"Pejzaże pamięci" Agaty Tuszyńskiej a konwencja reportażu i proza Singera

Renata Jochymek

"Pejzaże pamięci" Agaty Tuszyńskiej

a konwencja reportażu i proza

Singera

Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria 4,

169-182

Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis

Folia 20

Studia Historicolitteraria IV (2004)

Renata Jochym ek

Pejzaże pamięci

Agaty Tuszyńskiej

a konwencja reportażu i p roza Singera

G d y p o r a z p i e r w s z y z e t k n ę ł a m się z b i o g r a f i ą I s a a c a B a s h e v is a S in g e r a n a p i ­ s a n ą p r z e z A g a tę T u s z y ń s k ą , n ie m o g ła m o p r z e ć s ię w r a ż e n iu , ż e j u ż g d z ie ś c z y t a ­ ł a m f r a g m e n ty te j p o z y c ji. Je j a u to r k a j e s t b o w i e m t a k z a f a s c y n o w a n a t w ó r c z o ś c i ą s w o je g o b o h a te r a , iż c a łe a k a p ity M i ł o ś c i i w y g n a n ia , U r z ę d u m o j e g o o j c a i in n y c h t e k s tó w w I i I I w y d a n i u S in g e r a . P e j z a ż y p a m i ę c i w y r a ź n i e p r z e tw a r z a . N i e c o i n a ­ c z e j n a to m i a s t p o t r a k t o w a ła j e g o p i s a r s t w o w o s ta tn ie j, I I I e d y c ji. T a m k o n f r o n t a c ja z p r o z ą S in g e r a j e s t w y r a ź n i e c z y t e l n i k o w i s y g n a liz o w a n a , a s t y l iz a c j a s i n g e r o w s k a n ie p e łn i f u n k c ji w y ł ą c z n ie e s te ty c z n e j.

A g a t a T u s z y ń s k a w e w s tę p i e k s i ą ż k i p is z e m ia n o w ic ie , że:

S p ó źn iłam się n a je g o śm ierć. [...] S p ó źn iłam się, dlateg o ta o p o w ieść szy ta b ęd zie, p le­ ciona, su p łan a z p a m ię ci in n y ch , ze sk raw k ó w , okru ch ó w , resztek. Z e stary ch fo to g rafii, frag m e n tó w o c alały c h liter, szn u ro w ad eł b u tó w z o św ięc im sk ich stosów . S p ó źn iłam się, w ięc op iszę k sz tałty n ieo b ecn o ści. Z a p o m in a n ie 1.

I t a k i t e ż c h a r a k te r m a j ą P e j z a ż e p a m i ę c i . C a ły t e k s t j e s t w ie lo g ło s e m . W s z y s t ­ k o , c o się w n i m p o ja w ia , n a w ią z u je i d o p r z e s z ł o ś c i, i d o o d s z u k a n y c h w n i e p a m ię ­ c i p r z e ż y ć , in f o r m a c ji, o p in ii; w p l e c i o n e t a m z o s t a j ą r ó w n i e ż - z w y k le b e z c u d z y ­ s ł o w u - r ó ż n e te k s ty lite r a c k ie , h is to r y c z n e , p u b l ic y s t y c z n e 2 . H ip o t e s k ty - d o k t ó ­ 1 A. Tuszyńska, Singer. Pejzaże pamięci, wyd. II, Gdańsk 1996, s. 9, 11. Dalej będę oznaczała następu­ jąco: SI - wyd. II oraz A. Tuszyńska, Singer. Pejzaże pamięci, wyd. III zmienione, Warszawa 2002.

S - wyd. III.

2 Obok najbardziej znanych polskiemu odbiorcy utworów I. B. Singera, jego brata Joszuy, siostry, syna i sio-strzeńca, odnajdziemy wpływy literatury judaistycznej XX wieku. Autorka przywołuje również cytaty z bio-grafii I.B. Singera, artykuły o nim i wywiady dostępne w języku angielskim. Nieczęsto informuje ona o tych ostatnich czytelnika. Por. P. Kresh, Isaac Bashevis Singer — the Magician o f West 86th Street: A Bio­

graphy, New York 1979; Miller D.N. (red.), Recovering the Canon: Essays on Isaac Bashevis Singer, Leiden

1986; Miller D. N., Fear o f Fiction: Narrative Strategies in the Works o f Isaac Bashevis Singer, State Uni­ versity of New York Press, Albany 1985; Shmeruk Ch., Bashevis Singer- in Search o f His Authobiography, “Jewish Quarterly” 1981/1982, nr 4, s. 28-36; Sinclair L., TheBrohters Singer, London 1983.

170 Renata Jochymek r y c h j a w n i e b ą d ź a n o n im o w o T u s z y ń s k a n a w i ą z u je - tr a k t u j e o n a j a k s w o is ty k o d , z r o z u m ia ły t y lk o d l a m ił o ś n i k a t w ó r c z o ś c i S in g e r a . D o p i e r o z e s ta w ie n ie f i k c j i l it e ­ r a c k ie j z d a n y m i b i o g r a f i c z n y m i i o d k r y c ia m i A g a ty T u s z y ń s k ie j p o z w a l a o d b io r c y z r e k o n s t r u o w a ć o s o b o w o ś ć a u to r a S z o s z y - p o d c z a s g d y n ie w p r a w n y , p r z y p a d k o w y c z y t e l n i k p o t r a k t u j e w s z y s tk o , c o z o s ta ło w P e j z a ż a c h n a p is a n e , j a k o a n a liz ę d o k u ­ m e n tó w . P o d k r e ś l m y , ż e w s z e l k ie o b c e , n i e o d a u t o r s k i e r e f le k s je s ą w t e k ś c i e n a j ­ c z ę ś c ie j w y r a ź n i e s y g n a liz o w a n e . J a k w ię c n a z w a ć tę w i e lo ś ć c u d z o - s w o ic h a k a p i ­ tó w , k t ó r y c h p r z e c ie ż p e łn o w S i n g e r z e ? J u ż i n te r te k s tu a ln o ś c ią ? C z y m o ż e ty lk o s p r a w n y m m a n i p u l o w a n ie m c u d z y m i t e k s ta m i, o c ie r a j ą c y m się o p la g ia t? H e n r y k M a r k i e w i c z z a u w a ż a , ż e B a c h t i n o w s k a “ d ia l o g o w o ś ć ” s ta n o w i “b e z p o ­ ś r e d n i ą a n te c e d e n c j ę in te r t e k s tu a ln o ś c i [...], u p o d m io t o w i o n a , o d s ł a n ia j ą c a p o z a d i a l o g i e m t e k s tó w , d i a l o g o s o b o w o ś c i ” 3 . P e j z a ż e p a m i ę c i s ą n i e w ą t p l iw ie t a k i m d i a l o g i e m w i e l u u tw o r ó w . N i e z a w s z e j e d n a k o w e z d e r z e n i a d w ó c h , t r z e c h p r z y w o ­ ła ń , p r z e t w o r z e ń , a lu z ji b u d o w a n e s ą n a z a s a d z ie r ó w n o p r a w n o ś c i. T o j a k b y d r a b in a k o le jn y c h , r ó ż n o r o d n y c h s k o ja r z e ń , n a w i ą z u ją c y c h d y s k u r s z p o p r z e d n im , n ie o d a u - t o r s k i m f r a g m e n te m te k s tu . T e j b i o g r a f i i S in g e r a n ie m o ż n a w c a ł o ś c i z a lic z y ć d o p o z y c j i r e a l iz u j ą c y c h j e ­ d y n ie “ in te r a u k t o r i a l n o ś ć ” ( t e r m i n S c h a b e r ta ) , “ c z y li p r z e d s t a w i o n e w d z ie l e s p o ­ t k a n i e a u to r a z o s o b o w o ś c ią in n e g o w c z e ś n i e js z e g o a u to r a ” 4. T u s z y ń s k ie j b o w i e m n ie ty le c h o d z i o s a m o z r e k o n s t r u o w a n i e b i o g r a f i i i k s z t a ł t o w a n i a się o s o b o w o ś c i I s a a c a B a s h e v is a , c o w ł a ś n i e o o w o “ z a p is a n ie ś la d ó w p a m i ę c i ” - p r z e d e w s z y s tk i m o m ię d z y w o je n n e j r z e c z y w is to ś c i p o l s k i c h Ż y d ó w ( p r z y c z y m s z u k a j e j g łó w n ie w d z ie ł a c h lite r a c k ic h ) - a k a ż d y w i e lo g ł o s t e k s tó w n i e j e d n o k r o t n i e z n a c z e n io w o s ię w y k l u c z a ją c y c h s t w a r z a s y tu a c je in te r te k s tu a ln e . A g a t a T u s z y ń s k a n a s t a w io n a j e s t n a g r ę z c z y te ln ik ie m . W o li o n a p r z y ją ć p o ­ s ta w ę B a r t h e s ’a , k tó r y t w ie r d z ił, iż “ t e k s t to s p lo t c y ta t ó w z a c z e r p n i ę t y c h z n i e z l i ­ c z o n y c h o ś r o d k ó w k u l t u r y 5, j e s t j a k t k a n in a . [...], t w o r z y s ię , w y p r a c o w u je p r z e z n i e u s ta n n e s p l a ta n i e ” 6 . B y ć m o ż e d la te g o t e ż tr a k t u j e p i s a r s t w o S in g e r a b a r d z ie j j a k o e le m e n t p e w n e j tr a d y c ji n iż ź r ó d ło h is to r y c z n e . C h c e s ię i w t y m u p o d o b n ić d o s w e g o b o h a te r a , ż e z w r a c a s z c z e g ó ln ą u w a g ę n a tr z y n a jb a r d z ie j d o c e n ia n e p r z e z k r y ­ ty k ó w c e c h y j e g o p is a r s tw a : p o s ta ć , s tr u k tu r ę i s ty liz a c ję 7 . W p e w n y m m o m e n c ie S in g e r s ta je się d l a c z y te ln ik a je s z c z e j e d n y m “ s w o im ” b o h a te r e m lite r a c k im , b o j e g o k o n te r f e k t z o s ta ł w y m o d e lo w a n y w e d ł u g w y p r a c o w a n e g o p r z e z a u to r a S z o s z y k lu c z a . Z a m i e r z o n e p r z e z a u to r k ę w ła ś c iw e a lu z je lite r a c k ie ( w p le c e n ie w i e l u c y ta tó w , p r z e t w o r z e ń k s i ą ż e k S in g e r a i w y w ia d ó w z n im ) w p r o w a d z a n e s ą d o I I I w y d a n i a p o 3 H. Markiewicz, Odmiany intertekstualności, “Ruch Literacki” 1988, z. 4-5, s. 248.

4 I. Schabert, Interauktorialität, “Deutsche Vierteljahrsschrift für Literaturwissenschaft und Geites-geschichte“ 1983, z. 4. Cyt. za: H. Markiewicz, Odmiany intertekstualności...

5 R. Barthes, Image, Music, Text, New York 1977, s. 146. 6 R. Barthes, Przyjemność tekstu, Warszawa 1997, s. 92.

7 Por. Ch. Shmeruk, Świat utracony. O twórczości Isaaca Bashevisa Singera, Lublin 2003, s. 16; M. Adamczyk-Garbowska, Polska Isaaca Bashevisa Singera. Rozstanie i powrót, Lublin 1994.

Pejzaże pamięci Agaty Tuszyńskiej a konwencja reportażu i proza Singera... 171 to , b y c z y t e l n i k j e r o z s z y f r o w a ł , b o “ t y lk o w t e d y m o ż e o n w y c z e r p a ć p o t e n c j a ł s e n ­ s u t e k s tu ” 8. D o p i e r o r o z p o z n a n ie ty tu ł ó w u t w o r ó w , l o s ó w i c h b o h a te r ó w , z r e k o n ­ s tr u o w a n ie s in g e r o w s k ie j s ty lis ty k i p o z w a l a o d b i o r c y n a p e łn e p o z n a n i e d z ie ła , n a s w o is tą a u to k r e a c j ę S in g e r a n a p u b l ic z n y u ż y t e k i o d t w a r z a n ie j e g o “ z a k a m u f l o w a ­ n e j ” o s o b o w o ś c i. T a k a c z y t e l n i c z a p r a c a b ę d z i e “ p r ó b ą r o z s z e r z e n i a i r o z w a r s tw ie ­ n i a s e n s u ” 9. W ła ś n ie te i n te r t e k s tu a ln e o d n i e s ie n i a d a j ą c z y t e l n i k o w i “ p e ł n ą s w o b o ­ d ę a s o c ja c j i r ó ż n y c h t e k s tó w i d o ś w ia d c z e ń ” 10, a le s ą t e ż w p e w i e n s p o s ó b p r z e z a u to r k ę s te r o w a n e - c h o c ia ż b y p o p r z e z , c z a s a m i, p o d a n ie ź r ó d ła . Z n a n a j e s t w ię c f u n k c j a i n d e k s a ln a . Je j o s t e n ta c y j n o ś ć - t a k r ó ż n a o d k a m u f l a ż u p i e r w s z y c h d w ó c h w y d a ń , w k t ó r y c h a u to r k a w i e lo k r o t n i e s t a r a ł a s ię z a tr z e ć ź r ó d ło c y ta t ó w i q u - a s i - c y t a t ó w - k a ż e p o w ą t p ie w a ć w p r o s t ą k o n t y n u a c j ę s ty lis ty c z n ą , c h o c ia ż b y d l a t e ­ g o , ż e w P e j z a ż a c h T u s z y ń s k a ł ą c z y s ty l S in g e r a z w ł a s n ą o d a u to r s k ą r e f l e k s j ą e s e i s t y c z n ą i r e p o r te r s k ą , n a w i ą z u ją c ą d o n a jn o w s z e g o r e p o r t a ż u b io g r a f i c z n e g o s w o j ą d y n a m ic z n o ś c ią . P i e r w s z e w y d a n i e P e j z a ż y p a m i ę c i w z b u d z i ł o w i e le k o n tr o w e r s ji. Z a r z u c a n o a u to r c e n a w e t s k ło n n o ś ć d o p l a g i a t u 11. N i e w s z y s c y r e c e n z e n c i b y l i t e ż u s a t y s f a k ­ c jo n o w a n i c ią g ł y m p r z y w o ł y w a n i e m ź r ó d e ł o r a z i c h w i e lo k r o t n y m p r z e t w a r z a n ie m i łą c z e n ie m , a ta k ż e , j a k t w ie r d z ili, n ie k ie d y n a d m i e r n y m c y to w a n i e m a u to b i o g r a f i i S i n g e r a 12, s ą d z ili b o w i e m , ż e n ie z a w s z e i n te n c ja p i s z ą c e g o te s ło w a b y ł a t a k a , j a k j ą o d c z y t y w a ła a u to r k a . Z w r a c a li p o n a d to u w a g ę n a p e w n e u z u r p a to r s tw o p r a w a d o f i k c j i r e p r e z e n t a t y w n e w s t o s u n k u d o d r o b ia z g ó w . N ie je d n o k r o tn i e , p o d k r e ś l a j ą c p r a w d z i w o ś ć k r e a c ji S in g e r a , t w ie r d z ili, iż A g a t a T u s z y ń s k a p o z w o l ił a s o b ie n a p o ­ z b a w i u z a s a d n i e ń t w o r z e n i e s c e n c h a r a k te r y s t y c z n y c h d l a p o w i e ś c i r e a lis ty c z n e j, a n a w e t p s y c h o l o g ic z n e j . S z c z e g ó ln ie b u l w e r s o w a ł i c h f a k t, iż o n e n i e je d n o k r o tn ie p r z e t w a r z a ła f r a g m e n ty a u to b i o g r a f i i S in g e r a i p r z e d s t a w i a ł a j e j a k o s w o ją w ła s n ą , o d a u t o r s k ą w y p o w ie d ź . B y p r e c y z y jn ie j w y ja ś n ić , n a c z y m o w o “ p r z e t w a r z a n ie ” p o l e g a ł o , w a r to p r z y jr z e ć s ię t a k i m o to f r a g m e n to m : I s a a c B a s h e v is S i n g e r w r o z d z ia le p t. G e n e a l o g i a r o d z in n a k s i ą ż k i U r z ą d m o ­ j e g o o j c a t a k w s p o m i n a d z ie ń z a ś lu b i n s w o ic h r o d z ic ó w :

Jej ro d z in a p o c zu ła się zn ie sła w io n a p o d c za s p o d p isy w a n ia u m o w y p rzed ślu b n e j, z p o ­ w o d u w y g lą d u ro d zin y ojca. B a b k a T em ereł m ia ła n a sobie a tła so w ą suknię, k tó ra w y ­ g ląd ałab y w y tw o rn ie p rz e d stu laty , a n a g ło w ie c zep ek p rzy o zd o b io n y ró ż n y m i k o ra li­ k a m i i tasiem k am i, ja k ic h n ik t ju ż n ie nosił. N a w e t w y sła w ia ła się w sposób arch aiczn y , a m ój ojciec bardziej p rz y p o m in ał teścia, niż p a n a m ło d eg o . [...]. Nie mówił ani po polsku, 8 M. Pfistner, Koncepcje intertekstualności, “Pamiętnik Literacki” 1991, z. 4, s. 200.

9 C. Schaar, Vertical, Context, Systems, [w:] Style and Text, Sztokholm 1975. Cyt. za: M. Pfistner, K on­

cepcje intertekstualności..., s. 202.

10 M. Pfistner, Koncepcje intertekstualności..., s. 202.

11Por. M Rud, Naplecione i grubymi nićmi szyte, “Tygodnik Solidarność” 1994, nr 39.

12 Por. M. Adamczyk-Garbowska, Polska Isaaca Bashevisa Singera..., s. 142-143; M. Rud, Naplecione

i grubymi nićmi szyte...; A. Bagłajewski, Pejzaże pamięci i wyobraźni, “Kresy” 1994, nr 19; W. Sadkow­

17 2 Renata Jochymek

ani po rosyjsku, n a w e t n ie u m ia ł n ap isać sw ego a d resu w ty c h alfabetach. Z n a ł ty lk o służ­ b ę B o ż ą 13.

N a t o m i a s t A g a ta T u s z y ń s k a w I e d y c ji s p a r a f r a z o w a ła t e n f r a g m e n t n a s tę p u ją c o : Jego żo n a, T em erł [podk. m o je - R J] n a w e sele w ło ż y ła n a p ew n o je d n ą ze sw oich

a tla so w y ch sukien , k tóre w y g lą d a ły w y tw o rn ie p rzed stu laty, i czepek, p ełen ta sie ­ m e k i k o ra lik ó w , ja k ie ju ż d aw n o w y szły z m od y. (B iłg o ra jsk a rod zin a czu ła się do­ tk n ięta sta r o św ieck im w y g lą d em rod zin y n a rzeczo n eg o ju ż p o d cza s p o d p isy w a n ia p rzed ślu b n ej u m ow y). Je ź d ziła po k raju , sp rzed ając b iżu te rię w ś ró d p olsk iej i rosyjskiej

szlachty. D z ięk o w a ła B o g u , ż e m a u c zo n e g o m ęża, jej ro lą b y ło zap ew n ić m u u trzy m a ­ nie. [...] P in k a s w y g lą d a b ard ziej n a teścia niż n a p a n a m łod ego. [...], zn ał ty lk o służ­ b ą B ożą. [...]. N ie m ó w ił ani po p olsk u , an i po rosyjsk u (S I 2 2 -2 3 ).

C y to w a n y f r a g m e n t P e j z a ż y p a m i ę c i n a p e w n o n ie j e s t a u to r s tw a I s a a c a B a s h e - v is a S in g e r a , j a k r ó w n i e ż t r u d n o j e g o t w ó r c ą n a z w a ć A g a tę T u s z y ń s k ą , p o ­ n ie w a ż “ p r z e t w a r z a ją c ” t e k s t S in g e r a z m i e n ia o n a d o ś ć z n a c z n ie k o l e j n o ś ć p i e r w o t ­ n ie z n a j d u j ą c y c h s ię w U r z ę d z ie ... w y p o w ie d z i , a w s a m y c h z d a n i a c h p r z e s t a w i a p o j e d y n c z e s ł o w a i w t r ą c a w s i n g e r o w s k ą n a r r a c ję s w o je w ł a s n e r e f le k s je . I n f o r m u ­ j e w t e n s p o s ó b a lb o o c e c h a c h c h a r a k te r u p r e z e n to w a n y c h o s ó b , a lb o o ż y d o w s k i c h z w y c z a ja c h t o w a r z y s z ą c y c h o p i s y w a n y m w y d a r z e n i o m - m a j ą w ię c o n e c h a r a k te r p r z y s w o j e n i a c z y t e l n i k o w i tr u d n ie j s z y c h w o d b io r z e f a k tó w . W te j c z ę ś c i a u to r k a W is n o w s k ie j p r z y n a jm n ie j p o ł ą c z y ł a a k a p i t U r z ę d u m o je g o o jc a z w ł a s n y m i r e f l e k ­ s ja m i, c o m o ż n a tłu m a c z y ć j e j z b y t w i e lk i m z a f a s c y n o w a n ie m p r o z ą S in g e r a , a t a k ­ ż e c h ę c i ą s k r u p u la tn e g o o d d a n ia p r a w d o p o d o b i e ń s t w a c a łe j re la c ji. N a jb a r d z ie j to “ u m ił o w a n i e ” j e s t d o s t r z e g a ln e w n a s t ę p u j ą c y m z d a n iu : “ B y ł a p r z e k o n a n a , ż e j e j n a jm ł o d s z a c ó r k a b ę d z i e k l e p a ł a b i e d ę ” 14, d o k tó r e g o a u to r k a I z n o w u l i s t d o d a ła t y lk o ( n a p o c z ą tk u w y p o w ie d z e n i a ) w y r a ż e n i e p r z y im k o w e : “ z g ó r y ” 15 - r e s z ty n ie z m i e n ia ją c z u p e łn ie . P o n i e w a ż a u to r k a r z a d k o w y k o r z y s t u j e d o s ło w n ie f r a g m e n ty t w ó r c z o ś c i S in g e ­ r a - c h o d z i m .in . o b r a k p o d a n i a ź r ó d e ł - n ie m o ż n a c y to w a n y c h c z ę ś c i tr a k t o w a ć j a k o ś w ia d o m e j k o m p il a c j i . P r a w d o p o d o b n i e p r a g n ę ł a o n a m o ż liw ie n a jr z e te ln ie j o p o w i e d z i e ć o p o c z ą tk a c h m a ł ż e ń s t w a r o d z ic ó w S in g e r a i w I e d y c j i U r z ą d m o je g o o j c a p o t r a k t o w a ła j a k d o k u m e n t, n ie u t w ó r l it e r a c k i. W a r to t u z a z n a c z y ć , iż w ł a ś n ie p r a w d z i w o ś ć i w ia r y g o d n o ś ć s ą w a ż n y m i c e c h a m i o p o w i e ś c i b i o g r a f i c z n e j 16, a w y ­ 13 I.B. Singer, Urząd mojego ojca, Warszawa 1992, s. 46.

14 Tamże, s. 47. 15 Por. SI 21.

16 Jasińska tak relacjonuje sądy A. Maurois i E. Ludwiga o powinnościach opowieści biograficznej, która: “jako dzieło poświęcone ludzkiemu indywiduum musi wychodzić poza fakty w dziedzinie rekon­ strukcji psychologicznej. W ich praktyce oznaczało to, iż biografowi nie wolno fabrykować żadnych faktów szczegółowych ani ich odpowiednio modyfikować, w wypadku gdy nie pasują do ogólnej kon­ cepcji bohatera”. Zob. M. Jasińska, Zagadnienia biografii literackiej. Geneza i podstawowe gatunki dwu­

Pejzaże pamięci Agaty Tuszyńskiej a konwencja reportażu i proza Singera... 1 73

k o r z y s t y w a n i e w s z e l a k i c h ź r ó d e ł ( s z k o d a , ż e z r o b io n o to a n o n im o w o ) n a p e w n o j e s t le p s z e o d d o w o l n o ś c i te k s tu , b o w i e m - j a k to z a z n a c z y ł a M a r i a J a s iń s k a :

N ie p raw d z iw o ść sąd u trak to w a n a je s t p rzez c z y teln ik a tak , ja k w k a ż d y m d ziele n a u k o ­ w ym . N ie rze te ln o ść in fo rm acji, choćby n a w et d o ty cz ą c a ty lk o d ro b iazg ó w , z k tó ry c h li­ cen tia p o e tic a m a sugestyw niej w y d o b y ć ja k iś ry s ty p o w y , d y sk red y tu je a u to ra w razie je j w y k ry c ia 17.

P u b lik a c ja S in g e r . P e jz a ż e p a m i ę c i łą c z y w s o b ie e le m e n ty r e p o r ta ż u i o p o w ie ś c i b io g r a f ic z n e j o r a z e s e ju . J e g o a u to r k a n ie m o g ła w ię c p o z w o lić s o b ie n a b e z p o ś r e d n ie w p r o w a d z a n ie f ik c ji, a j e d n o c z e ś n i e c h c ia ła o n a j a k n a jb a r d z ie j m a lo w n ic z o z a p r e ­ z e n to w a ć c h a r a k te r y r o d z ic ó w s w o je g o b o h a te r a . S ta r a ła s ię w ię c d b a ć o s z c z e g ó ły i u r z e c z y w is tn ia ć n o r m y o p o w ie ś c i b io g r a f ic z n e j o r a z r e p o rta ż u . Z tr z e c ie g o w y d a n ia u s u n ę ła p r z y t y m p r z y k ła d n ie w s z y s tk ie ta k ie m e ta te k s to w e fr a g m e n ty . W e d ł u g J u l i i K r is te v e j “ i n te r t e k s tu a ln o ś ć o z n a c z a t r a n s p o z y c ję j e d n e g o s y s te m u z n a k ó w n a in n y ” 18. Z a t e m n ie j e s t to a n te c e d e n c j a i n te r te k s tu a ln o ś c i. W tw ó r c z o ś c i T u s z y ń s k ie j b o w i e m r ó ż n ic e m ię d z y t e k s te m w ł a ś c iw y m , a w p l e c i o n y m i p r z e z p i ­ s a r k ę - b e z c u d z y s ło w ó w - f r a g m e n ta m i u t w o r ó w b o h a te r a b io g r a f i i , s ą t a k w k o m ­ p o n o w a n e , ż e o d b i o r c a n ie z n a ją c y d o b r z e p o w i e ś c i S in g e r a , w o g ó le te g o n ie z a ­ u w a ż y i u z n a , ż e j e s t to n a r r a c ja o d a u to r s k a . J e d n a k te n , c o c z y t a ł M i ł o ś ć i w y g n a n ie o r a z S z o s z ę , d o s tr z e ż e ła t w o w y r a ź n e p r z y w o ła n ia :

P rz y z w y cz a ił się do teg o , że je g o ojciec to czło w iek , k tóry w ie w szy stk o . G łów nie z k siążek , k tó re stu d io w a ł. T ak b y ło d łu g o , d o p ó k i sy n ra b in a n ie zac zą ł m ieć w ą tp liw o ­ ści, czy isto tn ie są to sło w a B oga. [...]. M a tk a zło ś ciła się c za sa m i n a m ę ż a za te o p o ­

w ieści, ale sam a b y ła w ie lk ą m o r a listk ą . [...], p a trzy ła n a św ia t d u ży m i sza ry m i ocza m i, k tóre w y r a ża ły w r o d z o n ą b y stro ść i m e la n ch o lię 19. [S67, 68].

T e u k r y t e c y ta ty , o p r ó c z i n f o r m a c y j n e j, p e ł n i ą j e s z c z e j e d n ą r o lę - u ł a t w i a ją T u s z y ń s k ie j s ty liz o w a n ie P e j z a ż y p a m i ę c i n a u t w ó r S in g e r a . W s p ó ł tw o r z ą k l im a t. D z i ę k i n i m p r e c y z y jn ie j k s z t a ł t u je o n a w i z e r u n e k p r o z a ik a , p o w s ta j e k o n t e r f e k t n a ­ d e r z b liż o n y , j e ś l i n ie t o ż s a m y z k r e a c ja m i g ł ó w n y c h p o s t a c i w p r z y w o ł a n y c h w c z e ś n ie j p o w i e ś c ia c h n o b lis ty . M a t k a j u ż z a w s z e p o z o s t a n i e c h u d ą m e l a n c h o l ic z - k ą , z a c z y t a n ą w p r o z ie H a m s u n a , o j c i e c z a ś - ru d y , d r o b n y , d o b r o tliw y i u c z o n y . P e w n e a s p e k ty i n te r t e k s tu a ln e z a k ł ó c a j ą c e te s ie la n k o w e w y p o m i n k i u j a w n i a k o l e j ­ n a w a r s t w a te j k s ią ż k i, a m ia n o w i c ie w p r o w a d z a n i e r ó ż n y c h t e c h n i k p i s a r s k i c h . T a ­ d e u s z Ż ó łc i ń s k i o c e n i ł j e n a s tę p u ją c o : 17 Tamże, s. 81.

18 J. Kristeva, Le revolution du langage poetique, Paris 1971, s. 59-60. Cyt. za: H. Markiewicz, Odmiany

intertekstualności..., s. 246.

19 Podkreślono fragmenty zaczerpnięte z Miłości i wygnania, wytłuszczono cytaty z Szoszy. Por.

I.B. Singer,M iłość i wygnanie..., s. 11, 12, 13: “Nie był kupcem, lecz cały dzień stał przy pulpicie i pisał komentarze. [...] kwestionował intencje Boga a ojciec nieustannie Go bronił.”; I.B. Singer, Szosza, War­ szawa 1991, s. 12.

17 4 Renata Jochymek

P o zw o liło to au to rce n a sk reślen ie b io g raficz n eg o c o lla g e ’u. N ie u sta n n e g o p rzep latan ia w y p o w ie d zi tw ó rc y z w y p o w ie d zia m i in n y ch o só b o n im , w ła sn y c h o d czy tań i d o m y ­ słów , d o p isy w ań w ręcz sp o d z n a k u re p o rta żu h isto rii m ie jsc i lu d zi zw iąz an y c h z o so b ą p isa rz a 20. A to ł ą c z e n i e r ó ż n y c h ty p ó w n a r r a c ji u ł a t w i a z d e r z e n ie “ w c z o r a j ” z “ d z iś ” , m ie s z k a ń c ó w p r z e d w o je n n e j K r o c h m a ln e j z k r a jo b r a z e m p o ż y d o w s k i m , w k t ó r y m n a w e t d o m y n ie p a m i ę t a j ą - a m im o to t r z e b a o d n a le ź ć j a k ą ś w s p ó l n ą n ić . P e j z a ż y p a m i ę c i n ie m o ż n a n a z w a ć li t y lk o j e d n y m w i e lk i m c y ta t e m u t w o r ó w S in g e r a , b o ­ w i e m - w t r z e c i m w y d a n i u - n ie s ą o n e u w a ż a n e z a w y p o w ie d z i a u to r y t a t y w n e . B i o g r a f i a te g o p r o z a i k a n ie j e s t w ię c t y lk o p r o s t y m n a ś l a d o w n ic tw e m s ty lu S in g e r a , a le z a w i e r a w s o b ie e le m e n t r ó ż n ic u ją c y , s w o i s t ą “ d i a l o g o w o ś ć ” 21. J e ż e li z a ś u t w ó r o d w o ł u j e się d o ś w ia t a ( a u to r a i j e g o b o h a te r ó w , a t a k ż e d o in n y c h te k s tó w ) , to o d ­ s y ł a w t e n s p o s ó b r e f e r e n c y j n o ś ć f i k c j i d o i n n y c h m o m e n t ó w c z y p o z io m ó w . D z ie ło j e s t i n te r t e k s tu a ln e , g d y w y k o r z y s t a n i e e le m e n t ó w k t ó r e g o ś z u t w o r ó w m a - o b o k n a ś l a d o w n ic tw a - j a k i ś g ł ę b s z y s e n s . M o ż n a u z a s a d n i ć i n te r t e k s tu a ln o ś ć te j k s i ą ż k i tw i e r d z e n i e m , ż e in te r t e k s tu a ln e s ą k o l a ż e lu b m o n ta ż e t e k s tó w z ło ż o n e z w i e lu f r a g m e n tó w n a jr ó ż n o r o d n ie j s z y c h u tw o r ó w . T u s z y ń s k a o d w o ł u j e s ię d o p o s t m o d e r ­ n i z m u - f o r m y j a k n a jb a r d z ie j i n te r te k s tu a ln e j - j e s t t a k n p . w r o z d z ia le p t. C ie r ń (S 2 6 9 - 2 7 8 ) . Z a c z y n a s ię o n n a s tę p u ją c o : “ A k c j a s i e d m i u z j e g o p o w i e ś c i to c z y s ię n ie m a l w c a ł o ś c i w P o ls c e . [...]. W a r s z a w a p o l s k a i W a r s z a w a ż y d o w s k a ż y j ą n a k a r ta c h p r o z y S in g e r a , r ó w n o l e g le ” (S 2 7 1 ) . P o c z y m a u to r k a s t a r a s ię o d tw o r z y ć r e la c je Ż y d ó w z P o la k a m i, u k a z u j ą c n ie t y lk o W a r s z a w ę l a t 3 0 . u b i e g ł e g o w ie k u , a le i z m i e r z a ją c y k u k a ta s t r o f ie ś w ia t. S i n g e r o w s k a f i k c j a w t a p i a s ię w n a r r a c ję g a z e ­ t o w y c h k o m u n ik a t ó w i o d a u to r s k ą r e f le k s ję , r ó w n o c z e ś n ie u t w i e r d z a j ą c o d b io r c ę o w ła s n e j f i k c y jn o ś c i. T u s z y ń s k a a k c e n tu ją c n i e w ą t p l iw ie k o m e r c y jn y a s p e k t t w ó r ­ c z o ś c i S in g e r a , ł ą c z y j e g o p o w i e ś c i z o p r a c o w a n i a m i n a u k o w y m i i l it e r a t u r ą e l i t a r ­ n ą . P i s a r k a t a k r o z w i ja ó w w ą te k , b y i S i n g e r s ta ł s ię n i e o m a l j e d n ą z s tw o r z o n y c h p r z e z s ie b ie p o s ta c i. T o s w o is te , m a ją c e c e c h y s y m u lta n iz m u , u k a z y w a n i e k i lk u p l a n ó w r o z g r y w a j ą c y c h się w y d a r z e ń p e łn i i i n n ą f u n k c ję , n iż w s w o im m a c i e r z y ­ s t y m o t o c z e n i u - a m ia n o w i c ie r e k o n te k s tu a liz a c ji. Z a z n a c z m y , ż e T u s z y ń s k a p r z y b li ż a - a m o ż e c z a s e m n a w e t i o d k r y w a - p r o z ę S in g e r a , b y c z y t e l n i k m ó g ł d o k ła d n ie j p o z n a ć s p r a w y , k tó r e f a s c y n o w a ł y a u to r a N i e w o l n i k a , i p o p r z e z s k o ja r z e n ie i c h z z a c h o w a n ie m J a k u b a ( g łó w n e g o b o h a t e r a tej p o w i e ś c i) r o z m y ś la ć o f i lo z o f i i, p r o b l e m a c h e g z y s te n c j a ln y c h p o l s k i c h Ż y d ó w i i c h o b e c n e j s y tu a c ji. B i o g r a f k a , s to s u ją c s ty liz a c ję a k c e p ta ty w n ą , w p r o w a d z a , z a p o m n i a n y j ę z y k z a ­ p o m n ia n e j s p o łe c z n o ś c i. N i e j e s t o n , c o p r a w d a , p r z y w o ł y w a n y w c a łe j s w e j o k a z a ­ 20 T.J. Żółciński, Twórczość była jego radością, “Słowo Żydowskie” 1996, nr 9.

21 Jest to według M. Głowińskiego zasadnicza konieczność gwarantująca występowanie intertekstualno- ści. Zob. M. Głowiński, O intertekstualności, [w:] Prace wybrane, t. V: Intertekstualność, groteska, pa ­

Pejzaże pamięci Agaty Tuszyńskiej a konwencja reportażu i proza Singera... 1 75 ł o ś c i . T o j ę z y k p r z e k ł a d u ( tr a k to w a n y p r z e z T u s z y ń s k ą i c z y t e l n i k a - P o la k a j a k o o r y g in a ł) , j ę z y k , k tó r e g o p o je d y n c z e s ło w a s ą p r e z e n to w a n e w j id y s z . I o b ja ś n ia n e . N i e j e s t w ię c t e n j ę z y k w p r o w a d z o n y d o P e j z a ż y p a m i ę c i j a k o s w ó j - c u d z y s łó w z a w s z e p o z o s t a j e w id o c z n y . N a r r a t o r k a - a u t o r k a p o d e jm u j e z e s w o im w z o r c e m - p o w i e ś c ia m i S in g e r a - d y s k u r s in te r te k s tu a ln y , a le z j e g o s t y l e m n ie p o le m iz u je . M o d y f i k u j e t y lk o j e g o s e m io ty c z n e im p u ls y . W w i e l u m ie j s c a c h s t y l iz a c j a “ n a S in ­ g e r a ” z o s ta je z d e r z o n a z r e p o r t e r s k i m o g l ą d e m ś w ia ta , z p o z o r n ie w s p ó łc z e s n y m j ę z y k i e m r o z m ó w c ó w a u to r k i. W t e n s p o s ó b p o w s ta je w S in g e r z e n o w a f o r m a ( P e jz a ż e p a m i ę c i n ie s ą li ty lk o i m i t a c j ą U r z ę d u m o je g o o jc a ) u k s z ta łto w a n a n a p o d s ta w ie p r o z y S in g e ra , a le n ie w y ­ łą c z n ie ! C z y te ln ik d o s tr z e g a , ż e a u to r k a p r o w o k u je g o d o o d c z y ty w a n ia b i o g r a f ii S in ­ g e r a j a k o je s z c z e j e d n e j p o w ie ś c i te g o p r o z a ik a , c h c e j e d n a k r ó w n o c z e ś n ie , b y n ie r e z y g n o w a ł o n z j e j r e p o rte r s k ie g o o d b io ru . Z d a je s o b ie b o w i e m s p r a w ę z te g o , że:

k ażd y tek st stanow iący p rz e ja w sty lizacji w łaściw ej ak cep taty w n ej, n ie b ęd ąc w istocie p a stisze m i staw iając sobie in n e cele arty sty czn e i in fo rm acy jn e niż m etatek sto w a, u p rzed m io to w iając a ek sp o z y cja im ito w a n eg o sty lu - przy o k azji “b a w i się w p a stis z 22. T a k i lu d y c z n y c h a r a k te r m a w ię c n a s t ę p u j ą c y f r a g m e n t:

S łu c h ac zk ą w sz y stk ic h najb ard ziej n ie p ra w d o p o d o b n y c h je g o o p o w ieści b y ła m ała Szo- sza, c ó rk a sąsiadki B aszy , ład n e d zieck o z n ieb iesk im i oczam i i ja s n y m i w ło sam i, m a­ rz y cielsk ie i nieśm iałe. [...]. F a sc y n o w a ła go h isto ria k rólow ej S aby, k tó ra od w ied ziła k ró la S alom ona. P rz y z n ał się, ż e p o n o c ac h stu d iu je k a b ałę i ż e p ro ro k E lia sz p rzy ch o d zi u d zielać m u nauk. [...]. O p o w iad ał, że za b ie rz e j ą do p a ła cu n a szczy cie góry g d zieś w k ra ju Izraela. U c z y n i j ą k ró lo w ą, a służbę b ę d ą u n ic h pełn ić anioły i diabły. [...]. K ie ­ dy o d w ied zi j ą w ie le lat później w sw oim w sp o m n ien iu , jej oczy b ę d ą ja k daw niej w y ­ p ełn io n e d ziecin n y m zd u m ien iem . O n a p o k a że m u szk o ln e k sią żk i z w ierszy k am i, stare o b razk i i zeszy ty . A o n p o ślu b i ją , ja k o b iecał w dzieciń stw ie. [...]. W sz y stk o to o pisze ja k o 7 4 -letn i m ę ż c z y z n a23 (S 6 8 , 69). Z a p r e z e n t o w a n a t e ż p o s t a w a j ę z y k o w a n ie j e s t j e d y n i e p r ó b ą o d c z y t a n i a n a n o w o ż y d o w s k i c h lo s ó w , a le j e s t p o n a d to p r ó b ą u k a z a n ia - te r a z , o b e c n ie - h i s t o ­ r y c z n e j p r z y n a l e ż n o ś c i Ż y d ó w d o n a s z e j z ie m i. T o p r z y p o m i n a n i e p r z e s z ł o ś c i, to s z u k a n ie ś la d ó w , m a n ie t y lk o w a l o r h is to r y c z n y , to r ó w n i e ż - w z a m ia r z e T u s z y ń ­ s k ie j - j a k b y r e k o n s t r u k c j a t r a d y c ji w i n n y m j u ż ś w ie c ie , w in n y c h , w s p ó łc z e s n y c h r e a lia c h . T o ż m u d n e n ie k ie d y r e k o n s t r u o w a n i e z n a n e g o d z is ie j s z y m m ie s z k a ń c o m B i łg o r a ja , L e o n c in a , B e łż c a - p o c z u c ia w s p ó ln o ty z ó w c z e s n y m i m ie s z k a ń c a m i t y c h m ia s t. B o p r z e s z ł o ś ć m a s ię w z a m i e r z e n i u a u to r k i p o n o w n i e s t a w a ć .

T w o r z y s ię w ię c s y n k r e ty c z n y , c u d z y s ło w o w y s ty l. B y g o z r o z u m ie ć i d o s tr z e c , t r z e b a , p o p ie r w s z e , z n a ć k s i ą ż k i S in g e r a i o S in g e r z e , p o d r u g ie , p r z y jm o w a ć z u w a g ą n a r r a c ję r e p o r ta ż y , e s e jó w . W ó w c z a s j a s n y m s ię s ta je , ż e : “ S ty liz a c ja d o ­ 22 St. Balbus, M iędzy stylami, Kraków 1996, s. 67.

176 Renata Jochymek k o n u j e s ię z a w s z e w p e r s p e k t y w i e , k t ó r ą o k r e ś l a f u n k c ja m e ta ję z y k o w a : ż e n ig d y n ie m o ż e m y s ię t u - j a k o o d b io r c y - z n a le ź ć w e w n ą t r z t e g o j ę z y k a ” 24. O d b i o r c a n ig d y n ie z n a jd z ie s ię w e w n ą tr z j ę z y k a T u s z y ń s k ie j, b o to o n a z n a j ­ d u je s ię w e w n ą tr z j ę z y k a S in g e r a - i c h c e , b y c z y t e l n i k to z a u w a ż y ł i z a a k c e p to w a ł. C h c e , b y w i e d z ia ł, ż e p r a w d a o Ż y d a c h , h i s t o r ii P o ls k i, I s a a c u B a s h e v is ie S in g e r z e j e s t p r a w d ą , k t ó r a s ię s t a j e , n ie j e s t b o w i e m c z y m ś d a n y m z g ó r y , d a r e m s w o is te g o o b j a w ie n i a , a le j e s t p r a w d ą , k t ó r a s ię t w o r z y z r ó ż n y c h , c z a s e m w y k l u c z a ją c y c h s ię p o z o r n ie s ta n o w is k . D o p i e r o p o z a p r e z e n t o w a n i u w s z y s t k i c h - w e d ł u g T u s z y ń s k ie j - n a jw a ż n ie j s z y c h s p o j r z e ń m o ż e p o w s ta ć w m ia r ę p r a w d z i w y k o n t e r f e k t S in g e ra . T w ó r c z o ś ć te g o p r o z a ik a to s w o is ta “ p r o te z a ” w s z e c h s tr o n n e j in f o r m a c ji o ś w ie - c ie Ż y d ó w , p o m a g a ją c a w k o n s tr u o w a n iu o b e c n e j, n a tu r a ln e j tr a d y c ji. A u to r k a ś w ia - d o m ie a k c e n tu je p o ls k o - ż y d o w s k ie r e la c je c z y w r ę c z n ie o b e c n o ś ć Ż y d ó w w d z i ­ s ie js z y m k r a jo b r a z ie , b y j e - d z ię k i o d w o ła n iu s ty lis ty c z n e m u d o p r o z y S in g e r a - o ż y w ić . J e d n a k w ś w ia d o m o ś c i c z y te ln ik a p o z o s ta n ie to z a w s z e s ty liz a c ją , n ie n o w y m j ę z y k ie m te r a ź n ie js z o ś c i. T a k w ię c s ię g a ją c p o f o r m ę h is to r y c z n ą , p r z e n o s i j ą T u ­ s z y ń s k a d o z u p e łn ie n o w e g o u k ła d u , j a k b y re p o rte r s k ie j r e k o n s tr u k c ji b io g r a f ii z n a ­ n e g o p is a r z a , w p ł y w a w t e n s p o s ó b n a j e j s ty lis ty c z n y k s z ta łt i p o d d a je j ą m o d y f ik a ­ c jo m p r z e z s u g e s ty w n e j a k o ś c i o ry g in a łu . T o t w o r z y k o l e j n e i s to tn e p o le o d n i e s i e ń 25. T y m o d n i e s ie n i e m j e s t z j e d n e j s tr o n y r z e c z y w is to ś ć m ię d z y w o je n n a , a z d r u g ie j - f i k c j a lite r a c k a . O b a p o z io m y n a jś c iś le j o d d z ia ł u ją n a s ie b ie . P r e z e n t a c j a p r z e s z ł o ś c i j e s t u n a r r a c y jn i o n a - c z y t e l ­ n i k m a ś w ia d o m o ś ć , ż e j e s t to l it e r a t u r a - n ie ż y c ie . O b o k te g o j e d n a k i s t o t n ą r o lę o d g r y w a r e f l e k s j a n a r r a t o r k i - r ó w n i e ż n a t e m a t p is a n e j k s ią ż k i. T o s p r a w ia , ż e k a ż d e c z y to h i s t o r y c z n e , c z y l it e r a c k ie p r z y s w o j e n i e n a r r a c ji p r z e z c z y t e l n i k a s ta je s ię p r o b l e m a t y c z n e , ś w ia t k r e o w a n y p r z e z T u s z y ń s k ą j e s t b o w i e m t r u d n y d o r e a l ­ n e g o u p o r z ą d k o w a n ia . B o a u to r k a p o d k r e ś l a r ó ż n ic e m ię d z y l it e r a t u r ą a h i s t o r i ą - a n ie z a c ie r a j e . P o s tę p u j e j a k b y w d u c h u L in d y H u t c h e o n , k t ó r a tw ie r d z i, ż e “ p r z e ­ s z ło ś ć r z e c z y w iś c i e is tn ia ła , a le “ p o z n a ć ” j ą d z is ia j m o ż e m y j e d y n i e p o p r z e z j e j t e k -

” 26 s ty ” .

W y b r a n y m p r z e z a u to r k ę s p o s o b e m o d t w o r z e n i a p o z o s t a j ą c e g o w p a m i ę c i S in ­ g e r a m ię d z y w o j n ia j e s t o w o p o ł ą c z e n i e h is to r ii, t r a d y c ji i f i k c j i lite r a c k ie j. T o s p o ­ w o d o w a ło r o z s z e r z e n i e n a r r a c y jn e g o e s e ju , k tó r y p e łn i t e ż r o lę u w y p u k la ją c e j a s o ­ c ja c j i t e r a ź n i e js z o ś c i z p r z e s z ło ś c ią , s w o is te g o p o w i ą z a n ia a r ty s ty c z n e j f o r m y z l u d z k ą p a m i ę c i ą o ty m , c o b y ł o j u ż w c z e ś n ie j w h is to r ii. A u to r k a W is n o w s k ie j “ w y p o ż y c z a s o b ie ” z p o w ie ś c i S in g e r a k o n k r e tn y c h b o h a ­ te r ó w , k tó r z y , w p le c e n i w n a r ra c ję P e j z a ż y p a m ię c i, i n te r p r e tu ją p r z e d w o j e n n ą r z e ­ c z y w is to ś ć . T a k j e s t z p o s ta c ia m i S z o s z y , N ie w o ln ik a , R o d z i n y M u s z k a tó w . T u s z y ń s k a s to s u je b o w i e m m e to d ę a k ty w n e j k o n ty n u a c ji, c h o c ia ż s ta r a się r ó w n o c z e ś n ie , b y c z y ­ t e ln ik u z n a ł, iż j e s t to r e m in is c e n c ja s ty lis ty c z n a (w r o z u m ie n iu B a lb u s a ) .

24 St. Balbus,M iędzy stylami..., s. 69.

25 Por. Hutcheon, Historiograficzna metapowieść, “Pamiętnik Literacki” 1991, z. 4. s. 220. 26 Tamże, s. 221.

Pejzaże pamięci Agaty Tuszyńskiej a konwencja reportażu i proza Singera... 1 7 7

Z te g o p u n k t u i n te r e s u ją c e w y d a j ą s ię b y ć d w a r o z d z ia ły k s ią ż k i: K o ł n ie r z y k

a la S ło w a c k i (S 1 9 7 - 2 1 1 ) i C ię ż k a z i m a (S 1 2 3 - 1 4 6 ) . W n i c h to b o w i e m a u to r k a t a k p r z e p l a t a z a i n t e r e s o w a n i a lite r a c k ie b o h a te r ó w z w y p o w ie d z i a m i S in g e r a n a t e m a t j e g o p i s a r s t w a i z r e la c j a m i z w y d a r z e ń o p i s y w a n e g o o k r e s u w y j ę ty m i z ó w ­ c z e s n y c h g a z e t, ż e o d b i o r c a n ie z a w s z e z d a je s o b ie s p r a w ę z te g o , c z y c z y t a o d a u ­ t o r s k i te k s t, c z y s ą to p o p r o s t u j a k i e ś z a k a m u f lo w a n e , p r z e t w o r z o n e c y ta ty z k s i ą ­ ż e k S in g e r a . D l a u k a z a n ia z a ś a n d r o g e n i c z n o ś c i te j p r o z y c ie k a w y m b y ł o b y p r z y ­ w o ł a n ie r o z d z i a l i k u p t. M a t (S 4 0 3 - 4 0 9 ) . T e n f r a g m e n t m a c h a r a k te r e n d r o c e n tr y c z n y . S z c z e g ó ln ie i s to tn e s ą ( o k r e ś le n ie B a lb u s a ) “ r d z e n n e k o m p e t e n c j e z n a c z e n i o w e ” 27 j e j p r o z y , k tó r e p o m a g a j ą w w s p ó ł- t w o r z e n i u z c z y t e l n i k ie m p e w n e j w s p ó ln o t y h i s to r y c z n e j, w s z a k o d b i o r c ą P e j z a ż y p a m i ę c i m ia ł b y ć w z a ło ż e n i u T u s z y ń s k ie j p r z e d e w s z y s tk i m P o la k , A m e ­ r y k a n in , o s ta tn io F r a n c u z , b ę d ą c y m i ł o ś n i k i e m k s i ą ż e k S in g e ra . K o l e jn y m w a ż n y m z a d a n ie m , k t ó r e g o p o d j ę ł a się T u s z y ń s k a , j e s t r e in t e r p r e t a c ja t r a d y c ji ż y d o w s k ie j - s a m a a u to r k a w e w s tę p ie n a p is a ła : “ S p ó ź n i ła m s ię n a j e g o ś w ia t, n a c z u l e n t i c h a łę . O p o w ie ś ć t a w ię c b ę d z i e s n u ta z e s k r a w k ó w p a m i ę c i i n ­ n y c h ” (S 1 1 ). W t r z e c i m w y d a n i u j u ż t a k m o c n o t e g o n i e d o s y tu n ie p o d k r e ś l a , c h o ć j e s t o n s ta le o b e c n y . P o d p o z o r e m o b i e k t y w i z m u k r e a c ji b o h a te r a , a u to r k a j e g o b i o ­ g r a f ii o d w o ł u j e s ię d o d e z a k ty w iz o w a n e j , a le c ią g le ż y w e j w ś w ia d o m o ś c i c z y t e l n i ­ c z e j o s o b o w o ś c i “ p o l s k i e g o Ż y d a ” , p r z y b li ż o n e g o p o p r z e z n a r r a c ję S in g e ra . W p r o w a d z e n ie t e k s tó w S in g e r a p e łn i j e s z c z e j e d n ą - d l a s a m e j T u s z y ń s k ie j w a ż n ą - r o lę , u t w i e r d z a j ą c m ia n o w ic ie c z y t e l n i k a w s w o je j o b ie k t y w n o ś c i i r z e t e l ­ n o ś c i j a k o n a r r a t o r k i- r e p o r te r k i , m o ż e w p r o w a d z ić d o t e k s tu p i e r w ia s t k i w y s o c e s u b ie k ty w n e , k tó r e j e d n a k ż e w p o t o c z n y m o d b i o r z e t a k i e s u b ie k ty w n e n ie są . A n ie są , b o p r z y w o ł u j ą k o n k r e tn e , w y s e l e k c j o n o w a n e f r a g m e n ty u t w o r ó w S in g e r a , k tó r y w t a k i c h m o m e n t a c h w y r a s t a n a d o k u m e n ta lis tę ż y d o w s k ie j W a r s z a w y . N a n ie m a l a u to r y t e t w o p i s y w a n i u p r z e s z ł o ś c i - a n ie n a a u to r a b e le t r y s t y k i. T u s z y ń s k a p o ł ą ­ c z y ł a b o w i e m ła t w o d w ie p e r s p e k ty w y : r e la c j o n u j ą c o - o b ie k t y w i z u j ą c ą z s u b i e k ­ t y w n ą h ip o te z ą . B i o g r a f k a w s w o je j o d a u to r s k ie j n a r r a c ji w y z y s k a ł a z a m k n ię ty j u ż w d z ia le j ę ­ z y k S in g e r a ( p is a r z n ie p is z e , b o n ie ż y je ) - d l a a u to r k i K i lk u p o r t r e t ó w z P o ls k ą w tle j e s t o n j e d n a k c ią g le ż y w y m d z ie d z ic tw e m . W z a m y ś le a u to r k i r e m i n i s c e n c ja f o r m y ł ą c z y s ię w ię c w P e j z a ż a c h p a m i ę c i z r e m i n i s c e n c ją i n k r u s t a c y j n ą , b o w i e m n ie t y lk o s ta le w y z y s k u j e o n a c h a r a k te r y s t y c z n y d l a S in g e r a s p o s ó b k r e a c ji ś w ia ta i k o m p o z y c j i d z ie ł (“ p r a w d z i w y p i s a r z m a o p o w i e d z i e ć h i s t o r ię i b y ć a b s o lu tn ie p r z e k o n a n y m o ty m , ż e j e s t j e d y n y m , k t ó r y m o ż e j ą o p o w i e d z i e ć n a jle p ie j n a ś w ie - c i e ” 28) - a le w y k o r z y s t u j e ta k ż e j e g o s ty l, w p l a ta j ą c d o t e k s tu n i e m a l c a łe f r a z y p o ­ d o b n i e m ó w i ą c y c h b o h a te r ó w . O d a u t o r s k a r e f l e k s j a n a b ie r a e s e is ty c z n e g o c h a r a k te r u , c a łe s tr o n y p o ś w ię c o n e s ą z w y c z a jo m i h i s t o r ii Ż y d ó w , k tó r e c z ę s to s t a j ą s ię p r e te k s t e m d o d y g r e s j i n a in n y 27 St. Balbus,M iędzy stylami..., s. 284-285.

178 Renata Jochymek te m a t. O b o k r e f l e k s j i e g z y s te n c j a ln y c h o d w o ł u j e s ię a u to r k a d o s w o ic h w i a d o m o ś c i d o t y c z ą c y c h lite r a tu r y , k u l tu r y , p s y c h o l o g ii i s o c jo lo g ii, t e g o n a r o d u , c z ę s to c y tu je f r a g m e n ty d z ie ł. C z a s a m i c z y t e l n i k m a w r a ż e n ie , ż e ż y c i o r y s S in g e r a j e s t t y lk o p r e ­ te k s te m d o s n u c i a r e f l e k s j i n a d c a ł y m lu d z k i m lo s e m . T a k ie n a s t a w ie n ie n a r r a to r k i- - a u to r k i b l iż s z e j e s t e s e jo w i n i ż r e p o r t a ż o w i, z o s ta ło b o w i e m s k o n s tr u o w a n e o d ­ m ie n n ie o d r e p o r ta ż u . J e s t to i m p r e s y j n a w y p o w ie d ź o lu ź n e j k o m p o z y c ji. P o z a t y m k s i ą ż k a z o s t a ł a p o d z ie l o n a n a k r ó tk ie , k i lk u s tr o n i c o w e c z ę ś c i, a n ie k tó r e z n i c h m a j ą c h a r a k te r “ s a m o d z i e l n y c h e s e jó w ” 29. D l a T u s z y ń s k ie j j u ż s a m a p o s t a ć S in g e r a j e s t t a j e m n i c z a , p o d o b n i e j a k z a g a d ­ k o w o z a c h o w u j ą się b o h a te r o w i e j e g o k s ią ż e k . J e s t o n , m im o w i e l u p r ó b , n ie z a w ­ s z e d o s tę p n y . K o n c e n t r u j e s ię w ię c a u to r k a n a p e w n y c h u ł o ż o n y c h w e d ł u g m o t y ­ w ó w f a k t a c h z ż y c i a I s a a c a B a s h e v is a S in g e r a . P r z y w o ł u j e p o d o b n i e z a c h o w u ją c y c h się b o h a te r ó w lite r a c k ic h , k o n f r o n tu je d a n e b io g r a f ic z n e z in f o r m a c ja m i p s y c h o lo ­ g ic z n y m i. T e n e s e is ty c z n y p o d z ia ł n a m o ty w y p o z w o lił A g a c ie T u s z y ń s k ie j n a s w o ­ i s t ą k o n d e n s a c ję tre ś c i, d z ię k i c z e m u m o ż liw y d o o s ią g n ię c ia s ta je się n ie je d n o k ro tn ie e f e k t p a r a b o lic z n o ś c i, a n a p e w n o n ie je d n o z n a c z n o ś c i. A u to r k a R o s ja n w W a r s z a w ie r o z m y ś la n a d s e n s e m i p r z e m ija ln o ś c ią n ie ty lk o p o je d y n c z y c h i s t n ie ń lu d z k ic h , a le i c a ł y c h k u ltu r . T a k o to p r z e d s ta w ia r e a k c ję I s a a c a B a s h e v is a S in g e r a n a s u g e s tie d z ie n n ik a r z y , b y o d w ie d z ił P o ls k ę :

N ie m ia ł sił je c h a ć do P olski. “P o lsk a to je s t d la m n ie cm en tarz ż y d o w sk ieg o narodu. N ie zn ió s łb y m tej p o d ró ż y w d o lin ę ludzkiej tragedii. T o w szy stk o , co b y ło m o im ż y ciem , je s t d ziś m artw e i p o g rzeb an e. P iszę o ty m , co b y ło , i w iem , g d zie je s te m ” .

Ż yd. W ieczn y T u łacz p rzem ierzy ł św ia t z d o m em - g arb em n a p lecach. P rzez w ie le setek lat z n ajd o w ał schronienie w k ra ju p e łn y m lasów . “P o - lin ” - “tutaj o d p o czn iesz” - p o ­ w ie d ział m u g ło s z nieba. T utaj spędzisz noc.

N ie zd aw a ł sobie w ó w c z as spraw y z trag iz m u tej m etafory.

C m entarze. P o h e b rajsk u - dom y m o g ił, d om y ży cia, dom y w ieczn o ści. P o ży d o w sk u - d o b re m iejsce, św ięte m iejsce.

W ęzeł, o rn am e n t w o k ó ł epitafium . N ie c h je g o (jej) d u sza b ęd zie z w iąz an a w w ę ze ł ż y c ia (S 413). C y tu ją c s ł o w a a u to r a S z o s z y , T u s z y ń s k a z a c z y n a z a s ta n a w ia ć s ię n a d ś m ie r c ią , s e n s e m ż y c i a i m ie j s c e m Ż y d ó w w P o ls c e . P o d k r e ś l e n ie “ n ie z d a w a ł s o b ie s p r a w y z t r a g i z m u te j m e t a f o r y ” z o s ta je n a j e d n ą c z ą s tk ę k o m p o z y c y j n ą p o r z u c o n e , b y r o z w i n ą ć s ię p o t e m w k r ó t k i t r a k t a t o k r e m a to r i a c h i w z a je m n e j p o ls k o - ż y d o w s k ie j n ie c h ę c i. A u t o r k a o d w o ł u j e się d o z n a c z e n i a s ł o w a “ c m e n t a r z ” , p r z y b li ż a m e n t a l ­ n o ś ć ż y d o w s k ą i k u l tu r ę te g o n a r o d u . Z a w s z e j e d n a k s to i p o s tr o n ie I z a a k ó w i E s te r , a n ie P o la k ó w . Z a w s z e z a u w a ż a i a k c e n tu je o d m ie n n o ś ć i b r a k c h ę c i d o w z a j e m n e ­ g o p o r o z u m i e n i a s ię o b u t y c h ś w ia tó w , u w y d a t n ia , iż m ie s z k a j ą c o b o k s ie b ie p r z e z s e tk i la t, P o l a c y i Ż y d z i n ie p o t r a f i l i s tw o r z y ć j e d n o l i te j s p o łe c z n o ś c i, a w r ę c z p r z e ­ 29 Por. Ostatni list - S 337-338; Cmentarze - S 299-301; Szmira - S 255-259.

Pejzaże pamięci Agaty Tuszyńskiej a konwencja reportażu i proza Singera... 1 79

c iw n ie , n a r a s t a ły m ię d z y n im i k o n f l ik t y , k tó r e - j a k to in te r p r e t u j e A g a t a T u s z y ń s k a - t r w a j ą d o d z iś 30. T a k ie w n i o s k i s ą m o ż liw e t y lk o d z ię k i d y s k u r s y w n e m u p o ł ą c z e ­ n i u w i e l u c y ta t ó w i q u a s i- c y ta tó w . T o t e ż j e s t c e c h a in te r te k s tu a ln o ś c i.

A g a t a T u s z y ń s k a , p i s z ą c S in g e r a . P e j z a ż e p a m i ę c i , d o t e g o s to p n i a in s p i r o w a ła s ię k u l t u r ą ż y d o w s k ą , ż e n a w e t s t y l iz o w a ł a m o w ę p o l s k ą n a j i d y s z - ta k , j a k b y k o m p o n o w a ła u t w ó r , a b i o g r a f i a s k ł a d a s ię z n a k ła d a j ą c y c h s ię n a s ie b ie i p o d w z g l ę d e m t r e ś c i, i w s f e r z e j ę z y k a m u z y c z n y c h f r a z . S k o m p o n o w a n a z o s t a ł a n a z a ­ s a d z ie d o m in a , w k t ó r y m d o p o p r z e d n i e g o e le m e n t u d o k ł a d a się k o l e j n e s k o ja r z e n ia , k t ó r e p e ł n i ą f u n k c ję i s to tn e g o k o m p o n e n t u t e k s t u i “ g r a ją c ” z e s o b ą , n a d a j ą u t w o ­ r o w i w y m i a r u n iw e r s a ln y . N i g d y p r z y t y m a u to r k a n ie r e z y g n o w a ł a z u j a w n ie n i a w ł a s n e g o p u n k t u w id z e n ia . C z ę s to n a k ła d a się o n n a p o g l ą d r o z m ó w c y p is a r k i, k t ó ­ ry j e d n o c z e ś n i e p e łn i r o lę s łu c h a c z a . P r e z e n t u je o n a o b a ś w ia ty is t n ie j ą c e w e w s p ó łc z e s n e j r z e c z y w is to ś c i. C y tu ją c f r a g m e n t S z u m o w i n : “j e s t e ś m y n a r o d e m b e z d o m n y m i n ie p o tr a f im y z n i k im ż y ć ” (S 2 7 1 ) - z a s ta n a w ia s ię n a d p r z y c z y n a m i a li e n a c ji Ż y d ó w . W y k o r z y s t u j e t u c e c h ę g a tu n k o w ą e s e ju i w y r a z i ś c i e d e m o n s tr u je s w o je s t a n o w is k o , a s z c z e g ó ln ie f a s c y n a ­ c ję k u l t u r ą ż y d o w s k ą - d la te g o t e ż p r o b l e m a t y k a o s o b o w o ś c i S in g e r a i w o g ó le c a łe j j e g o b i o g r a f i i s ta n o w i p u n k t w y j ś c i a d o s z e r s z y c h r o z w a ż a ń p s y c h o l o g ic z - n o - s o c jo - lo g ic z n y c h . A u t o r k a w m ia r ę m o ż l i w o ś c i r e z y g n u j e z b i b li o g r a f ii i p r z y p is ó w , n ie w y z y ­ s k u je t e ż n a d m i e r n i e s c je n ty s ty c z n e j in te r p r e t a c j i lo s ó w a u to r a S z o s z y . F r a g m e n t y te k s tu s ą n ie k ie d y p i s a n e b a r d z o o s o b iś c ie , w p i e r w s z o o s o b o w e j n a r r a c ji, k t ó r a p o ­ z w a l a n a s ta w ia n ie p y t a ń o r a z p e w n e d o m n ie m a n i a d o ty c z ą c e i n te r p r e t a c j i z a c h o ­ w a n i a i p o g l ą d ó w S in g e r a . P o z w a l a t e ż n a w b u d o w y w a n ie h ip o te z , k tó r e s ą a lb o d y k to w a n e p r z e z z n a jo m e g o a u to r a S z t u k m i s t r z a z L u b l i n a , a lb o s t a n o w i ą d o w ó d in tu i c ji A g a ty T u s z y ń s k ie j, z d o ln e j d o tr z e ć d o n a ji n t y m n i e js z y c h e le m e n tó w o s o ­ b o w o ś c i I s a a c a B a s h e v is a S in g e ra . P o w s t a ł w t e n s p o s ó b s p ó jn y , p s y c h o l o g ic z n i e u m o ty w o w a n y w i z e r u n e k p r o z a ik a . J e g o k o l e j n e k o n t e r f e k ty - d z ie c k a , m ło d z ie ń c a , p o c z ą tk u j ą c e g o a u to r a , l a u r e a t a n a g r o d y N o b l a w r e s z c i e - z o s ta ły s k r e ś lo n e k i lk o m a z d a n ia m i, k tó r e p o c i ą g a j ą z a s o b ą lic z n e d y g r e s je f ilo z o f i c z n o - li t e r a c k i e o r a z s a m e p r z y w o ł u j ą r ó ż n e te k s y . T a k ie u j ę c i e t e m a tu p o c ią g a z a s o b ą k o n i e c z n o ś ć w p r o w a d z e n i a w i e l u c y ta tó w - p e ł n i ą o n e n a jc z ę ś c ie j f u n k c ję k o m p le m e n t a r n ą , p r o w o k u j ą c ą d o k o n f r o n t a c ji l it e ­ r a tu r y z r z e c z y w is to ś c ią . T w ó r c z o ś ć S in g e r a i j e g o ż y c ie n i e j e d n o k r o t n i e s ię w P e j ­ z a ż a c h p a m i ę c i n a s ie b ie n a k ła d a ją , s tw a r z a ją c z łu d z e n ie p r z e b y w a n i a c z y t e l n i k a w ż y d o w s k i m ś w ie c ie . S ą s t y l is ty c z n ą k r e a c j ą n o w e g o , ta j e m n i c z e g o , n i e i s t n i e j ą c e ­ g o j u ż k r a jo b r a z u i k u ltu r y . W tr ą c a n ie lic z n y c h w y r a ż e ń p o c h o d z ą c y c h z j i d y s z p o ­ w o d u je , ż e u t w ó r n a b ie r a c h a r a k te r u m u z y c z n e g o , b o w i e m a u to r k a K i lk u p o r t r e ­ tó w ... w y k o r z y s t u j e j e n ie m a l w f u n k c ji r e f r e n u , s w o is te g o p o d k r e ś l e n i a in n o ś c i, a le i w a ż n o ś c i d a n y c h n a z w w s p o ł e c z n o ś c i ż y d o w s k ie j. 30 Por. SI 301.

180 Renata Jochymek

“ W e d łu g m n ie b y c ie w y ją tk ie m j e s t is to tą b y c ia Ż y d e m ” (S 2 5 4 ). T a u w a g a a u to r a

S z u m o w in z d a je się b y ć k w in te s e n c ją c ałe j k s ią ż k i, k tó r a - d z ię k i s w o je j m ie js c a m i e s e -

i-s ty c z n e j n a rra c ji - tra k tu je n ie ty le o S in g e rz e , c o o c a łe j s p o łe c z n o ś c i i k u ltu rz e ż y ­ d o w s k ie j. J e s t to s w o is ty tró jg ło s - b i o g r a f i a I s a a c a B a s h e v is a S in g e ra , lite ra tu ra , k tó r ą ó w p is a r z s tw o rz y ł i s z e ro k o p o ję ta k u ltu r a ż y d o w s k a . M o ty w y te s ta le p r z e p la ta ją się ze s o b ą i n ie je d n o k ro tn ie n a k ła d a ją . T a k j e s t w z a p r e z e n to w a n y m w c z e ś n ie j fra g m e n c ie . J id y s z p o tra k to w a n y z o s ta ł n ie ty lk o j a k o n a rz ę d z ie p ra c y p is a rz a , a le i s p o s ó b k o m u n i­ k a c ji r o d a k ó w S in g e ra , a to z k o le i p o z w o liło a u to rc e W is n o w s k ie j n a z a s ta n o w ie n ie się n a d is to tą b y c ia Ż y d e m . J e s t to w y k o r z y s ta n ie in te rte k s tu a ln o ś c i w p la n ie k o m p o z y c ji. D z i ę k i ta k i e m u z a b i e g o w i m o ż liw e j e s t w d a ls z e j c z ę ś c i u t w o r u e s e is ty c z n e u c h w y c e n i e p r o c e s u r o z w o j o w e g o o s o b o w o ś c i I s a a c a B a s h e v is a S in g e r a o r a z u w y ­ p u k l e n i e z m i a n u b o h a te r ó w j e g o p r o z y . T u s z y ń s k a , w i e lo k r o t n i e p o w r a c a j ą c d o le itm o tiw ó w , k t ó r y m i s ą k r e a c ja m iło ś c i, k u l t u r a ż y d o w s k a i u m ie r a j ą c y j ę z y k j i ­ d y s z , k o n s t r u u j e w i e lo w y m i a r o w y k o n t e r f e k t a u to r a S z t u k m i s t r z a z L u b lin a . W f i ­ n a le z a ś k a ż d e g o r o z d z i a ł u d o k o n u j e s w o is te g o p o d s u m o w a n i a , b o w i e m k s i ą ż k a s t a n o w i p r ó b ę s c a le n ia n ie t y lk o b i o g r a f i i S in g e r a , a le i c a łe j le g e n d y p o z o s ta łe j p o p r z e d w o j e n n y c h Ż y d a c h , i c h n a r o d o w e j tr a d y c ji, w ie r z e ń , k u ltu r y m a te r ia ln e j. A g a ­ t a T u s z y ń s k a c z ę s to p o s ł u g u j e się p r z y t y m e le m e n t a m i p o z o r n ie s ła b o d o s ie b ie p r z y s t a j ą c y m i, j e j p r o z a z a w i e r a w i e le z a s k a k u j ą c y c h o d b io r c ę s k o j a r z e ń i n ie z a w ­ s z e o c z e k iw a n y c h p o in t. P e j z a ż e p a m i ę c i T u s z y ń s k ie j n ie t y le w ię c p r e z e n t u j ą p o s t a ć S in g e r a , ile w p i s u j ą s ię w h o r y z o n t d o ś w ia d c z e n ia h e r m e n e u t y c z n e g o id e a ln e g o o d b io r c y . A u t o r k a o d ­ w o ł u j e s ię d o n a jw a ż n ie j s z y c h p r z e ż y ć p o k o l e n i a lu d z i, z k t ó r y m i r o z m a w ia , p o z n a ­ j e ś w ia t i c h m ło d o ś c i i d o s k o n a le z d a je s o b ie s p r a w ę z te g o , ż e p o d o b n e d o ś w ia d ­ c z e n ia , p r z e ż y c i a c z y p r e f e r e n c j e e s te ty c z n e m a j ą j e j c z y te ln ic y . N a j w a ż n i e j s z e s ta je s ię d l a n ie j u c h w y c e n ie w o s t a tn i m m o m e n c ie - k o r z y s t a j ą c j u ż ty lk o z p a m i ę c i s t a r y c h o s ó b o r a z l it e r a t u r h e b r a js k ie j i j i d y s z - ś w ia t a p r z e d w o j e n n y c h m ia s t e c z e k i w s i. I d o ta k ie j tr a d y c ji - c y tu ją c s ta le d z ie ł a S in g e r a - a u to r k a s ię o d ­ w o łu je . A g a t a T u s z y ń s k a a k ty w iz u je j e , j a k b y n ie w i e r z ą c , ż e S z o s z a c z y J e n t l m o ­ g ły z n a j d o w a ć się j u ż w t y m k r ę g u . F a k t e m j e s t , ż e a c z k o lw ie k t r a d y c j ą ż y d o w s k ą z a i n t e r e s o w a n o s ię u n a s g łę b ie j j u ż p o d k o n ie c l a t 8 0 . u b i e g ł e g o w i e k u - to w n i e k t ó r y c h k r ę g a c h n a d a l f u n k c jo n u je s te r e o ty p P o l a k a - a n ty s e m ity . T u s z y ń s k a t e n w i z e r u n e k w i e lo k r o t n i e p o d w a ż a , p o d o b n i e j a k o b a la n ie k tó r e m ity , d o ty c z ą c e Ż y d ó w o b e c n ie m ie s z k a j ą c y c h w P o l ­ sc e :

O fic ja ln y c h sta ty sty k brak. T o w a rzy stw o S p o łeczn o -K u ltu raln e Ż y d ó w P o lsk ic h liczy z aled w ie trzy ty siące członków . A m e ry k ań sk a o rg an izacja Jo in t szacuje liczb ę Ż y d ó w w P o lsce n a oko ło d ziesięć tysięcy. N a je d n e g o Ż y d a p rz y p ad a d ziś u n as trz e c h espe- ran ty stó w , tu z in Ś w ia d k ó w Jehow y [...]. W y zn a w c ó w p ra w o sław ia je s t dw ie trz e cie m i­ liona. W śró d m n iejsz o śc i n aro d o w y ch Ż y d zi p la s u ją się n a b ard zo d a lek im m iejscu.

Pejzaże pamięci Agaty Tuszyńskiej a konwencja reportażu i proza Singera... 181

N ie w szyscy to wiedzą. W edle przeprow adzonych ankiet, co czw arty P olak jes t przekonany, ż e w Polsce m ieszka o d ośm iuset pięćdziesięciu tysięcy do trzech i p ół m iliona Ż y d ó w 31 . J e s t to ty p o w a ilu s tr a c ja tw ie r d z e n ia S ta n is ła w a B a lb u s a , k tó r y u w a ż a , iż “ s y s te ­ m o w ą s tru k tu rę tr a d y c ji re a liz o w a n e j [...] k o n s ty tu u je d o p ie r o d a n y u t w ó r [...], p r o je k ­ tu ją c re la c ję , p r z y d o m e k , h ie r a r c h ię w a ż n o ś c i e le m e n tó w ś w ia d e c tw a lite r a c k ie g o ” 32. D l a te g o t e ż in te r t e k s tu a ln o ś ć T u s z y ń s k ie j m o ż e b y ć d y s k u t o w a n a w z a k r e s ie o p o w i e ś c i b i o g r a f ic z n e j i p o l e g a ć n a ty m , ż e a u to r k a w i e r z y w a u to b io g r a f ic z n y c h a r a k te r w s z y s tk i c h u t w o r ó w S in g e r a i a u te n ty c z n o ś ć h i s t o r y c z n ą w s z y s tk i c h p o ­ s ta c i j e g o p o w ie ś c i, w m y ś l z a s a d y , ż e “ o d n ie s ie n ie n ie p r z e s ą d z a s p o s o b u is t n ie n i a s w e g o p r z e d m io t u , j e d y n i e g o p r e s u p o n u j e ” 33. N i e w a ż n a j e s t m ia n o w i c ie o b i e k ­ t y w n a p r a w d a , w a ż n a j e s t n a to m i a s t p o r ó w n y w a l n o ś ć d a n e g o t e k s tu z t e k s te m a r- c h e ty p ic z n y m , w z o r c e m w z o r c ó w 34 - a T u s z y ń s k a , m im o ż e w i d a ć , iż j e s t w y r a ź n ie S in g e r e m z a f a s c y n o w a n a - j e g o p r o z y n ie tr a k t u j e w y ł ą c z n ie a u to r y ta ty w n ie , le c z s ta le p r o w a d z i z n im i c a ł y m p o s z u k i w a n y m p r z e z n i ą ż y d o w s k i m ś w ia t e m d ia lo g . J a k to w ię c j e s t: j a w n a k o n t y n u a c j a c z y s t y l iz a c j a a k c e p ta t y w n a ? W I I I w y d a n i u P e j z a ż y p a m i ę c i m a m y d o c z y n i e n i a z i n t e r t e k s tu a ln o ś c i ą - i to j a k n a jb a r d z ie j j a w ­ n ą , k tó r e j s y g n a ły i s t n ie j ą j u ż n a p o z io m i e r o z w i ą z a ń t e k s to w y c h i s t y l is ty c z n y c h - i s ą j e d n o z n a c z n e . A u t o r k a s to s u je s ty liz a c ję a k c e p ta t y w n ą , k t ó r ą S ta n is ła w B a lb u s w w a r s tw ie k o n s t r u k c y jn e j i w w a r s tw ie j ę z y k o w e j o k r e ś l a j a k o s ty liz a c ję f i n g u j ą c ą w z o r z e c 35. T e k s t T u s z y ń s k ie j k o n s t y t u u je a k tu a l n ą tr a d y c ję n ie ty lk o p r z e z o d w o ła n ie d o s ty lu S in g e r a , k t ó r y j e s t p r z e c ie ż p r z e z s w o ic h c z y t e l n i k ó w r o z p o z n a w a n y n ie j e d y n i e p r z e z im i e n n e p r z y w o ł a n i a b o h a te r ó w ( e le m e n t h is to r y c z n o ś c i) , a le r ó w n i e ż i s tn ie je w ś w ia d o m o ś c i o d b io r c y ( p o d o b n ie j a k o p i s y w a n a p r z e z n ie g o r z e c z y w is to ś ć ) j a k b y p o z a “ o b r ę b e m r e p e r t u a r u ” 36. B o j e g o b o h a te r o w i e n ie n a l e ż ą d o b i o g r a f i i t e g o p r o ­ z a ik a , s ą p r z e c ie ż p o s t a c i a m i f ik c y jn y m i. S i n g e r j e s t d l a T u s z y ń s k ie j a u to r y te te m , k t ó r e g o w p ły w y s t a r a ł a się o n a w I w y d a n i u z a ta ić . B y ły o n e b o w i e m t a k s iln e , z a p r z e c z a ją c e o r y g in a ln o ś c i, ż e d e p r e ­ c jo n o w a ły j e j p i s a r s t w o , s a m ą a u to r k ę s y tu u ją c j u ż n ie n a m ie j s c u r z e te ln e j b i o - g r a f k i, a le p o p u l a r y z a t o r k i p o w i e ś c i S in g e r a . J e ś li d o d a tk o w o c z y t e l n i k z n a ł w c z e ­ ś n ie j lic z n e p r z e c ie ż a n g lo j ę z y c z n e te k s ty o S in g e r z e , r ó w n i e ż b e z t r u d u z a u w a ż y ł o n i c h n a d m ie r n e , b e z p r z y w o ł a ń n a z w i s k a u to r ó w , w y k o r z y s ty w a n ie . W ia r y g o d ­ n o ś ć i n o w a to r s tw o b io g r a f ii p i ó r a T u s z y ń s k ie j s ta w ia ło to , n ie b e z p r z y c z y n y , p o d z n a k i e m z a p y ta n ia . I n tr y g u je k w e s tia , c z y a u to r k a W is n o w s k ie j z m ie n iła s p o s ó b p r o ­ w a d z e n ia n a r r a c ji i tr a k to w a n ie c u d z y c h te k s tó w w y łą c z n ie d la te g o , b y n ie b y ć d a le j p o s ą d z a n a o p la g ia t, c z y te ż c h c ia ła ś w ia d o m ie p r o w a d z ić tę in te r te k s tu a ln ą g r ę z c z y ­ 31 S 422.

32 St. Balbus, M iędzy stylami..., s. 81-82.

33 H. Markiewicz, Odmiany intertekstualności..., s. 250. 34 Por. M. Głowiński, O intertekstualności..., s. 5-34. 35 St. Balbus,M iędzy stylami..., s. 104.

182 Renata Jochymek

te ln ik ie m ? I I I w y d a n ie , p a r a f r a z u ją c s ło w a B a lb u s a , r o z p ro s z y ło j e d n a k te w ą tp liw o ­ ści. S tw o r z y ło m ia n o w ic ie p r z e k o n a n ie , ż e c h o d z i o tw ó r c z y d ia lo g z d o k o n a n ia m i S in g e ra ; o łą c z n o ś ć z h i s t o r y c z n ą tr a d y c ją i o g r u n to w n y d y s ta n s w o b e c n ie j ró w n o c z e ś n ie . A u t o r k a p i s z e k s ią ż k ę , k t ó r a p r a g n ie n a ś l a d o w a ć k o l e j n ą r z e k o m ą p o w i e ś ć S in ­ g e r a i j e d n o c z e ś n i e b y ć r e p o r t e r s k ą b i o g r a f i ą t e g o p r o z a ik a , n ie p r z e k s z t a ł c a j ą c s ię j e d n a k w p r o s t ą p a r a b o l ę w y k o r z y s t u j ą c ą j e d y n i e e le m e n ty s ty lu S in g e r a . O b a w z o r c e s ię i a s y m ilu ją , i o d p y c h a j ą j e d n o c z e ś n i e , b o w i e m w z a j e m n e z b li ż e n i a o b u s ty ló w p o z o s t a w i a j ą i c h e le m e n ty n ie d o k o ń c a w z a j e m n i e te s a m e lu b p r z y n a jm n ie j s ię u z u p e łn ia ją c e . T u s z y ń s k a m ó w i w ł a s n y m g ł o s e m r e p o r t e r k i o h is to r ii, S in g e r z e , a z k o l e i p r o z a S in g e r a m ó w i s w y m w ł a s n y m g ł o s e m o d z is ie j s z y m ś w ie c ie . S ty li­ z o w a n y n a p r o z ę S in g e r a j ę z y k T u s z y ń s k ie j w y t w a r z a p e w i e n d y s ta n s , s z c z e g ó ln ą m e t a ję z y k o w ą r a m ę le k tu r y . T a k p r z e c ie ż p r z e c ię t n y P o l a k n ie m ó w i, z d ru g ie j s tr o n y n ie u ż y w a ł b y t y l u p o l s k i c h s łó w n i e z a s y m i l o w a n y Ż y d . T a k a t e c h n i k a c z ę s to z a s k a k u je c z y te ln ik a , b o w i e m z m i e n ia c h o ć b y i t o k n a r r a c ji, i s p o s ó b w i d z e n i a z n a ­ n e g o w y d a r z e n ia . A w y m y k a ją c y z te g o c u d z y s ło w o w e g o z d e r z e n i a d y s t a n s n ie j e s t p o l e m i c z n y , p o d o b n i e j a k P e j z a ż e p a m i ę c i n ie s ą w e w s z y s tk i c h e le m e n t a c h t e k s tu d y s k u r s y w n e , a le - c o t r z e b a p o d k r e ś l ić - b r o n i ą s ię s k u te c z n ie p r z e d o s k a r ż e n i a m i o w tó r n o ś ć .

Agata Tu s zy ń sk a s Memory landscapes versus the convention of report and

Singer's prose

Abstract

Singer. P ejza ż e p a m ię c i is a b o o k o f m an y author-voices. T h e a u th o r trea ts th e w o rk o f

th e n o v e list as a co d e, w h ic h is only u n d e rstan d a b le to fa n s o f Isaac B a sh e v is S in g e r. S he ex p lo res th e m o st a p p rec ia ted e lem en ts in h is p ro se, su ch as th e ch aracter, th e structure and sty listic form . S he c o n stru cts h e r b o o k in su ch a w ay th a t it can b e re a d as one o f B a s h e v is ’s no v els. A n d y et, in o rd e r fo r th e re a d e r to p e rce iv e h e r b o o k as a re liab le b io g rap h y , T u sz y ń ­ sk a c o m b in e s v ario u s ty p es o f n arration: realistic n o v el, re p o rt, essay an d b io g rap h ic story. T h is k in d o f ju x ta p o sitio n fa cilitates clash in g th e p a st ag ain st th e p re sen t a n d th e in ter-w ar reality w ith literary fiction. B o th lev els c o n fer w ith eac h o th er th ro u g h assim ilatin g o r re p el­ ling as m u tu a l co n tacts o f th e tw o sty les leav e th e ir c o m p o n en ts un co n n ected .