Dylematy odnowionej strategii lizbońskiej w obszarze rynku pracy

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 789. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Lucyna Mączka Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju. Dylematy odnowionej strategii lizbońskiej w obszarze rynku pracy 1. Europejska strategia zatrudnienia Europejska polityka zatrudnienia jest stosunkowo nową dziedziną koordynowaną przez Unię Europejską. W listopadzie 1997 r. podczas szczytu luksemburskiego przyjęto traktat amsterdamski, który dał podstawę do formułowania „Europejskiej strategii zatrudnienia” (ESZ). Strategii nadano priorytetowy charakter, co miało związek z problemem bezrobocia, jaki w ówczesnej UE-15 miał miejsce, kiedy to około 17 mln osób pozostawało bez pracy. Strategia ta określa więc skalę zadań i działań państw członkowskich na rzecz ograniczenia bezrobocia, redukcji ubóstwa i marginalizacji społecznej, a realizowana jest na podstawie czterech filarów, takich jak: – zatrudnialność – są to działania umożliwiające bezrobotnym powrót do pracy, obejmujące także promocję rynku pracy otwartego dla wszystkich. Zadaniem tego filaru jest przeciwdziałanie długoterminowemu bezrobociu poprzez: wzmacnianie kształcenia ustawicznego, wspieranie programów szkoleniowych i przekwalifikowań, opracowanie programów doradczych, pomoc w dostosowywaniu programów edukacyjnych do zmieniających się potrzeb rynku pracy; – przedsiębiorczość – są to ułatwienia dla obywateli UE w zakładaniu firm, ich prowadzeniu oraz zatrudnianiu innych osób. Umożliwiają one tworzenie nowych miejsc pracy. Dają także motywację do samozatrudnienia; – zdolność adaptacyjna pracowników i pracodawców – to promowanie modernizacji organizacji pracy, uelastycznienie czasu pracy, podejmowanie różnorodnych form zatrudnienia, unowocześnianie kontraktów o pracę, utrzymywanie zdolności dostosowawczych przedsiębiorstw poprzez przeprowadzane w firmach szkolenia pracowników;.

(2) Lucyna Mączka. 22. – równość szans – to poszukiwanie dróg pogodzenia życia zawodowego z życiem rodzinnym. Ma również rozwiązać problem przepaści między zatrudnieniem kobiet i mężczyzn. Proponuje rozwiązania ułatwiające powrót na rynek pracy po dłuższej przerwie oraz służące tworzeniu warunków pracy dla osób niepełnosprawnych. W grudniu 2000 r. Rada Europejska w Nicei przyjęła cele w zakresie zwalczania ubóstwa i wykluczenia społecznego, tj. tzw. Agendę społeczną. Zasadniczym celem przewidzianym w agendzie jest doprowadzenie do bardziej spójnego społeczeństwa, tj. społeczeństwa „równych szans dla wszystkich”. Podstawowym narzędziem realizacji tego celu jest zastosowanie otwartej metody koordynacji. Metoda ta ma prowadzić do opracowania jednej listy wspólnych celów dla integracji społecznej, a mianowicie cele horyzontalne, takie jak: równość szans i dostęp do rynku pracy, ale także w zakresie emerytur i rent oraz opieki zdrowotnej. Otwarta metoda koordynacji to sposób na podejmowanie i realizowanie wspólnych działań w obszarze polityki społecznej. Założenia podstawowe tej metody polegają na wyznaczeniu wspólnych celów na podstawie opisu zjawisk społecznych. W styczniu 2003 r. Komisja Europejska przedstawiła komunikat zmieniający znowelizowaną Europejską strategię pełnego zatrudnienia i lepszych miejsc pracy. 22 lipca 2003 r. Rada Europejska przyjęła Wytyczne polityki zatrudnienia dla państw członkowskich. Decyzją Rady 2003/578/EC (DzUWE nr L 197/13 z 5 sierpnia 2003 r.) przyjęto trzy nowe główne cele1: – pełne zatrudnienie, – poprawa jakości i produktywności pracy, – wzmocnienie spójności społecznej i integracji. Jednocześnie Rada Europejska zobowiązała się do lepszej realizacji i administrowania Europejską strategią zatrudnienia. W 2005 r. przyjęta została przez Komisję Europejską druga faza agendy społecznej obejmująca okres do 2010 r. Jej głównym celem stało się sformułowanie: „Społeczna Europa w gospodarce światowej – zatrudnienie i szansa dla wszystkich”. Europejska strategia zatrudnienia odgrywa wiodącą rolę w realizacji agendy lizbońskiej z marca 2000 r., której celem jest uczynienie z Unii Europejskiej najbardziej konkurencyjnej ekonomicznie strefy gospodarczej. Strategia zatrudnienia ma zatem silny związek z zadaniami polityki gospodarczej. Według agendy społecznej należy podjąć modernizację modelu społecznego w Europie na podstawie realizacji założeń strategii lizbońskiej, a także zagwarantować zatrudnienie i zwiększenie szans na jego osiągnięcie. Wszystko to w oparciu Raport Komisji Europejskiej 2006.. 1.

(3) Dylematy odnowionej strategii lizbońskiej…. 23. o wzrost gospodarczy Unii osiągnięty dzięki modernizacji rynku pracy poprzez innowacje i nowe technologie oraz zwiększenie ochrony socjalnej. Wyciągając wnioski z pięcioletnich doświadczeń w realizacji strategii lizbońskiej, Rada Europejska podczas marcowego szczytu 2006 r. postanowiła, że nowym celem będą zatrudnienie i wzrost gospodarczy, propagowane z poszanowaniem zasad strategii trwałego rozwoju i osiągane dzięki większej mobilizacji zasobów krajowych i wspólnotowych, gdyż obserwuje się wyraźnie duże opóźnienia w tym zakresie2. Zwiększenie zatrudnienia w Europie pozostaje jednym z głównych zadań reformy. Podstawowym celem jest zwiększenie udziału różnych grup społecznych w rynku pracy, zwłaszcza młodzieży, kobiet, starszych pracowników, osób niepełnosprawnych, imigrantów legalnie przebywających na terenie danego kraju i przedstawicieli mniejszości. Aby osiągnąć te cele, należy podejmować działania w ścisłej współpracy z partnerami społecznymi. Rada Europejska ocenia sytuację w sferze zatrudnienia we Wspólnocie. W tym celu publikowany jest Wspólny raport o zatrudnieniu, gdzie przedstawiane są wytyczne w sprawie zatrudnienia (Employment Guidelines). Na podstawie tych wytycznych każdy kraj członkowski jest zobowiązany opracować narodowy plan działań na rzecz zatrudnienia (National Action Plan for Employment – NAP). Każdego roku kraj członkowski powinien złożyć raport z realizacji polityki zatrudnienia, co jest podstawą przygotowania przez Komisję Europejską kolejnego wspólnego raportu o zatrudnieniu. Rada uzyskała uprawnienia do kierowania do krajów członkowskich zaleceń dotyczących realizowanej przez nie polityki. Koordynacja narodowej polityki zatrudnienia w krajach UE wynika ze zobowiązania się państw członkowskich do określenia zestawu celów ogólnych i szczegółowych w zakresie polityki zatrudnienia. Jest realizowana na podstawie następujących elementów: wytycznych polityki zatrudnienia, narodowych planów działania, wspólnego raportu w sprawie zatrudnienia oraz zaleceń adresowanych do poszczególnych krajów. W każdym krajowym programie reform państwa członkowskie powinny uwzględnić pakiet wytycznych. Zintegrowany pakiet wytycznych na rzecz wzrostu i zatrudnienia jest dokumentem łączącym dotychczasowe Ogólne wytyczne polityki gospodarczej (Broad Economic Policy Guidelines) oraz Wytyczne zatrudnienia (Employment Guidelines). Pakiet wytycznych podzielony jest na trzy bloki: makroekonomiczny, mikroekonomiczny i zatrudnienia. Wyodrębnienie polityki zatrudnienia z obszarów zagadnień ekonomicznych wskazuje wagę tej problematyki.. Fundacja Posiedzenia Rady Europejskiej, 2006.. 2.

(4) Lucyna Mączka. 24. Wytyczne w sprawie zatrudnienia zostały ostatecznie przyjęte decyzją Rady Unii Europejskiej 12 lipca 2005 r. (Council Decision on Guidelines for the employment policies of the Member States, 10205/05). 2. Charakterystyka rynku pracy UE po rozszerzeniu Przywódcy Rady Unii Europejskiej wyznaczyli nowe ambitne cele dla skutecznej realizacji wdrażania odnowionej strategii lizbońskiej. Główne zalecenie dotyczy przyjęcia rozwoju gospodarczego i wzrostu zatrudnienia jako priorytety strategii. Jednocześnie zgłoszono kilka propozycji, które miały zwiększyć skuteczność wdrażania strategii. Na podstawie rekomendacji Komisja Europejska zaleciła państwom członkowskim opracowanie narodowych programów rozwoju i zatrudnienia, poprzedzonych krajowymi dyskusjami publicznymi z udziałem różnych środowisk. Komisja, wyciągając wnioski z analizy przedstawionej w raporcie W. Koka, proponowała również lepsze wykorzystanie instrumentów dostępnych na poziomie unijnym, w tym wykorzystanie budżetu UE do sfinansowania niektórych działań3. Rada Europejska potwierdziła aktualność zintegrowanych wytycznych na lata 2005–2008 dotyczących zatrudnienia i wzrostu gospodarczego. Mając to na uwadze, Rada Europejska zaakceptowała: – wyodrębnienie konkretnych dziedzin wymagających działań priorytetowych, a dotyczących inwestycji w wiedzę i innowacje, potencjału do działalności gospodarczej – szczególnie potencjału małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) oraz zatrudniania grup priorytetowych, – kroki, jakie należy podjąć we wszystkich dziedzinach, aby utrzymać dynamikę prac w ramach wszystkich filarów partnerstwa na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Obecną sytuację Europy charakteryzują: zwiększona konkurencja zagraniczna, starzenie się społeczeństwa, wzrost cen energii oraz konieczność zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego. Zasadniczą przyczynę zmian upatruje się w załamaniu demograficznym w Europie. Z tego powodu do 2040 r. tempo wzrostu europejskiej gospodarki zmaleje z 2–2,25% rocznie do zaledwie 1,25%. Do tego czasu jedną osobę w wieku emerytalnym będzie musiało utrzymywać zaledwie dwóch pracujących, dla prawidłowego funkcjonowania gospodarki zaś właściwą proporcją jest pięciu pracujących na jednego emeryta4. 3 W. Kok, Facing the Challenge: The Lisbon Strategy for Growth and Employment, Report for a High-Level Group, 2004.. J. Ryfkin, Europejskie marzenia, Nadir, Warszawa 2005.. 4.

(5) Dylematy odnowionej strategii lizbońskiej…. 25. Dwiema głównymi siłami napędowymi reform strukturalnych będą: przygotowanie do starzenia się społeczeństw oraz dążenie do osiągnięcia pełnych korzyści z globalizacji. Aby motywować starszych pracowników do przedłużania życia zawodowego, należy wdrażać strategie na rzecz aktywnego starzenia się. W związku z tym należy rozważyć: zachęty do przedłużania życia zawodowego, stopniowe przechodzenie na emeryturę, pracę w niepełnym wymiarze, poprawę jakości pracy oraz zachęty celowe, dzięki którym liczba starszych pracowników uczestniczących w szkoleniach będzie rosła szybciej niż ogólny wskaźnik dla całej populacji pracowników. Rada Europejska zwróciła uwagę, że polityka równości płci jest konieczna dla osiągania wzrostu gospodarczego, dobrobytu i konkurencyjności. Jednocześnie podkreśliła, że przyszła pora na zdecydowane zobowiązanie się, na szczeblu europejskim, do prowadzenia polityki promującej zatrudnianie kobiet i gwarantującej większą równowagę między życiem osobistym i zawodowym. Ponadto należy poprawić sytuację młodych ludzi na rynku pracy oraz znacznie zredukować bezrobocie w tej grupie. Korzystając ze wzrostu gospodarczego w Europie, które zwiastuje tworzenie miejsc pracy w większej liczbie i o wyższej jakości, należy dołożyć większych starań, by wdrożyć europejską strategię zatrudnienia oraz przeprowadzić trzy priorytetowe działania: – przyciągnąć więcej ludzi do pracy i utrzymać ich zatrudnienie, – zwiększyć podaż siły roboczej i zmodernizować systemy ochrony socjalnej, zwiększyć umiejętności adaptacyjne pracowników i przedsiębiorstw, – zwiększyć inwestycje w kapitał ludzki poprzez lepsze kształcenie i rozwijanie umiejętności, lepszą organizację pracy, jakość życia zawodowego oraz stałe doskonalenie zawodowe. Działania te mają spowodować wzrost zatrudnienia w Europie o co najmniej 2 mln osób rocznie do 2010 r. 3. Dysproporcje w rozszerzonej Unii Na szczycie Rady Europejskiej w Kopenhadze w grudniu 2002 r. zakończono negocjacje w sprawie przystąpienia do Unii Europejskiej 10 krajów i tak w maju 2004 r. Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry stały się członkami Unii. Było to piąte rozszerzenie Unii Europejskiej i największe pod względem liczby nowo przyjętych krajów. O ile o przystąpieniu Austrii, Finlandii i Szwecji w 1995 r. mówi się, że jest to rozszerzenie na Północ, to obecnie Unia znacznie przesunęła się na Wschód. Osiem spośród wymienionej dziesiątki to państwa Europy Wschodniej (bardziej nawet w sensie historycznym niż geograficz-.

(6) 26. Lucyna Mączka. nym), pewnym ewenementem jest przekroczenie geograficznych granic Europy, co nastąpiło wraz z przyjęciem Cypru – państwa, które należy do Azji. Przyjęcie do Unii dziesięciu nowych państw jest niezwykle istotnym wydarzeniem. Rozszerzenie spowodowało przyrost ludności UE o jedną trzecią i prawie podwojenie liczby państw członkowskich. Rozszerzenie UE było więc dużą zmianą podstawowych wyróżników: powierzchni – o prawie jedną czwartą, ludności – o jedną piątą, PKB według kursu o 5,5%, a według parytetu – o 9%. Kluczowe znaczenie Polski w tym rozszerzeniu UE wynika z tego, że ma ona ponad połowę udziału w ludności i prawie połowę w PKB według kursu i parytetu w grupie dziesięciu krajów które weszły w 2004 r. do Unii. W 2001 r. w krajach akcesyjnych mieszkało 75 mln osób, a więc przeszło pięciokrotnie mniej niż w krajach „piętnastki” i mniej niż w samych Niemczech. Przeszło połowę mieszkańców krajów akcesyjnych stanowią Polacy. Powierzchnia UE zwiększyła się po rozszerzeniu do 3,9 mln km2. Kraje akcesyjne zajmują około 740 tys. km 2. Wśród 25 krajów UE, pod względem powierzchni Polska zajęła szóste miejsce, za Finlandią, a przed Włochami. Przyjęcie nowych krajów członkowskich spowodowało wydłużenie lądowej zewnętrznej granicy UE o ponad 1800 km. Unia zyskała też nowych sąsiadów, którymi od 2004 r. stały się Białoruś, Ukraina, Chorwacja, Rumunia i Serbia (Jugosławia). Wielkim wyzwaniem dla UE-25 jest koordynacja polityki makroekonomicznej przede wszystkim z uwagi na duże zróżnicowanie pomiędzy krajami Unii, jeśli chodzi o priorytety tej polityki. Potrzebne będą też nowe, skuteczniejsze metody zarządzania gospodarką. Akcesja UE-10 stanowi dla obecnych krajów Unii dodatkowy impuls do wzrostu w wysokości o 0,5–0,7% PKB. Państwa przystępujące mają znacznie niższy od obecnych krajów UE poziom dochodu na głowę mieszkańca (tabela 1). Największe dysproporcje miedzy krajami członkowskimi i akcesyjnymi występują pod względem wartości wytworzonego produktu krajowego brutto. Według parytetu siły nabywczej wartość PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca we wszystkich krajach akcesyjnych jest niższa niż średnio w UE (tabela 1). Według danych za 2000 r. średnia wartość w krajach UE-15 przekroczyła 26 tys. USD i była prawie o 6 tys. USD wyższa niż średnio w UE-25 oraz aż o prawie 14 tys. USD niż w krajach UE-10. Za 2003 r. wartości te kształtują się odpowiednio: w krajach UE-15 przekroczyła 29 tys. USD i była o 6,5 tys. USD wyższa niż średnio w UE-25 oraz o 16,6 tys. USD niż w krajach UE-10. Zamożne kraje należące do UE-15 można podzielić na trzy grupy, z punktu widzenia parytetu siły nabywczej PKB per capita (ceny bieżące w USD): – powyżej 30 tys. USD dla 1995 r., 40 tys. USD dla 2000 r., 50 tys. USD dla 2004 r.: Luksemburg.

(7) Dylematy odnowionej strategii lizbońskiej…. 27. Tabela 1. Dochód narodowy na mieszkańca według siły nabywczej oraz stopa bezrobocia w UE-15 i państwach UE-10 Wyszczególnienie. PKB per capita wg PPS USD w cenach bieżących 1995. 2000. Austria. 21 454. Dania. 22 974. Francja. 20 228. Hiszpania. 15 213. 20 124. 18 157. 29 174. Belgia. Finlandia. Grecja. Holandia Irlandia. Luksemburg. 21 913. 18 856. 12 828 21 249 33 235. 27 001. 2003. Kraje UE-15. 30 637. 26 169. 29 264. 25 260. 28 328. 29 495 24 215 16 817. 27 836 46 743. 30 736. 27 820. 20 340. 3,7. 3,6. 7,0. 4,6. 11,6. 10,0. 117,9. 9,3. 131,5. 15,2. 116,0 119,0. 132,5. 10,0. 112,5. 10,1. 7,9. 10,0. 124,7. 7,7. 4,7. 4,9. 53 822. 20 119. 25 161. 26 566. 18 652. 140,4 111,9. Cypr. 15 470. 20 780. 19.600. 4 220. 9 340. 12 680. 7 070. 10 210. 188,1. 20,6. 11 524. 145,6. 13,3. 139,7. 7,4. Malta. 3 370 –. 16 530. 8 915. 11 278. 8 976. 12 204. 15 617. 20 651. Polska. 6 350. Słowenia. 10 954. UE-10. 8 305. Słowacja Węgry UE-25. 6 980. 9 837. 125,4. 29 337. 7,1. 20 004 26 077. 4 120. 29 879. 3,0. UE-15. Łotwa. 9,6. 4,4. 7,1. 18 764. Litwa. 11,1. 9,7. 4,3. 117,7. Wielka Brytania. 13 806. 9,0. 5,5. 12,2. 28 879. 12 369. 9,7. 173,4. 30 317. 24 843. Czechy. 8,2. 33 201. 19 952. Estonia. 4,3. 7,0. 11,3. Szwecja. Włochy. 2003. 13,9. 27 099. 24 398. 2000. 22,9. 25 893 18 021. 1995. 124,5. 21 404 13 720. 121,4. Stopa bezrobocia w%. 24 513. Niemcy. Portugalia. Dynamika PKB (ceny stałe) per capita 2004 r. 1995 = 100. Kraje UE-10. 17 232. 11 390 17 780. 113,5. Źródło: Statystyka międzynarodowa, GUS, 1998, 2003.. 4,9. 4,1. 13,6. 10,0. 185,5. 9,7. 119,1. 22 714. 12 780. 6,9. 2,6. 169,1. 17,1 3,7. 8,8. 16,4 14,4 6,7. 7,3. 12,4 10,6 7,6. 19,6. 7,2. 6,6. 18,6. 142,0. 10,2. 6,4. –. –. –. –. 8,7. 16,1. 13,1. –. 6,3. 7,5. 118,5. 4,0. 3,8. 4,8. 10,1. 122,2. 4,3. 5,5. .. 15 166. 12 513. 3,9. 10,5. 142,8. 19 100. 2,7. 11,3. 13 117. 17 310. 8,6. 3,3. –. 17,5 5,3 –. –.

(8) Lucyna Mączka. 28. – poniżej 20 tys. USD dla 1995 r.: Finlandia, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Portugalia, Szwecja, Wielka Brytania, dla 2000 r.: Grecja i Portugalia, dla 2004 r. tylko Portugalia; – w przedziale 20–30 tys. USD – pozostałe państwa. UE-10 krajów akcesyjnych wykazuje zbyt niską spójność ekonomiczną w procesie realnej konwergencji wyrażającej wyrównywanie się poziomu dobrobytu ekonomicznego. Według danych najwyższy poziom konwergencji może osiągnąć Cypr około 20 tys. USD na mieszkańca mierzony siłą nabywczą oraz Słowenia, a także Czechy i Malta. Stałym wyzwaniem dla państw kandydujących do Unii Europejskiej jest osiągnięcie odpowiednio wysokiego, a przy tym stabilnego wzrostu gospodarczego, będącego gwarantem realnej konwergencji z państwami członkowskimi już w pierwszych latach po przystąpieniu. Wzrost PKB według danych za 2004 r. w stosunku do 1995 r. wyniósł w krajach UE-15 od 11,9% w Portugalii do 73,4% w Irlandii, natomiast w krajach UE-10 od 18,5% na Cyprze, do 88,1% w Estonii; dla Polski wskaźnik wzrostu wynosi 45,6%, co optymistycznie zapowiada ogólne perspektywy rozwoju w rozszerzonej Unii. Istotne jest przy tym nie tylko miejsce zajmowane w tym rankingu w danym roku, ale również zmiana tego miejsca w okresie wieloletnim. Na rys. 1 porównano PKB na mieszkańca Polski i pozostałych krajów Grupy Wyszehradzkiej ze średnią w UE.. Czechy. 60. Węgry. 61. 49. Słowacja. 51. 37. Polska. 46. 26. 0. 10. 20. 30 1990 r.. 69. 40. 50. 60. 70. 80. 2003 r.. Rys. 1. PKB na mieszkańca według parytetu w relacji do średniej UE (w %). Źródło: Komunikaty zamieszczane na stronie internetowej EUROSTATU: www.europa.eu.

(9) Dylematy odnowionej strategii lizbońskiej…. 29. W punkcie startu procesu transformacji, tj. w 1990 r. PKB na mieszkańca Polski wynosił zaledwie 26% średniej UE. W latach 1990–2000 awansowaliśmy wraz ze Słowacją nieco szybciej niż Węgry, i o wiele szybciej niż Czechy. W latach 2001–2002 w Polsce i republikach bałtyckich poziom rozwoju gospodarczego był około czterokrotnie niższy niż w Luksemburgu i trzykrotnie niższy niż w Irlandii czy Danii (rys. 2). Luksemburg Irlandia Dania Austria Holandia Wielka Brytania Belgia Szwecja Francja Finlandia Niemcy Włochy. 208. 131. 123. 121 120. 119. 116. 115. 113. 111. 108. 107. 0. 50. 100. 150. 200. 250. Rys. 2. 12 krajów UE z PKB na mieszkańca według parytetu w 2003 r. wyższym od średniej UE, UE-25 = 100 Źródło: Komunikaty zamieszczane na stronie internetowej EUROSTATU: www.europa.eu. Szczególnego podkreślenia wymaga sukces Irlandii, która stała się najbogatszym (poza Luksemburgiem) krajem zjednoczonej Europy. W tym rankingu Wielka Brytania wyprzedziła Francję o 6 pkt. proc. Jeszcze bardziej spektakularny jest „spadek” Niemiec. Dawna „lokomotywa” gospodarcza Europy znalazła się dopiero na 11 pozycji. Od Włoch dzieli ją zaledwie 1 pkt. proc., a od Hiszpanii 13 pkt. proc. W Polsce, uwzględniając siłę nabywczą złotego, żyje się obecnie 2,5 razy gorzej niż w Niemczech, ale różnica ta szybko się zmniejsza. Między dynamiką PKB a wysokością stopy bezrobocia występuje ścisły związek. Z danych tabeli 1 wynika, że w 2000 r. przeciętna stopa bezrobocia w państwach Unii Europejskiej wyniosła 7,5%. Najtrudniejsza sytuacja na rynku pracy od wielu lat występuje w Hiszpanii, gdzie w 2004 r. stopa bezrobocia sięgała 11,3%. W pierwszej połowie lat 90. wskaźnik bezrobocia w krajach UE systematycznie wzrastał, dochodząc w 1995 r. do 10,1%, następnie jednak zarysowała się tendencja spadkowa i stopa bezrobocia zmniejszyła się w ciągu 10 lat łącznie o 3,2 pkt. proc..

(10) Lucyna Mączka. 30. Kraje UE traktują problem wzrostu zatrudnienia jako sprawę priorytetową i ponadnarodową, uznając, że zatrudnienie i rozwój idą w parze. Unia realizuje program pod nazwą „Europejska strategia zatrudnienia”. Strategia walki z bezrobociem przynosi wymierne efekty, czego wyrazem jest spadek wskaźnika bezrobocia w okresie 8 lat, tj. w latach 1995 – 2003 (tabela 1), i tak: w Hiszpanii z 22,9% w 1995 r. aż do 11,3% w 2003 r., w Irlandii z 12,2% do 4,4% oraz w Wielkiej Brytanii z 8,6% do 4,8%. Tylko w trzech państwach Unii-15, tj. Austrii, Luksemburgu i Niemczech stopa bezrobocia uległa nieznacznemu pogorszeniu. W porównaniu z innymi państwami UE Polska w kategoriach rynku pracy wypada bardzo niekorzystnie. Łączy się to z jednej strony z restrukturyzacją przedsiębiorstw w warunkach spowolnienia gospodarczego, z drugiej zaś strony – zamierzoną dezaktywizacyjną polityką rynku pracy, skłaniającą zwłaszcza osoby po 50 roku życia, do przechodzenia na wcześniejsze emerytury, zasiłki i świadczenia przedemerytalne. Polskie bezrobocie ma charakter strukturalny i do jego stopniowej redukcji niezbędne jest wdrożenie rozwiązań systemowych, zmierzających przede wszystkim do zwiększenia podaży miejsc pracy, jak również uelastycznienia rynku pracy oraz zwiększenia mobilności i lepszego przygotowania osób poszukujących zatrudnienia pod względem zawodowym. Jak to skutecznie zrobić, pokazują doświadczenia Unii. Słabą stroną polskiej gospodarki jest wysokie bezrobocie. Według danych z 2003 r. (tabela 1 i rys. 3) Polska (19,6%) i Słowacja (17,5%) były krajami UE-10 o najwyższej stopie bezrobocia. W Polsce jednak ono szybciej niż na Słowacji.. Francja. 9,5. Niemcy. 9,8. Grecja. 10. Łotwa. 10,5. Hiszpania. 11,1. Litwa. 11,4. Słowacja. 16,2. Polska. 18,9. 9. 11. 13. 15. 17. 19. 21. Rys. 3. 8 krajów UE ze stopą bezrobocia rejestrowanego w czerwcu 2004 r. wyższą od średniej UE-25 (średnia 9,1%) Źródło: Komunikaty zamieszczane na stronie internetowej EUROSTATU: www.europa.eu.

(11) Dylematy odnowionej strategii lizbońskiej…. 31. W erze społeczeństwa informatycznego najważniejszym czynnikiem wyznaczającym pozycję jednostki na rynku pracy staje się nie sama wiedza, lecz umiejętność kojarzenia i weryfikacji ogromnej ilości informacji. W społeczeństwie informatycznym bez wykształcenia brak szans na zatrudnienie, a bez dostatecznej wiedzy brak szans na stawienie czoła globalnej konkurencji. We wszystkich krajach wysoko rozwiniętych obserwuje się obecnie duże zapotrzebowanie na kadry kwalifikowane, dysponujące wiedzą potrzebną do sprostowania wyzwaniom współczesnych gospodarek. Jest to związane z wyraźnym przyspieszeniem tempa rozwoju postępu technicznego i technologicznego, opartego przede wszystkim na rozszerzaniu komputeryzacji w przesyłaniu informacji i w technologiach produkcyjnych. Wymaga to zmiany profili kwalifikacyjnych pracobiorców: nowe technologie wymagają wyższego poziomu kwalifikacji specjalistycznych oraz kwalifikacji ogólnych. Dane przedstawione w tabeli 2 ukazują odsetek ludności z wyższym wykształceniem w dwóch grupach wiekowych, a mianowicie: w wieku 25–34 oraz 55–64 lat w 15 krajach UE oraz w Polsce w 2000 r. Na podstawie danych dokonano oceny i porównania poziomu wykształcenia w Polsce na tle państw grupy integracyjnej UE. Kolejność krajów przedstawionych w tabeli 2 wynika z rankingu, w którym przyjęto za podstawę współczynnik wykształcenia wyższego w wieku 25–34 lat oraz w wieku 55–64 lat. I tak: zróżnicowanie regionalne w analizowanej grupie integracyjnej dokonane w grupie wiekowej 25–34 lat kształtuje się od 38 do 10. W Polsce wskaźnik ten osiągnął wartość 12, co plasuje kraj na 14 miejscu wobec najwyższego wskaźnika dotyczącego Finlandii wynoszącego 38. W grupie wiekowej 55–64 lat najwyższym wskaźTabela 2. Wyższe wykształcenie w Polsce i krajach UE w grupach wiekowych w 2000 r. Lp.. Kraj. Współczynnik wykształcenia wyższego. w wieku 25–34. w wieku 55–64. Belgia. 34. 15. 4. Szwecja. 32. 22. 6. Dania. 29. 19. 1. Finlandia. 3. Hiszpania. 2. 5. 7. 8. 9. 10. Francja. Irlandia. Wielka Brytania. Grecja. Holandia. 38 33 31. 29. 20 9. 12 11. 27. 19. 25. 17. 26. 9.

(12) Lucyna Mączka. 32. cd. tabeli 2 Lp. 11. Kraj Niemcy. 12. Luksemburg. 13. Austria. 14. 15. w wieku 25–34. w wieku 55–64. 21. 12. 22 13. 20 6. Polska. 12. 10. Włochy. 10. 5. Portugalia. 16. Współczynnik wykształcenia wyższego. 12. 6. Źródła: Współczesna polityka społeczna. Dane o przemianach w kraju i za granicach. „Polityka Społeczna” 2000, nr 8.. nikiem charakteryzuje się Szwecja (22), dla pozostałych zaś państw UE wskaźniki te kształtują się od 20 (Finlandia, Niemcy) do 5 (Włochy), zaś dla Polski wskaźnik ten wynosi 10, co plasuje Polskę na 11 miejscu (przed Luksemburgiem, Hiszpanią, Włochami i Portugalią). Jak słusznie zauważa E. Kryńska 5, w krajach Unii Europejskiej kładzie się coraz większy nacisk na zdolność gospodarki do tworzenia miejsc pracy. Podejście to zostało usankcjonowane w traktacie amsterdamskim, gdzie wysoki poziom zatrudnienia podniesiony został do rangi kluczowego celu krajów Unii Europejskiej, równoważnego z takimi celami makroekonomicznymi, jak wzrost gospodarczy i stabilizacja. Doprowadziło to do powstania europejskiej strategii zatrudnieniowej i wykreowaniu procesu konwergencji w dziedzinie zatrudnienia. W zakresie modernizacji europejskiego modelu socjalnego – obok walki z bezrobociem – Unia Europejska podkreśliła konieczność przeciwdziałania zmniejszeniu się liczby osób aktywnych zawodowo m.in. poprzez reformę krajowych systemów emerytalnych oraz zwiększenie zatrudnienia osób w podeszłym wieku. Starzenie się zasobów pracy może pozytywnie wpłynąć na wydajność pracy pod warunkiem, że spadek liczby osób w wieku produkcyjnym będzie przyczyniał się do wzrostu kapitału przypadającego na pracownika przy niezmienionym poziomie ogólnych wydatków na ten cel. To podniosłoby poziom umiejętności pracownika, a więc i jego wydajność. Jednakże będzie to zależeć także od chęci osób starszych do nabywania nowych umiejętności. Jakość pracy może zmienić się również w wyniku fizycznego starzenia się ludności i akumulacji doświadczenia. Bezrobocie i starzenie się społeczeństwa to nie tylko problem transformacji, ale także efekt mniejszych i większych błędów w polityce gospodarczej, sprzyjającej pochopnej. E. Kryńska, Dylematy polskiego rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2002, s. 52.. 5.

(13) Dylematy odnowionej strategii lizbońskiej…. 33. likwidacji wielu miejsc pracy6. Z punktu widzenia rynku pracy istotne jest przeanalizowanie zmian udziału osób według struktury wiekowej w całości populacji, gdyż słabnący wzrost liczby ludności, starzenie się ludności oraz starzenie się zasobów pracy mają istotny wpływ na gospodarkę we wszystkich państwach zarówno „starej”, jak i „nowej” Unii. Z analizy danych zawartych w tabeli 3 wynika, że wśród krajów UE-15 można wskazać takie, w których współczynniki aktywności zawodowej osób w wieku 55–64 lat jest bardzo wysoki. Do takich należą przede wszystkim kraje skandynawskie, np. Szwecja (68,6%), Dania (56,6%). Wśród państw o najniższym poziomie wskaźnika zatrudnienia pierwsze miejsce zajmuje Belgia (26,2%), a następnie: Luksemburg (26,5%) i Włochy (28,3%), natomiast wśród państw UE-10 wskaźnik aktywności zawodowej w tej grupie waha się od 54,3% na Cyprze do 19,9% na Węgrzech. W poszczególnych państwach przeciętna trwania życia dla kobiet waha się do 71,7 roku w Portugalii do 77,3 roku lat we Szwecji dla mężczyzn i od 78,5 roku w Danii do 82,4 roku we Włoszech. Skala przeciętnego trwania życia w krajach UE-10 znacznie odbiega od średniej państw UE-15, a mianowicie: jedynie Cypr osiąga średnią UE-15 długości życia w wypadku mężczyzn, natomiast w wypadku kobiet żadne z państw nie osiąga średniej UE-15. W Polsce przeciętne trwanie życia wynosi dla mężczyzn 69,7 roku zaś dla kobiet 77,6 roku. Konsekwencją spadku liczby ludzi młodych wchodzących na rynek pracy, który współwystępuje wraz ze wzrostem liczby starszych pracowników, będzie znacznie mniejsza odnawialność zasobów pracy. Ta ograniczona odnawialność zasobów pracy, jak i starzenie się, może doprowadzić do spadku wartości kapitału ludzkiego, gdyż zwykle ludzie młodzi stanowią źródło nowych możliwości oraz są postrzegani jako najbardziej pomysłowi i kreatywni. Aby dokonać oceny efektów polityki wspierającej zatrudnienie osób powyżej 55 roku życia i wskazać przykłady państw, w których przedsięwzięcia okazały się najbardziej efektywne, dokonano porównań zmian poziomów współczynników aktywności zawodowej osób w wieku 55–64 oraz 25–54 (według danych za 2002 r., tabela 3). Z porównania tych wskaźników wynika, że różnica pomiędzy nimi jest najwyższa w Belgii (56,3 pkt.), w Austrii (54,4 pkt.) i w Luksemburgu (51,8 pkt.) wśród krajów UE-15, zaś wśród krajów UE-10 na Słowacji i w Słowenii (63,7 pkt.), na Węgrzech (57,2 pkt.) oraz w Polsce (51,1 pkt.).. L. Mączka, Proces starzenia się ludności i jego skutki dla rynku pracy w rozszerzonej Unii Europejskiej, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 2006, nr 709, s. 10. 6.

(14) Lucyna Mączka. 34. Tabela 3. Współczynniki aktywności zawodowej według wieku Wyszczególnienie Austria. W wieku lat w % danej grupy wiekowej w 2002 r.. 15–24 58,4. 25–54. Kraje UE-15 85,1. 55-64. 65 lat i więcej. 30,7. 2,8. Belgia. 32,9. 82,5. 26,2. Finlandia. 50,6. 87,9. 46,6. 3,9. Grecja. 40,0. 76,8. 40,4. 6,4. Holandia. 67,7. 83,0. 36,3. 78,3. 26,5. 84,1. 52,4. 17,6. 52,1. 5,4. Dania. Francja. Hiszpania. Irlandia. 73,3 29,5. 86,2. 47,4. 76,2. 50,7. Luksemburg. 34,0. Portugalia. 47,3. Niemcy. Szwecja. Malta. Polska. 74,3. 28,3. 3,4. 80,7. 54,3. 10,5. 69,2. 92,3. 45,1. 5,6. 57,0. 61,9. 28,2. .. 88,4. 38,2. 43,5 41,6. Kraje UE-10 88,0. 86,4. 37,8. 82,4. 45,6. 88,0. 40,7. 77,1. 46,1. Słowenia. 41,8. Węgry. 1,2. 39,6. 83,8. 87,9. 44,7. 8,0. 68,6. Republika Czeska. Słowacja. 45,7. 1,6. 88,0. 55,1. Łotwa. 38,7. 1,7. 51,1. Cypr. Litwa. 37,2. 1,9. 86,5. 69,2. Estonia. 77,2. 56,6. 52,5. Wielka Brytania Włochy. 88,2. 1,9. 51,0. 40,1. 2,8 7,3. 9,4 9,1. 31,3. 8,0. 24,3. 1,2. 19,9. 2,5. 24,2. 4,1 9,1. Źródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej, GUS, 2003.. Przyczyny zaobserwowanych różnic są złożone. Poziom zatrudnienia osób starszych zależy przede wszystkim od uwarunkowań instytucjonalnych, które mogą umożliwiać i zachęcać do wcześniejszego odchodzenia z rynku pracy albo wręcz odwrotnie – motywować do jak najdłuższego okresu aktywności zawodowej. W krajach o najwyższym poziomie zatrudnienia osób starszych opłaca się pracować nawet po przekroczeniu wieku emerytalnego, a także podejmować trud znalezienia.

(15) Dylematy odnowionej strategii lizbońskiej…. 35. pracy; zaś dla finansów publicznych koszt zachęt finansowych, motywujących do wydłużania aktywności zawodowej jest z pewnością niższy od kosztów związanych z utrzymywaniem bierności zawodowej osób zdolnych do pracy. 4. Podsumowanie Zgodnie z oceną polityków europejskich za decydujący czynnik fiaska strategii lizbońskiej na półmetku uznano brak woli i determinacji państw narodowych przy wdrażaniu programu. Z raportu ekonomistów pracujących pod przewodnictwem byłego premiera Holandii Wima Koka wynika, że Europa nadal traci do Stanów Zjednoczonych, pogłębiając trwający od połowy lat 70. wolniejszy rozwój niż USA. Kraje dawnej UE-15 utrzymują się na poziomie około 70% poziomu rozwoju Stanów Zjednoczonych, czego przyczyną jest zróżnicowanie wydajności pracy, która od 1996 r. rośnie wolniej w Unii Europejskiej, gdyż tylko 1,4%, natomiast w USA 2,2% rocznie7. W opinii Wima Koka strategia lizbońska musi być odnowiona, co stawia przed Europą wiele wyzwań, takich jak: – budowa gospodarki opartej na wiedzy, w której co trzeci pracownik będzie miał do czynienia z najnowszymi technologiami, a najlepsi naukowcy nie będą wyjeżdżać do USA, a raczej przyjeżdżać z całego świata do Europy, – zniesienie wszelkich barier we współpracy krajów Unii, szczególnie w wymiarze usług i przeprowadzaniu transakcji finansowych, – uelastycznienie regulacji rynku pracy tak, aby najwyżej co trzeci dorosły nie pracował, – ułatwienia dla działalności przedsiębiorców, – światowy lider w promowaniu technologii przyjaznych dla środowiska, – tworzenie przez państwa członkowskie corocznych programów zwiększenia konkurencyjności z użyciem własnych sposobów. Rada Europejska postanowiła rozpocząć nowy cykl wdrażania strategii, opierając się na partnerstwie i odpowiedzialności za realizację jej celów, oraz wyodrębniła konkretne obszary wymagające działań priorytetowych. Działania te należało wdrożyć do końca 2007 r. w ramach odnowionego partnerstwa na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Unia Europejska obecnie, podobnie jak i inne regiony świata, przeżywa zwolnienie tempa wzrostu gospodarczego i związanego z tym tempa przyrostu nowych miejsc pracy, co wynika m.in. z niepewności rynkowej i globalnych zagrożeń politycznych. A. Słojewska, Wyrwać Europę z marazmu, „Rzeczpospolita” 2005, nr 68, s. 2.. 7.

(16) Lucyna Mączka. 36. Zrewidowana strategia lizbońska kładzie nacisk na wzrost gospodarczy i tworzenie miejsc pracy, do czego w szczególności ma prowadzić: promocja zatrudnienia i modernizacji systemu osłony społecznej, podniesienie zdolności adaptacyjnej pracowników i przedsiębiorstw oraz elastyczności rynków pracy, silniejsze inwestowanie w kapitał ludzki przez edukację. Przy czym każdy z krajów członkowskich UE musi prowadzić na swoją odpowiedzialność politykę rozwojową, która będzie jednocześnie zgodna z europejskimi priorytetami. Generalnym ułatwieniem w skutecznym podjęciu i rozwiązywaniu specyficznych problemów powinno być zdecydowane usunięcie przeszkód dla przepływu pracowników w skali rynku europejskiego, wynikających między innymi z niekompatybilności systemów emerytalnych i braku odpowiedniej regulacji jednolitego rynku usług. Dla społeczeństw europejskich głównym problemem do rozwiązania ciągle pozostają: bezrobocie, stagnacja gospodarcza, przestępczość, starzenie się społeczeństw oraz kwestie migracyjne. Jednym z najtrudniejszych problemów jest utrzymujące się od przeszło dwóch dziesięcioleci wysokie bezrobocie. Od 1973 r., kończącego w Europie dwie dekady wysokiego i relatywnie stabilnego wzrostu gospodarczego, stopa bezrobocia systematycznie rośnie. Poszerzenie Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. o 10 nowych stosunkowo biednych państw utrudniło realizację procesu lizbońskiego, w odniesieniu do poziomu rozwoju oraz wielkości zatrudnienia (tabela 1). Kolejne rozszerzenie Unii 1 stycznia 2007 r. o dwóch kolejnych członków, tj. Bułgarii i Rumunii, jeszcze bardziej pogłębią te dysproporcje, co potwierdzają dane tabeli 4. Tabela 4. Wybrane wskaźniki po rozszerzeniu Unii 1 stycznia 2007 r. (dane dla 2004 r.) Wyszczególnienie. 1. Ludność w tys. osób. 2. Ludność na 1 km. 2. 3. Ludność według wieku w tys. osób, w tym: – 19 lat i mniej – 20–39 – 40–64 – powyżej 65 roku. 4. Struktura ludności (w %): – 19 lat i mniej – 20–39 – 40–64 – powyżej 65 roku. 5. Współczynnik aktywności zawodowej (15 lat i więcej) w %. Bułgaria. Rumunia. 70. 90. 7 715. 21 549. 1 631 2 212 2 624 1 334. 5 287 6 728 6 564 3 133. 20,9 28,4 33,6 17,1. 24,4 31,0 30,2 14,4. 49,2. 54,8.

(17) Dylematy odnowionej strategii lizbońskiej… cd. tabeli 4. Wyszczególnienie. 6. Stopa bezrobocia w %. 7. PKB per capita w USD w 2003 r.. 8. Dynamika wzrostu PKB, gdy rok 1995 = 100,0. 37. Bułgaria. Rumunia. 2 533. 2 550. 115,7. 124,5. 17,6. 7,0. Źródło: Rocznik Statystyczny GUS, 2005. Statystyka międzynarodowa.. 1 stycznia 2007 r. Unii przybyło około 30 mln obywateli, których PKB na mieszkańca nie przekracza w obu krajach 40% średniej unijnej i jest dwa razy mniejszy niż w Polsce. Z powyższego wynika, że podobnie jak podczas przyjęcia do UE-10 nowych państw w 2004 r., obecnie również pojawiają się wątpliwości i obawy przed konsekwencjami tego rozszerzenia. Obecnie także Polska staje w obliczu pytania, jakie będą konsekwencje, gdy najbiedniejsi Bułgarzy i Rumunii zechcą korzystać z należnych przywilejów, gdyż przez dwa lata to Polska miała najlepszą okazję czerpania ze środków unijnych. Także sytuacja na rynku pracy Unii Europejskiej po rozszerzeniu niesie wiele nadziei dla „starej Europy” – wobec problemu starzenia się społeczeństw. Należy pamiętać, że obok Japończyków, to społeczeństwa europejskie (Włosi i Hiszpanie) są obecnie „najstarszymi” narodami świata. Co istotne – latach 2000–2050 dla tych dwóch państw przewiduje się spadek liczby ludności nawet o 20%, a dla całej Europy aż o 13%8. Stawia to przed Europą wiele wyzwań. Przede wszystkim Europa nie będzie mogła w przyszłości pozwolić sobie na powstrzymanie imigracji. Jak szacuje J. Rifkin, Europa potrzebuje co roku milion imigrantów, co odpowiada sytuacji, w której każda Europejka miałaby jedno dziecko więcej. Same Niemcy musiałyby przyjmować 500 tys. młodych imigrantów rocznie przez kolejne 30 lat (lub podwoić wskaźnik urodzeń), aby zapobiec spadkowi liczby mieszkańców z obecnych 83 mln poniżej 70 mln.9 Stąd wniosek, że odsetek ludzi starszych będzie rósł. W interpretacji projektodawców strategii lizbońskiej, osiągnięcie 70% stopy zatrudnienia w 2010 r. jest jednym z głównym celów tego procesu. Jednym z priorytetów jest także zatrudnienie 50% osób starszych (w wieku od 55–64 lat) w 2010 r. Stopa zatrudnienia wzrasta, mimo dużego zróżnicowania wewnątrz samej Unii. Przepływ siły roboczej będzie tym większy, im większe będą różnice w poziomie bezrobocia. Zasada swobodnego przypływu siły roboczej powoduje, że kraje emi-. J. Ryfkin, Europejskie marzenia…, s. 307.. 8. Ibidem, s. 309.. 9.

(18) 38. Lucyna Mączka. gracyjne mogą liczyć na złagodzenie bezrobocia. Część siły roboczej, zachęcona wyższymi płacami w innych państwach, decyduje się bowiem na pracę za granicą. Bez przeprowadzenia dalszych reform strukturalnych niemożliwe będzie zwiększenie konkurencyjności Europy ani utrzymanie wzrostu gospodarczego, a co za tym idzie – podniesienie poziomu życia i tworzenie nowych miejsc pracy. Przy czym, aby reformy strukturalne przyniosły pełne korzyści pod względem wzrostu gospodarczego i zatrudnienia, konieczna jest odpowiednia polityka makroekonomiczna. Literatura Eurostat, Młodzi Polacy bez pracy, „Gazeta Wyborcza”, 3–4 września 2005. Kabaj M., Ekonomia tworzenia i likwidacji miejsc pracy, IPiSS, Warszawa 2005. Kok W., Facing the Challenge: The Lisbon Strategy for Growth and Employment, Report for a High-Level Group, 2004. Kryńska E., Dylematy polskiego rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2002. Mączka L., Proces starzenia się ludności i jego skutki dla rynku pracy w rozszerzonej Unii Europejskiej, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 709, Kraków 2006. Mączka L., Strategia lizbońska a wykorzystanie zasobów siły roboczej. Wydawnictwo Acta Agraria et Silvestria. Series Agraria, vol. XLIII/1. Kraków 2004. Posiedzenie Rady Europejskiej, Fundacja Bruksela, marzec 2006, www-p@org.pl. Raport Komisji Europejskiej http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/occasional_papers/2006/ocp24en.pdf. Ryfkin J., Europejskie marzenia, Nadir, Warszawa 2005. Słojewska A., Wyrwać Europę z marazmu, „Rzeczpospolita” 22 marca 2005. Sulmicka M., Realizacja strategii lizbońskiej, „Sprawy Międzynarodowe” 2005, nr 3. Dilemmas of the Renewed Lisbon Strategy in the Area of the Labour Market A major determinant of European integration processes is globalisation and its challenges. In accordance with the document adopted in Lisbon in 2000, by 2010 the EU was to become the most competitive and dynamic economy in the world, capable of long-term growth and able to create a greater number of better quality jobs whilst preserving European social values and protecting the environment. Unfortunately, the five years of implementing the Lisbon Strategy ended in fiasco, which is why, at a meeting of the Council of the European Union on 22–23 March 2006 in Brussels, a "Renewed Lisbon Strategy focusing on economic growth and employment" was adopted. Within the framework of this new strategy, EU leaders set some ambitious new goals. The key to success is to be: the creation of a knowledge-based economy, the elimination of all barriers to cooperation between European Union countries, the promotion of environmentally-friendly technologies, and more flexible regulation of the labour market..

(19)