikom określającym generowane w ramach tego systemu innowacje. Te ostatnie traktować można jako wskaźniki weryfikacji efektywności występującego w systemie potencjału do tworzenia innowacji. Zmniejszenie nakładów na szeroko pojmowaną bazę tworzenia innowacji nie wpłynie natychmiastowo na spadek poziomu powstających innowacji. Konsekwencje tych działań będą natomiast odczuwane z pewnym opóźnieniem czasowym. Z powyższych względów do pełnego sparametryzowania regionalnych systemów innowacji niezbędne jest zastosowanie wskaźników charakteryzujących zarówno potencjał do tworzenia innowacji, jak i opisujących efekty aktywności innowacyjnej. Najczęściej wykorzystywanym wskaźnikiem do oceny poziomu innowacyjności, zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym, są wydatki na B+R. Należy pamiętać, że efektywność wydatkowanych środków na B+R zależy również od pochodzenia i poziomu dostępności środków przeznaczanych na ten rodzaj aktywności. Im większa dostępność i łatwość uzyskania zewnętrznych środków na działania o charakterze badawczo-rozwojowym, tym wyższe prawdopodobieństwo, że prowadzone prace nie będą w optymalny sposób dopasowane do oczekiwań firm. Jednocześnie jednak w warunkach znacznej, zewnętrznej dostępności uzyskania wsparcia na prace o charakterze B+R wzrasta możliwość podejmowania programów badawczych o wyższym potencjalnym poziomie innowacyjności, ale obarczonych znacznie większym ryzykiem niepowodzenia. Ryzyko to może być na tyle duże, że zarządy większości firm w innych warunkach nie zdecydowałyby się na sfinansowanie tak nowatorskich projektów badawczo-rozwojowych. Nie w każdym regionalnym systemie innowacji ten sam wzrost wydatków na B+R przełoży się na podniesienie w równym stopniu poziomu innowacyjności całego systemu. Problem ten ma istotne znaczenie w procesie definiowania polityki regionalnej, gdzie dylemat wyboru pomiędzy wyrównywaniem poziomów rozwoju a efektywnością wydatkowanych środków jest szczególnie znaczący. Kluczowe znaczenie dla poziomu efektywności wykorzystania nakładów na finansowanie innowacji ma w każdym przypadku poziom wiedzy i doświadczenia działającego w tym systemie personelu zajmującego się pracami o charakterze badawczo-rozwojowym..

(6) Łukasz Mamica. 70. 3. Regionalny System Innowacji w Małopolsce na tle kraju Województwo małopolskie charakteryzuje się w skali kraju wysokim potencjałem w zakresie innowacyjności. Analiza najczęściej wykorzystywanych w tym zakresie wskaźników wskazuje na dominację w kraju województwa mazowieckiego, a na drugiej i trzeciej pozycji, z niewielkimi różnicami w poziomie wartości wskaźników, znajduje się województwo śląskie i małopolskie (rys. 1). Można więc stwierdzić, że Małopolska posiada dobrze rozwiniętą bazę innowacji. Jednocześnie jednak wskaźnik obrazujący poziom innowacyjności firm (odsetek podmiotów, które wprowadziły w kolejnych dwóch latach innowacje) lokuje Małopolskę dopiero na 9. pozycji w kraju (rys. 2). Jednocześnie porównując parametry charakteryzujące poziom innnowacyjności w Małopolsce do wyżej rozwiniętych regionów europejskich, należy stwierdzić istnienie ogromnej luki rozwojowej13. 5000 4000 3000 2000. warmińsko-mazurskie. pomorskie. kujawsko-pomorskie. opolskie. dolnośląskie. zachodniopomorskie. wielkopolskie. lubuskie. świętokrzyskie. podlaskie. podkarpackie. lubelskie. śląskie. małopolskie. mazowieckie. 0. łódzkie. 1000. Objaśnienia: Zatrudnieni w B+R w sektorze przedsiębiorstw w EPC (ekwiwalenty pełnego czasu pracy) w 2006 r. Nakłady B+R ogółem w mln zł w 2006 r. Środki automatyzacji procesów produkcyjnych – linie produkcyjne automatyczne w szt. w 2007 r.. Rys. 1. Wybrane wskaźniki charakteryzujące poziom innowacyjności województw w latach 2006–2007. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w 2006 r., GUS, Warszawa 2007; oraz Bank Danych Regionalnych GUS, 2008. 13 W 2009 r. w Małopolsce liczba pracowników naukowych zatrudnionych w przedsiębiorstwach wyniosła jedynie 410 osób (w przeliczeniu na ekwiwalent pełnego czasu pracy), co stanowiło jedynie ok. 15% średniej dla całej UE. W stosunku do regionu Katalonia liczba tego typu pracowników była ponad 25 razy mniejsza, 31 razy mniejsza niż w południowej Szwecji lub też blisko 8 razy mniejsza niż w Turyngii..

(7) Oczekiwania firm w stosunku do…. łódzkie. zachodniopomorskie. lubuskie. świętokrzyskie. kujawsko-pomorskie. 38 38 37 36 35 34. wielkopolskie. 40. pomorskie. lubelskie. małopolskie. dolnośląskie. warmińsko-mazurskie. opolskie. podlaskie. podkarpackie. 47 47 46 45 44 43 42 42. śląskie. 50. mazowieckie. 50 45 40 35 30 % 25 20 15 10 5 0. 71. Rys. 2. Przedsiębiorstwa przemysłowe według województw, które wprowadziły innowacje, w % ogółu przedsiębiorstw w latach 2004–2006 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w 2006 r. … .. Jedną z prób określenia względnej efektywności regionalnych systemów innowacji może być porównanie parametrów opisujące system podaży innowacji z parametrami opisującymi poziom innowacyjności działających w regionie firm (tabela 1). Po stronie podażowej innowacji (baza innowacji) do obliczeń wykorzystane zostały takie parametry, jak: nakłady na B+R ogółem w mln zł oraz zatrudnieni w B+R. Wartości obu wskaźników zostały podzielone przez liczbę osób aktywnych zawodowo w poszczególnych regionach. Jako wskaźnik charakteryzujący poziom innowacyjności firm w regionach przyjęto do obliczeń odsetek przedsiębiorstw, które wprowadziły innowacje. Następnie obliczone zostały dla poszczególnych regionów krotności wartości danego wskaźnika w odniesieniu do średniej krajowej. Na przykład dla województwa mazowieckiego wartość poziomu zatrudnienia w B+R na 1000 osób aktywnych zawodowo stanowiła aż 2,28-krotność tego wskaźnika dla całego kraju. W analogiczny sposób obliczono średnią wartość dla dwóch wskaźników charakteryzujących bazę innowacji. Poprzez porównanie wskaźników dotyczących potencjału innowacyjnego i innowacyjności firm działających w poszczególnych regionach obliczony został wskaźnik relatywnego poziomu wykorzystania potencjału innowacyjnego w regionach (kolumna 3 w tabeli 1)..

(8) Łukasz Mamica. 72. Tabela 1. Charakterystyka porównawcza potencjału innowacyjnego polskich regionów i poziomu innowacyjności działających w nich firm – wskaźnik relatywnego poziomu wykorzystania potencjału innowacyjnego Wskaźnik relatywnego poziomu wykorzystania potencjału innowacyjnego – różnica pomiędzy wartością wskaźnika Lp. Województwo charakteryzującego podaż innowacji (kolumna 7) a wartością wskaźnika innowacyjności przedsiębiorstw (kolumna 4) 1 2 1 Dolnośląskie 2 Kujawsko-pomorskie 3 Lubelskie 4 Lubuskie 5 Łódzkie 6 Małopolskie 7 Mazowieckie 8 Opolskie 9 Podkarpackie 10 Podlaskie 11 Pomorskie 12 Śląskie 13 Świętokrzyskie 14 Warmińsko-mazurskie 15 Wielkopolskie 16 Zachodniopomorskie. Krotność średniej krajowej wskaźnika: przedsiębiorstwa przemysłowe, które wprowadziły innowacje w % ogółu przedsiębiorstw w latach 2004–2006. Krotność średKrotność średniej krajowej niej krajowej wskaźnika: wskaźnika: nakłady na zatrudnieni B+R ogółem w B+R na w 2006 r. 1000 osób W mln zł aktywnych na tys. osób zawodowo aktywnych w 2006 r. zawodowo. Wskaźnik charakteryzujący potencjał innowacyjny (podaż innowacji) w regionach (średnia wartość wskaźników z kolumny 5 i 6). 3 0,25 0,21. 4 1,01 0,89. 5 0,65 0,58. 6 0,88 0,79. 7 0,76 0,69. 0,36 0,59 0,04 –0,34 –1,41 0,65 0,66 0,57 –0,23 0,34 0,68 0,67. 0,99 0,85 0,82 0,99 1,18 1,06 1,11 1,08 0,94 1,11 0,87 1,04. 0,50 0,14 0,78 1,40 2,90 0,25 0,50 0,37 1,09 0,72 0,10 0,26. 0,77 0,37 0,79 1,26 2,28 0,56 0,40 0,65 1,26 0,81 0,28 0,47. 0,63 0,26 0,79 1,33 2,59 0,41 0,45 0,51 1,17 0,77 0,19 0,36. 0,05 0,23. 0,89 0,80. 0,88 0,36. 0,81 0,79. 0,85 0,57. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w 2006 r. … ..

(9) Oczekiwania firm w stosunku do…. 73. Analizując wartości wskaźnika relatywnego poziomu wykorzystania potencjału innowacyjnego w regionach (bazy innowacyjnej), można stwierdzić, że w przypadku trzech regionów ich potencjał podaży innowacji jest relatywnie większy niż odpowiadający mu poziom innowacyjności firm. Są to województwa mazowieckie (–1,41), małopolskie (–0,34) i pomorskie (–0,23). O ile jednak w przypadku województwa mazowieckiego poziom innowacyjności firm jest wyraźnie wyższy niż średnia krajowa (o ponad 5%), a wartość wskaźnika determinowana jest bardzo wysokim potencjałem sektora podaży innowacji, o tyle w Małopolsce innowacyjność firm wyraźnie odbiega na niekorzyść od potencjału innowacyjnego. Jedną z przyczyn braku proporcjonalności pomiędzy nakładami ponoszonym na bazę innowacyjną a poziomem innowacyjności firm w województwie mazowieckim może być fakt, że krąg beneficjentów działalności podmiotów wchodzących w skład wspomnianej bazy wykracza często poza granice tego województwa. Można więc postawić tezę, że nakłady ponoszone na utrzymanie i rozwój potencjału podaży innowacji na Mazowszu przyczyniają się do wzrostu innowacyjności przedsiębiorstw w innych regionach. Na drugim biegunie rankingu województw w zakresie ich wskaźnika relatywnego poziomu wykorzystania potencjału innowacyjnego znajdują się takie województwa, jak: podkarpackie (0,66), warmińsko-mazurskie (0,67) czy świętokrzyskie (0,68). Regiony te w odniesieniu do słabej bazy podaży innowacji uzyskują stosunkowo dobre wskaźniki innowacyjności działających na ich obszarze firm. Można więc przyjąć założenie, że wzrost nakładów wzmacniających podaż innowacji w regionie nie przekłada się proporcjonalnie na poziom innowacyjności firm. Przedsiębiorstwa poszukują też innych, poza ofertą instytucji o charakterze B+R, źródeł budowania swojej pozycji konkurencyjnej. 4. Formowanie się idei regionalnych strategii innowacji Polityka innowacyjna na poziomie regionalnym w UE w zakresie budowania programów o charakterze strategicznym przyjmowała od lat 90. XX w. różnorakie formy. Idea strategii innowacji na poziomie regionalnym związana była z podjęciem prac przygotowawczych w 1991 r. w zakresie opracowania założeń projektów dotyczących rozwoju regionalnych strategii w zakresie polityki badań, technologii i rozwoju. Działania te zostały zainspirowane przez XVI Dyrekcję Generalną Komisji Europejskiej (ds. Polityki Regionalnej). Dopiero jednak w 1993 r. ogłoszony został konkurs na opracowanie regionalnych planów technologicznych (Regional Technology Plan), a rok później 8 regionów rozpoczęło realizację tego typu planów. Wdrażanie w życie pierwszych regionalnych strategii innowacji oraz regionalnych strategii innowacji i transferu technologii (RITTS).

(10) Łukasz Mamica. 74. rozpoczęto w 1994 r. RSI finansowane były przez Dyrekcję Generalną ds. Polityki Regionalnej, RITTS natomiast przez Dyrekcję Generalną ds. Przedsiębiorstw. Projekty RIS „były w większym stopniu zorientowane w stronę promocji przydatności innowacji dla rozwoju regionalnego, RITTS koncentrowały się na efektywności innowacyjnego wsparcia infrastruktury i polityki”14. Proces implementacji zadań określonych w ramach projektów RIS/RITTS został wsparty ze środków Dyrekcji Generalnej ds. Polityki Regionalnej w ramach 25 projektów typu RIS+. W latach 2000–2002 blisko co 5. region w UE (w sumie ok. 30) otrzymał 50% środków finansowych z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (Działania Innowacyjne) na opracowanie projektów RIS/RIS+. We wspomnianym okresie Dyrekcja Generalna ds. Polityki Regionalnej finansowała realizację 25 projektów typu RIS+, których celem było wsparcie wdrażania w regionach projektów wynikających z realizacji opracowanych wcześniej strategii typu RIS /RITTS. W związku z planami poszerzenia UE przygotowany został projekt „Regionalne strategie innowacji w krajach kandydujących” (RIS NAC)15 finansowany ze środków Piątego Programu Ramowego Badań i Rozwoju Unii Europejskiej na lata 1998–2002. W grupie 16 regionów, które uzyskały dofinansowanie w ramach tego projektu, znalazło się aż 5 polskich województw16. W 2002 r. Komitet Badań Naukowych dofinansował w 50% koszty opracowania RSI w pozostałych regionach (poza województwem mazowieckim17). Druga połowa kosztów przygotowania strategii pokryta została ze środków urzędów marszałkowskich. W 2005 r. rozpoczęto realizację 33 projektów typu RIS w nowo przyjętych państwach do UE i krajach stowarzyszonych. Projekty te finansowane były ze środków Dyrekcji Generalnej ds. Przedsiębiorstw i Przemysłu i zrealizowane w takich krajach, jak: Bułgaria, Czechy, Estonia, Izrael, Litwa, Malta, Norwegia, Polska, Rumunia, Słowacja, Szwajcaria, Turcja oraz Węgry. Każdy z regionów wdrażających ten projekt współpracował przynajmniej z jednym regionem, który opracował już swoją regionalną strategię innowacji. Celem RSI jest optymalizacja polityki innowacyjnej i wykorzystywanej w tym zakresie infrastruktury na poziomie regionalnym. Opublikowany w 2005 r. przewodnik metodologiczny w zakresie RSI stanowił podsumowanie doświadczeń Ex-post Evaluation of the RIS, RTTs and RISI ERDF Innovative Actions for the Period 1994–99, Analitical Report Strand A (RIS), E3083, 31.07.04, s. 2. 14. Regional Innovation Strategy in Newly Associated Countries. Strategie RIS-NAC realizowane były w ramach dwóch edycji, pierwsza w latach 2001/2–2005, natomiast druga w latach 2005–2008. 15. Województwa: wielkopolskie, opolskie, śląskie, zachodniopomorskie oraz warmińsko-mazurskie. 16. 17. Projekt RIS MAZOVIA został uruchomiony dopiero w czerwcu 2005 r..

(11) Oczekiwania firm w stosunku do…. 75. z 10-letniego okresu funkcjonowania strategii innowacji na poziomie regionalnym. Przedstawiona w tym dokumencie procedura zachowuje tradycyjny, trzyetapowy proces tworzenia RSI obejmujący etapy: definicji (0), analizy (1), a także definiowania strategii, ewaluacji, monitoringu i wdrażania mechanizmów oraz projektów pilotażowych (2)18. 5. Regionalna strategia innowacji województwa małopolskiego Pierwsze próby opracowania regionalnej strategii innowacji dla Małopolski związane były z przygotowaniem przez władze samorządowe w 2000 r. wniosku w ramach projektu „Regionalne strategie innowacji w krajach kandydujących”. Niestety, województwo małopolskie nie uzyskało wówczas wsparcia na realizację RSI. Obecnie obowiązująca Regionalna strategia innowacji województwa małopolskiego 2005–201319 (RSI WM) powstała w efekcie realizacji projektu celowego20 finansowanego po połowie przez Komitet Badań Naukowych i Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego. Jej przyjęcie przez Sejmik Województwa Małopolskiego miało miejsce w lutym 2005 r. 21 Podczas przygotowywania RSI WM dało się zauważyć ograniczone zainteresowanie tymi pracami ze strony przedstawicieli podmiotów gospodarczych. Ich uczestnictwo w posiedzeniach paneli roboczych było nieregularne, a wiele osób nie wykazywało większego zainteresowania tematyką RSI. Znacznie lepiej sytuacja ta wyglądała w przypadku instytucji podaży innowacji, których przedstawiciele regularnie uczestniczyli w spotkaniach o charakterze roboczym. Innowacyjność gospodarki regionalnej nie jest pojęciem abstrakcyjnym, lecz zależy bezpośrednio od poziomu innowacyjności poszczególnych firm. Dlatego też poznanie opinii firm na temat ich problemów i oczekiwań w zakresie regionalnej polityki innowacyjnej ma kluczowe znaczenie dla powodzenia realizacji RSI. Mając powyższe na uwadze, postanowiono istotną rangę w procesie opracowywania strategii inno18 RIS Methodological Guide. Stage 0, Innovating Regions in Europe Network, IRE Secretariat, July 2005, s. 5.. 19 Regionalna Strategia Innowacji Województwa Małopolskiego 2005–2013, red. J. Gawlik, K. Krzysztofiak, T. Maczuga, Ł. Mamica, E. Nachlik, A. Ryś, J. Sładek, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków 2005. 20 Strategia ta została opracowana na podstawie projektu celowego nr: 6 RSI 2003 C/06004 pt. Regionalna Strategia Innowacji Województwa Małopolskiego, finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji oraz Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego. 21 Autor niniejszego artykułu był członkiem zespołu redakcyjnego wspomnianej strategii, jak również późniejszym współautorem wersji tego dokumentu, uaktualnionej w 2008 r..

(12) Łukasz Mamica. 76. wacji w Małopolsce nadać badaniom ankietowym 22. Pozwoliły one na poznanie opinii ok. 200 firm, a więc grupy znacznie przekraczającej liczbę uczestników paneli tematycznych. Realizacja RSI w Małopolsce ujawniła trudności związane z odpowiedzialnością poszczególnych partnerów instytucjonalnych za koordynowanie przypisanych im działań. W raporcie oceniającym regionalne strategie innowacji w Polsce system wdrażania oceniono jako „prosty i logiczny, a szczególnie cenną cechą jest przypisanie planowanych działań konkretnym instytucjom”23. W praktyce jednak wskazane w dokumencie RSI instytucje, mające pełnić funkcję koordynatorów celów taktycznych, nie podjęły się tych zadań w szerszym zakresie. 6. Oczekiwania firm w Małopolsce w stosunku do regionalnej strategii innowacji W drugim kwartale 2008 r. Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego zamówił przeprowadzenie aktualizacji dokumentu regionalnej strategii innowacji24. Na potrzeby tego opracowania zespół realizujący to zadanie wykonał badania ankietowe 150 firm w regionie, z czego uzyskano 100 zwrotów ankiet. Badania te zostały przez autora uzupełnione w trzecim kwartale 2008 r. o kolejną grupę 80 firm, z czego uzyskano dodatkowych 37 ankiet zwrotnych. Próba badawcza obejmowała wybrane losowo podmioty należące do grupy małych i średnich przedsiębiorstw. W niniejszym artykule prezentowane są łączne wyniki 137 ankiet w zakresie oczekiwań przedsiębiorców w stosunku do regionalnej strategii innowacji. Proces ankietowania polegał na wysyłce ankiet pocztą tradycyjną uzupełnioną korespondencją w formie elektronicznej. W zdecydowanej większości przypadków wykonano rozmowy telefoniczne w celu zachęcenia do wypełnienia ankiet. Dzięki tym działaniom udało się osiągnąć stopę zwrotu ankiet na poziomie blisko 60%.. Ł. Mamica, Raport z badań ankietowych w zakresie popytu firm na innowacje w Małopolsce, opracowany w ramach regionalnej strategii innowacji, Kraków [maszynopis powielany], kwiecień 2004. 22. Polskie Regionalne Strategie Innowacji: ocena i wnioski dla dalszych działań, G. Gorzelak, A. Bąkowski, M. Kozak, A. Olechnicka; Regional Studies Association – Sekcja Polska, Warszawa, styczeń 2006, s. 68. 23. Aktualizacja została wykonana przez dwuosobowy zespół, w skład którego weszli autor artykułu oraz prof. dr hab. Józef Gawlik (ówczesny rektor Politechniki Krakowskiej). 24.

(13) Oczekiwania firm w stosunku do…. 77. Tabela 2. Oczekiwania przedstawicieli ankietowanej grupy firm w Małopolsce dotyczące regionalnej strategii innowacji w 2008 r. Typ odpowiedzi Promocja informacji na temat dostępnych środków finansowych na rozwój firm Promocja oferty jednostek badawczo-rozwojowych. Promocja oferty szkół wyższych. Promocja Małopolski za granicą. Pomoc w zakładaniu firm. Tworzenie funduszy wspomagających firmy (np. venture capital). Dostosowywanie programów w szkołach średnich i wyższych do oczekiwań firm. Wsparcie gron przemysłowych (klastrów). Pomoc w nawiązaniu współpracy pomiędzy firmami a szkołami wyższymi i jednostkami badawczo-rozwojowymi. Brak Najmniej Mało odpoważne ważne wiedzi. Średnio Ważne ważne %. Średnia Bardzo ocena ważne w skali 5-punktowej. 1,5. 8,1. 11,1. 13,3. 23,7. 43,70. 3,84. 6,2. 17,1. 16,3. 27,1. 27,1. 12,40. 3,02. 5,4. 21,5. 26,2. 28,5. 16,2. 7,69. 2,62. 7,0. 19,5. 17,2. 25,8. 21,9. 15,63. 2,97. 6,2. 29,5. 17,1. 18,6. 20,2. 14,73. 2,74. 7,0. 17,2. 19,5. 30,5. 14,8. 17,97. 2,97. 6,2. 12,4. 10,9. 22,5. 27,9. 26,36. 3,45. 7,9. 15,0. 22,8. 33,9. 18,9. 9,45. 2,85. 5,4. 10,0. 23,1. 25,4. 23,8. 17,69. 3,16. Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych.. Zasadniczym celem przeprowadzonych badań ankietowych było poznanie oczekiwań małopolskich firm w stosunku do regionalnej strategii innowacji (tabela 2). Przedsiębiorcy mieli możliwość oceny zaproponowanych priorytetów w 5-punktowej skali, gdzie 1 oznaczało najmniej ważne znaczenie, a 5 – bardzo ważne. Najwyższą średnią ocenę wynoszącą w 5-punktowej skali 3,84 uzyskał postulat dotyczący promocji informacji na temat dostępnych środków finansowych na rozwój firm. Aż blisko 44% ankietowanych przyznało mu najwyższą ocenę. Konfrontując te dane z wynikami odpowiedzi na pytanie o ocenę poziomu poinformowania ankietowanych przedsiębiorców na temat dostępnych środków pomocowych dla firm (tabela 3), można zauważyć skalę problemu. Tylko blisko.

(14) Łukasz Mamica. 78. 4% przedsiębiorców określiło siebie jako poinformowanych w stopniu bardzo wysokim w tym zakresie, a prawie 56% – w stopniu umiarkowanym. Ponad jedna piąta przedsiębiorców swój poziom poinformowania w zakresie dostępnych źródeł finansowania określiła jako niski. Jednocześnie stosunkowo wiele firm (56,3%) wskazało, że zamierza się w najbliższym czasie ubiegać o wsparcie ze środków UE. W grupie podmiotów, które nie zamierzają się ubiegać o wsparcie ze środków pomocowych UE (rys. 3), najczęściej wymienianym powodem był brak informacji na temat tego typu pomocy oraz obawa przed zbyt wieloma formalnościami biurokratycznymi (po blisko 1/3 wskazań). Prawie 17% ankietowanych firm posiadało złe doświadczenia z tego typu projektami. Inne (18,9%). Brak informacji na temat tego typu pomocy (32,6%). Obawa przed zbyt wieloma formalnościami biurokratycznymi (31,6%). Posiadanie złych doświadczeń w realizacji tego typu projektów (16,8%). Rys. 3. Powody braku ubiegania się o wsparcie ze środków pomocowych UE w ankietowanej grupie firm Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych.. Na 2. miejscu pod względem ważności priorytetów RSI w Małopolsce znalazł się postulat dotyczący dostosowywania programów w szkołach średnich i wyższych do oczekiwań firm, który otrzymał średnią ocenę 3,45. Na taki stan rzeczy złożyły się niewątpliwie relatywnie niski poziom bezrobocia (stopa bezrobocia w sierpniu 2008 r. wyniosła 7,2%, co stawiało region na 3. pozycji w kraju, przy średniej dla Polski wynoszącej 9,3% cywilnej ludności aktywnej zawodowo) oraz niedostosowanie kwalifikacji siły roboczej do potrzeb firm. Stosunkowo wysoko oceniona została także konieczność wsparcia w zakresie pomocy w nawiązaniu współpracy pomiędzy firmami a szkołami wyższymi i jednostkami badawczo-rozwojowymi. Postulat ten uzyskał średnią ocenę wynoszącą 3,16. Ocenę nieznacznie wyższą niż trzy (3,02) uzyskał postulat promocji oferty jednostek badawczo-rozwojowych. Jako posiadający najmniejsze znaczenie w strukturze.

(15) Oczekiwania firm w stosunku do…. 79. regionalnej strategii innowacji ankietowani przedsiębiorcy wskazali promocję oferty szkół wyższych (średnia ocena 2,62) oraz pomoc w zakładaniu firm (średnia ocena 2,74). Wyniki badań ankietowych wskazują więc na istotne znaczenie działań o charakterze informacyjno-promocyjnym oraz intensyfikacji w regionie powiązań o charakterze sieciowym. Tabela 3. Ocena poziomu poinformowania ankietowanych przedsiębiorców na temat dostępnych środków pomocowych dla firm Stopień poinformowania Odsetek firm. Niski – 1. Umiarkowany – 2. Wysoki – 3. Bardzo wysoki – 4. 20,7. 55,7. 20,0. 3,6. Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych. Znajomoćś celów i założeń RSI (10%). Wiedza o istnieniu RSI, brak znajomości jej założeń (44%). Brak znajomości RSI i wiedzy o jej istnieniu (46%). Rys. 4. Poziom wiedzy o istnieniu RSI w Małopolsce i znajomości jej założeń w grupie ankietowanych firm Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych.. Bardzo źle przedstawia się kwestia wiedzy ankietowanych przedsiębiorców na temat istnienia i założeń RSI w Małopolsce (rys. 4). Jedynie 10% z nich deklaruje znajomość celów i założeń tego dokumentu. Blisko połowa ankietowanych (46%) nie wiedziała w ogóle o istnieniu RSI, a 44% przedstawicieli firm deklaruje, że jedynie o niej słyszało. Wyniki badań ankietowych w tym zakresie wskazują na konieczność prowadzenia bardziej efektywnej polityki informacyjnej. 7. Podsumowanie Pomimo że założenie istnienia dodatniej korelacji pomiędzy nakładami na tworzenie innowacji a poziomem innowacyjności gospodarki zostało potwier-.

(16) 80. Łukasz Mamica. dzone w badaniach empirycznych25, istotne znaczenie ma kwestia efektywności wykorzystania podaży innowacji. W szczególności systemy innowacji na poziomie regionalnym powinny opierać swój rozwój na dobrze wyselekcjonowanych (na przykład dzięki wykorzystaniu metodologii foresight) sektorach gospodarki opartej na wiedzy, mających największe szanse na uzyskanie przewagi konkurencyjnej. Ze względu na nasilającą się globalną konkurencję polityka równomiernego wspierania każdego typu działalności innowacyjnej na poziomie regionalnym skazana jest na nieefektywność. Regionalna polityka innowacyjna powinna więc tworzyć warunki do specjalizacji w wymiarze określonych dziedzin gospodarki, zapewniając jednocześnie możliwość wsparcia nowych, perspektywicznych projektów. Analizując Regionalny System Innowacji Województwa Małopolskiego, można stwierdzić, że wysokiemu potencjałowi po stronie podaży innowacji nie odpowiada adekwatny do niego poziom innowacyjności działających w regionie firm. Analiza wartości zaproponowanego wskaźnika relatywnego poziomu wykorzystania potencjału innowacyjnego w regionach (bazy innowacyjnej) wskazuje, że w przypadku trzech województw (mazowieckie, małopolskie i pomorskie) potencjał podaży innowacji jest relatywnie większy niż odpowiadający mu poziom innowacyjności firm. W województwie mazowieckim jednak poziom innowacyjności firm jest o ponad 5% wyższy niż średnia krajowa, a potencjał instytucji podaży innowacji wykorzystywany jest także poza tym regionem. Istnieje ogromna luka rozwojowa pomiędzy potencjałem innowacyjnym małopolskich firm a przedsiębiorstwami działającymi w regionach wyżej rozwiniętych państw europejskich (w przypadku niektórych wskaźników wartości opisujące sytuację w Małopolsce są kilkunastokrotnie niższe niż analogiczne w wyżej rozwiniętych regionach w Europie). Potencjał instytucji podaży innowacji w Małopolsce może więc częściowo zastąpić niedobory kadrowe w zakresie prac B+R w działających na terenie tego regionu firmach. Ze względu na rolę zachodzących w regionie interakcji w procesie budowania przewagi konkurencyjnej istotną rolę odgrywa prawidłowo realizowana polityka innowacyjna. Podstawowym dokumentem w tym zakresie jest regionalna strategia innowacji. Ze względu na dynamicznie zmieniające się otoczenie zewnętrzne dokument ten wymaga okresowej aktualizacji. Istotnym źródłem wiedzy na temat oczekiwań podmiotów gospodarczych w tym zakresie są wyniki badań ankietowych firm. Na podstawie analizy danych uzyskanych podczas badań małopolskich firm, przeprowadzonych w 2008 r., można stwierdzić, że w stosunku do polityki innowacyjnej w regionie formułowane są postulaty szerszej akcji informacyjnej 25 Ł. Mamica, Jednostki badawczo-rozwojowe w polskiej polityce innowacyjnej, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Seria specjalna: Monografie, nr 180, Kraków 2007..

(17) Oczekiwania firm w stosunku do…. 81. w zakresie dostępnych źródeł finansowania innowacji. Spowolnienie gospodarcze zapoczątkowane w czwartym kwartale 2008 r. i towarzyszące mu utrudnienia w dostępie firm do kredytów zwiększają znaczenie środków pomocowych dla przedsiębiorstw. Stosunkowo dużą wagę firmy w Małopolsce przywiązują także do dostosowania programów w szkołach średnich i wyższych do ich oczekiwań. Proces ten, o charakterze długofalowym, wymaga zaangażowania władz publicznych i podmiotów oświatowych. Badania pokazały również ograniczony zakres wiedzy przedsiębiorców zarówno na temat założeń regionalnej polityki innowacyjnej, jak i samych dokumentów strategicznych w tym zakresie. Literatura Boekema F., Morgan K., Bakkers S., Ruten R., Knowledge, Innovation and Economic Growth. The Theory and Practice of Learning Regions, Edward Elgar, Cheltenham, UK, Northampton, USA 2000. Cooke P., Morgan K., The Associational Economy. Firms, Regions and Innovation, Oxford University Press, 1998. Ex-post Evaluation of the RIS, RTTs and RISI ERDF Innovative Actions for the Period 1994–99, Analitical Report Strand A (RIS), E3083, 31.07.04. Landabaso M., Reid A., Developing Regional Innovation Strategies: The European Commission as Animateur [w:] K. Morgan, C. Nauwelaers, Regional Innovation Strategies, The Challenge for Less-favoured Regions, The Stationery Office, London 1999. Mamica Ł., Jednostki badawczo-rozwojowe w polskiej polityce innowacyjnej, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Seria specjalna: Monografie nr 180, Kraków 2007. Mamica Ł., Raport z badań ankietowych w zakresie popytu firm na innowacje w Małopolsce, opracowany w ramach Regionalnej Strategii Innowacji, Kraków [maszynopis powielany], kwiecień 2004. Mamica Ł., Sieciowy charakter interakcji innowacyjnych jako czynnik przewagi konkurencyjnej układów metropolitalnych [w:] Planowanie i zarządzanie w obszarach metropolitalnych, red. T. Markowski, Biuletyn KPZK PAN, z. 221, Warszawa 2005. Nauka i technika w 2006 r., GUS, Warszawa 2007. Okoń-Horodyńska E., Jak budować regionalne systemy innowacji, IBnGR, Warszawa 2000. Polskie Regionalne Strategie Innowacji: ocena i wnioski dla dalszych działań, G. Gorzelak, A. Bąkowski, M. Kozak, A. Olechnicka, Regional Studies Association – Sekcja Polska, Warszawa, styczeń 2006. Polanyi M., Personal Knowledge: Towards a Post-Critical Philosophy, Routledge & Kegan Paul, London 1958. Porter M.E., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001. Radosevic S., Prospects for Building Technology Policy in Central and Eastern Europe [w:] K. Morgan, C. Nauwelaers, Regional Innovation Strategies, The Challenge for Less-favoured Regions, The Stationery Office, London 1999..

(18) 82. Łukasz Mamica. Regional Innovation Strategies. The Challenge for Less-favoured Regions, red. K. Morgan, C. Nauwelaers, Policy Series, The Stationery Office, Regional Studies Association, London 1999. Regionalna Strategia Innowacji Województwa Małopolskiego 2005–2013, red. J. Gawlik, K. Krzysztofiak, T. Maczuga, Ł. Mamica, E. Nachlik, A. Ryś, J. Sładek, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków 2005. SecreRIS Methodological Guide. Stage 0, Innovating Regions in Europe Network, IRE �� tariat, July 2005. Storper M., The Regional World. Territorial Development in a Global Economy, The Guilford Press, New York 1997..

(19)