ANDRZEJ ROSNER1
Szanowni Panstwo!
Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN formalnie powsta³ przed 40 laty, w 1971 roku. Jego korzenie kszta³towa³y siê jednak wczeœniej, koncepcja utwo-rzenia interdyscyplinarnego instytutu zajmuj¹cego siê kompleksowo problema-mi rozwoju wsi i rolnictwa wykluwa³a siê w œrodowisku naukowym skupionym w Komitecie Badañ Rejonów Uprzemys³awianych, a nastêpnie w nowo powsta-³ym Zak³adzie Badañ Rejonów Uprzemys³awianych. ród³a Instytutu s¹ wiêc o prawie 9 lat starsze ni¿ jego formalna historia, któr¹ rozpoczyna decyzja po-wo³uj¹ca placówkê.
G³ówny problem, który podejmowa³ Instytut w ca³ym okresie swojego istnie-nia, to wytyczenie mo¿liwych œcie¿ek rozwoju wsi jako przyjaznego mieszkañ-com œrodowiska spo³eczno-gospodarczego i kulturowego, a wiêc takiego, które pozwala³oby zachowaæ wartoœciowe elementy tradycyjnych struktur i funkcji, a jednoczeœnie pozwala³yby na realizacjê aspiracji mieszkañców wsi. Wa¿nym elementem tego œrodowiska by³aby równie¿ gospodarka ukszta³towana w taki sposób, aby dostarcza³a mieszkañcom wsi godziwych Ÿróde³ utrzymania. Tak zdefiniowana problematyka badañ nie jest banalna, zw³aszcza jeœli weŸmiemy pod uwagê zmniejszaj¹ce siê zapotrzebowanie rolnictwa na pracê, ogromne miê-dzypokoleniowe ró¿nice struktur wykszta³cenia i zwi¹zane z tym oczekiwania m³odzie¿y wiejskiej, specyfikê demograficznej sytuacji z na przemian wystêpu-j¹cymi wy¿ami i ni¿ami demograficznymi oraz wczeœniejszymi zawirowaniami polityki rolnej, a zw³aszcza próbami kolektywizacji rolnictwa. Próby te dopro-wadzi³y do g³êbokiej nieufnoœci rolników wobec wszelkich dzia³añ polityki rol-nej, niezale¿nie od tego, czy by³y one dla tej grupy korzystne czy niekorzystne.
Spoœród pomys³ów profesora Dyzmy Ga³aja, organizatora Instytutu i pierw-szego jego dyrektora, na sposób jego dzia³ania kilka okaza³o siê tak trafnych, ¿e utrzyma³o siê do dziœ. Wprowadzono comiesiêczne seminaria Instytutu, prze-kszta³caj¹ce siê w szczególne spotkania, na których odbywa³y siê otwarte, po-zbawione ideologicznego gorsetu dyskusje na tematy wiejskie. Czêsto przed-miotem referatów i debat by³y kwestie zasadnicze, wi¹¿¹ce siê z kierunkiem
12
13 zmian zachodz¹cych na wsi, z kondycj¹ polskiej wsi i polityk¹ wobec niej. Po-dejmowano miêdzy innymi takie kwestie, jak: efektywnoœæ ekonomiczna sekto-ra pañstwowego, spo³ecznego i prywatnego w rolnictwie, rola dwuzawodowoœci w przezwyciê¿aniu problemów rozdrobnienia agrarnego i bezrobocia ukrytego w gospodarstwach rodzinnych, dostêpnoœæ us³ug publicznych dla mieszkañców wsi, w tym zw³aszcza us³ug edukacyjnych, medycznych i zapewniaj¹cych Ÿró-d³a utrzymania na staroœæ. Zajmowano siê wp³ywem treœci programowych systemu oœwiaty na kszta³towanie postaw m³odzie¿y wiejskiej itp. Seminaria te cieszy³y siê du¿ym zainteresowaniem, przyje¿d¿ali na nie uczestnicy z ca³ego kraju, gdy¿ by³y w tym czasie jedynym forum tego rodzaju nieskrêpowanej dys-kusji. W zasadzie seminaria odbywa³y siê w Sali Okr¹g³ego Sto³u, jednak czê-sto zdarza³o siê, ¿e okazywa³a siê ona zbyt ma³a i czêœæ uczestników sta³a, œci¹-ga³a krzes³a z s¹siednich sal lub (jeœli to by³o mo¿liwe) przenoszono siê do znacznie wiêkszej tzw. Sali Lustrzanej. Seminaria odbywaj¹ siê zreszt¹ równie¿ obecnie, jednak ich znaczenie z koniecznoœci zmala³o. W obecnych warunkach nabra³y one bardziej akademickiego charakteru, mo¿liwoœæ wypowiadania siê krytycznego wobec panuj¹cego porz¹dku sta³o siê norm¹, która nikogo dziœ nie dziwi, a rolê miejsca spotkañ osób z ró¿nych oœrodków akademickich przejê³y czêœciowo konferencje organizowane znacznie czêœciej ni¿ w tamtych czasach. Drugim pomys³em, który zrodzi³ siê w pierwszym okresie istnienia Instytutu, by³o wydawanie kwartalnika o charakterze naukowym, poœwiêconego proble-mom wiejskim pt. „Wieœ i Rolnictwo”. Kwartalnik ten ma charakter interdyscy-plinarny, publikowane s¹ w nim teksty dotycz¹ce wsi i mieszcz¹ce siê w szero-ko rozumianym zakresie nauk spo³ecznych i eszero-konomicznych. Poza kwartalni-kiem Instytut jest od pocz¹tku swojego istnienia wydawc¹ serii ksi¹¿kowej „Problemy Rozwoju Wsi i Rolnictwa”. Zarówno kwartalnik, jak i seria ksi¹¿ko-wa ukazuj¹ siê nieprzerksi¹¿ko-wanie do dzisiaj, przy czym na rynku wydawniczym w dalszym ci¹gu praktycznie nie maj¹ konkurencji. O ile istnieje bardzo wiele czasopism zajmuj¹cych siê problemami rolnictwa (wydaj¹ je uczelnie rolnicze oraz instytuty resortowe), to problemy wsi traktowane z interdyscyplinarnej per-spektywy, poza IRWiR PAN, rzadko s¹ podejmowane.
Publikacje ksi¹¿kowe Instytutu od lat wskazywane s¹ jako najwa¿niejsze ma-teria³y wykorzystywane w Oœrodkach Doradztwa Rolniczego. W wielu uczel-niach rolniczych, ekonomicznych i socjologicznych wykorzystuje siê je jako obowi¹zkow¹ lekturê dla studentów. Ponadto wykorzystywane s¹ przez ró¿ne instytucje, w tym centralne organy administracji pañstwowej. W szczególnoœci do Instytutu dochodz¹ g³osy o przydatnoœci publikowanych wyników badañ z Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Ministerstwa Pracy i Spraw Socjalnych, Ministerstwa Edukacji, Komisji Sejmo-wych i Senackich oraz z Urzêdów Marsza³kowskich.
Pierwsza po³owa lat dziewiêædziesi¹tych by³a okresem szczególnie trudnym dla Instytutu. Poza k³opotami finansowymi, które wówczas dotknê³y bardzo wiele placówek badawczych, ujawni³ siê kryzys kadrowy spowodowany tym, ¿e wielu pracowników przesz³o do pracy w ciagle zmieniaj¹cej siê administracji pañstwowej. Instytut utraci³ w stosunkowo krótkim czasie wa¿nych dla
prowa-dzonych prac naukowców. Odszed³ wówczas do pracy w Sejmie prof. Miko³aj Kozakiewicz, marsza³ek sejmu kontraktowego, natomiast prof. Miros³aw Pietre-wicz zosta³ wicepremierem, szefem Komisji Planowania. Z kolei prof. Katarzy-na Duczkowska-Ma³ysz rozpoczê³a pracê w Kancelarii Prezydenta, a wiele innych osób w Biurze Senatu, Urzêdzie Ministra do spraw Warunków ¯ycia na Wsi itp. W okresie tym Instytut sta³ siê placówk¹ o wyraŸnie zarysowanej roli – eksperckim zapleczem podejmowanych decyzji z zakresu polityki spo³ecznej i gospodarczej dotycz¹cej wsi. Obecnie Instytut, za spraw¹ swoich pracowni-ków, bierze udzia³ w pracach komitetów steruj¹cych i monitoruj¹cych programy Unii Europejskiej, uczestniczy w wielu cia³ach doradczych przy centralnych or-ganach w³adzy, a tak¿e przygotowuje na ich u¿ytek ekspertyzy i opinie. Poza tzw. dzia³alnoœci¹ statutow¹ pracownicy Instytutu wykazuj¹ du¿¹ aktywnoœæ w zakresie formu³owania problemów badawczych i zdobywania œrodków na ich realizacjê. Doœæ powiedzieæ, ¿e w ostatnim okresie na jedenaœcie zg³oszonych wniosków w konkursach MNiSW a¿ dziesiêæ uzyska³o finansowanie. Pracow-nicy Instytutu uczestniczyli tak¿e w kilku programach badawczych Komisji Eu-ropejskiej oraz w pracach nad oficjalnymi ocenami œredniookresowymi i koñco-wymi programów Unii Europejskiej w Polsce.
Instytut jest placówk¹ ma³¹, nie wszystkie, nawet najwa¿niejsze kwestie roz-woju obszarów wiejskich s¹ w nim obecnie podejmowane. Wybór tego, czym pracownicy IRWiR siê aktualnie zajmuj¹, jest wynikiem kompromisu dokonuj¹-cego siê na kilku p³aszczyznach. Najwa¿niejsza z nich to proporcja miêdzy ba-daniami podstawowymi i takimi, które wynikaj¹ z bie¿¹cych potrzeb lub oceny, ¿e w bliskiej perspektywie potrzeby takie siê pojawi¹. Drugie kryterium, wed³ug którego poszukuje siê kompromisu, to kwestia finansowa – na pewne tematy, w ocenie Instytutu, ³atwiej bêdzie zdobyæ finansowanie, na przyklad grantowe, na inne, nie mniej wa¿ne – trudniej, jeszcze inne s¹ w ocenie IRWiR tak wa¿ne, ¿e trzeba je w³¹czyæ w tzw. finansowanie statutowe. I wreszcie przy wyborze ak-tualnie podejmowanych kwestii brana jest pod uwagê sprawa rozwoju kadry, zdobywania przez ni¹ kolejnych stopni naukowych, a tak¿e zainteresowania pra-cowników.
W stosunku do wczesnego okresu historii Instytutu problematyka podejmo-wanych badañ ulega³a ewolucji. Wyznacza³y j¹ zmiany dokonuj¹ce siê w kraju. Nowymi przedmiotami badañ jest znaczenie dla rozwoju polskiej wsi wspólnej polityki rolnej i jej ewolucja oraz problemy zwi¹zane z procesami globalizacji, samorz¹dnoœæ lokalna, problemy powstaj¹ce na styku rozwoju gospodarczego i œrodowiska naturalnego. Istniej¹ jednak równie¿ pola badawcze stale obecne w zasiêgu zainteresowañ naszych badañ, nale¿¹ do nich miêdzy innymi przemia-ny rodzinnej gospodarki ch³opskiej w kierunku profesjonalnego konkurencyj-nego gospodarstwa rynkowego, przezwyciê¿anie problemów wynikaj¹cych z rozdrobnienia rolnictwa, kwestie demograficzne, problemy zatrudnienia i kszta³towania siê wielofunkcyjnego modelu wsi.
Koñcz¹c, muszê jeszcze wspomnieæ o wspó³pracy z zagranicznymi placów-kami naukowymi. Utrzymujemy wspó³pracê z wieloma placówplaców-kami europejski-mi, z niektórymi z nich, na przyk³ad z Francj¹, jest ona d³ugotrwa³a, a jej wyni-14
15 kiem jest kilka projektów i publikacji ksi¹¿kowych. Poza Europ¹ najszybciej rozwija siê wspó³praca z Australi¹ i Chinami. Instytut od trzech lat prowadzi wspólnie z najwiêkszym australijskim uniwersytetem letni¹ szko³ê w zakresu modelowania ekonomicznego. Na tydzieñ w okresie wakacji zje¿d¿a z ca³ego niemal œwiata kilkunastu przedstawicieli œwiata nauki, biznesu, pracowników agencji rz¹dowych, ministerstw, Komisji Europejskiej itp. Za sukces mo¿na przyj¹æ fakt, ¿e liczba uczestników tych spotkañ wzrasta. Organizujemy tak¿e cykliczne wspólne konferencje z Instytutem Rozwoju Wsi Chiñskiej Akademii Nauk Spo³ecznych. Ostania z nich odby³a siê we wrzeœniu. Wywo³uj¹ one spo-re zaintespo-resowanie równie¿ za granic¹, we wrzeœniowej udzia³ wziêli równie¿ naukowcy z Rumunii i Wêgier, a chêæ uczestniczenia w nastêpnej, przewidzia-nej za dwa lata, zapowiedzieli tak¿e przedstawiciele Akademii Nauk Spo³ecz-nych Wietnamu.
