R
E
C
E
N
Z
J
E
___________________________________________________________
ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LIX, zeszyt 4 - 2011
Radzyn´ Podlaski. Miasto i rezydencja
, red. Graz;yna Michalska i Dominika
Leszczyn´ska, Radzyn´ Podlaski 2011, ss. 193.
InicjatyweJ wydania ksi Jaz;ki o Radzyniu Podlaskim i znajduj Jacej sieJ w nim rezy-dencji Eustachego Potockiego (1719-1768) nalez;y przyj Jac´ z uznaniem. Nie wszystkie bowiem w]adze lokalne (choc´ trzeba przyznac´, z;e tych jest juz; sporo) zadaj Ja sobie trud przekazania b Jadz´ pozyskania funduszy na wydanie publikacji, na odpowiednim poziomie merytorycznym i edytorskim, promuj Jacych ich region. W tym wypadku mamy do czynienia z pieJknie wydan Ja, albumow Ja pozycj Ja, z doskona]ej jakos´ci zdjeJ-ciami, beJd Jac Ja co prawda z za]oz;enia (jak moz;na domniemywac´) ksi Jaz;k Ja popularno-naukow Ja (brak w niej na przyk]ad przypisów), ale ze wzgleJdu na Autorów zamiesz-czonych w niej artyku]ów, beJd Jacych badaczami z duz;ym dorobkiem oraz waz;ne, a niepublikowane wczes´niej tezy zawarte w tej pracy, uwaz;am publikacjeJ o Radzy-niu za godn Ja zrecenzowania w periodyku naukowym.
Ksi Jaz;ka zawiera nasteJpuj Jace teksty (poza WsteCpem i not Ja Od redakcji): Graz;yna Michalska, Roman Zwierzchowski, bukasz Michalski, Radzyn´ Podlaski miasto i
rezy-dencja; Joanna Kowalik, Pa)ac w Radzyniu Podlaskim i jego mieszkan´cy; Jakub Sito,
Fenomen rzez´b Jochanna Chrisostoma Redlera; Dorota Pape, Barokowy ogród przy
rezydencji w Radzyniu Podlaskim; Krystyna Gutowska-Dudek, Magdalena Gutowska,
Zbiory pa)acu w Radzyniu Podlaskim – relikty minionej s´wietnos´ci; Jeremi T. Króli-kowski, Wartos´ci przestrzenne za)oz;enia barokowego w Radzyniu Podlaskim; Pawe] Jaskanis, Przysz)os´c´ zespo)u pa)acowo-parkowego w Radzyniu Podlaskim.
W moim przekonaniu na szczególn Ja uwageJ zas]uguje praca Romana Zwierzchow-skiego, badacza obdarzonego nie tylko wielk Ja wiedz Ja i dos´wiadczeniem, ale takz;e intuicj Ja, co w przypadku rekonstrukcji obiektów zabytkowych, do których niejedno-krotnie nie ma odpowiedniej ilos´ci z´róde] archiwalnych, jest wyj Jatkowo cenne. Zwie-rzchowski zajmowa] sieJ juz; wczes´niej rezydencjami Eustachego Potockiego – jest autorem s´wietnej analizy lubelskiego pa]acu tego magnata1. Tak jest i w tym wy-padku; Autor przedstawi] propozycjeJ dziejów przemian architektonicznych pa]acu od XVI do XVIII wieku, czego nikt przed nim sieJ nie podj Ja].
1 R. Z w i e r z c h o w s k i, Lubelski pa)ac Eustachego Potockiego, [w:] Studia nad sztuk Ca renesansu i baroku, red. J. Lileyko i I. Rolska-Boruch, t. VIII, Lublin 2007, s. 187-215.
304
RECENZJEPodobnie waz;ny jest tekst autorstwa Jakuba Sity, w którym zaprezentowa] on próbeJ interpretacji rzez´b na radzyn´skiej oranz;erii (czego nikt przed nim nie dokona]) oraz rozszerzenie interpretacji rzez´b elewacji ogrodowej. Odczytanie puttów na oran-z;erii jako personifikacji pór roku zwi Jazanych z upraw Ja i zbiorami (Wiosna, Lato, Jesien´), jest przekonuj Jace. Oczywis´cie, niezalez;nie od tego pamieJtac´ nalez;y, z;e oran-z;eria powinna byc´ rozpatrywana ] Jacznie z pos Jagami Herkulesów na radzyn´skich bramach, gdyz; owoce cytrusowe utoz;samiano ze z]otymi jab]kami Hesperyd, a wieJc oranz;eria mia]a taki sam wyraz symboliczny, jak pos Jag Herkulesa.
Na wyróz;nienie w omawianej publikacji zas]uguj Ja tez; teksty Krystyny Gutow-skiej-Dudek i Magdaleny Gutowskiej oraz Joanny Kowalik. Szkoda, z;e ten ostatni, oparty na najnowszej literaturze przedmiotu, rzetelnie zebranej i opracowanej, nie znalaz] sieJ na pocz Jatku, gdyz; stanowi doskona]y wsteJp do innych artyku]ów. Prze-chodz Jac do uwag polemicznych, szkoda, z;e pominieJto ca]kowicie XVIII-wieczne dzieje kos´cio]a p.w. Trójcy S´wieJtej oraz najnowsz Ja literatureJ dotykaj Jac Ja tej proble-matyki, np. ksi Jaz;keJ Micha]a Kurzeja2, który pisze, z;e elewacje kaplic zosta]y praw-dopodobnie przekszta]cone w XVIII wieku, o czym s´wiadczyc´ mog Ja ich p]askie podzia]y i szczyty z wybrzuszonym gzymsem, cenne by]oby odniesienie sieJ do tej tezy. Krystyna Gutowska-Dudek i Magdalena Gutowska oraz Jeremi Królikowski podaj Ja w bibliografiach swoich artyku]ów praceJ Tomasza Dziubeckiego (Programy
symboliczne i funkcje ceremonialne rezydencji magnackich. Pu)awy-Bia)ystok-Radzyn´ Podlaski-Lubartów w latach 1730-60, Warszawa 2010), o której Anna Olen´ska ostat-nio napisa]a: „nies´cis]os´ci i stwierdzenia nieznajduj Jace pokrycia w z´ród]ach utrudnia-j Ja ustosunkowanie sieJ do waloru naukowego tej ksi Jaz;ki”3; autor niniejszego tekstu oczywis´cie równiez; podpisuje sieJ pod tymi s]owami. Ksi Jaz;ka T. Dziubeckiego nie powinna byc´ cytowana, wprowadzanie do powszechnego obiegu tej publikacji, bez odpowiedniego komentarza, uwaz;am za szkodliwe, zw]aszcza w pracach skierowa-nych nie tylko do specjalistów. Na szczeJs´cie dla publikacji o Radzyniu Autorzy ogra-niczyli sieJ jedynie do przywo]ania ksi Jaz;ki T. Dziubeckiego w bibliografii, bez wyko-rzystania jej w swoich tekstach.
Dorota Pape umies´ci]a w bibliografii (s. 134) nasteJpuj Jacy zapis: „Listy A. Woz´-niakowskiego do J. Fontany z 26 V 1755 r. oryg. AGAD Archiwum Roskie, XVI/21”. Oczywis´cie nie moz;na wykluczyc´, z;e Autorka znalaz]a listy nieznanego dot Jad A. Woz´niakowskiego, pisane do Jakuba Fonatany 26 V 1755, by]aby to rewe-lacja, godna odreJbnego artyku]u. Bardziej prawdopodobne wydaje mi sieJ, z;e chodzi o zacytowany, i to z b]eJdem, za Aldon Ja Bartczakow Ja4, list Adama Woz´niackiego do Jakuba Fontany z 26 V 1755 r., przechowywany obecnie w Archiwum G]ównym Akt Dawnych (Archiwum Publicznym Potockich, sygn. 170).
2 M. K u r z e j, Jan Wolff. Monografia architekta w s´wietle analizy prefabrykowanych elementów dekoracji sztukatorskich, Kraków 2009, s. 62.
3 A. O l e n´ s k a, Jan Klemens Branicki „Sarmata Nowoczesny”. Kreowanie wizerunku poprzez sztukeC, Warszawa 2011, s. 17.
4 A. B a r t c z a k o w a, Jakub Fontana architekt warszawski XVIII wieku, Warszawa
305
RECENZJE
Moz;na tez; wskazac´ w omawianej ksi Jaz;ce o Radzyniu kilka drobiazgów, ale dos´c´ istotnych, bo dotycz Jacych g]ównego dysponenta pa]acu Eustachego Potockiego. Po-tocki urodzi] sieJ w 1719 r., w Sernikach i tam zosta] ochrzczony 21 wrzes´nia tegoz; roku. Fragment KsieCgi urodzonych w parafii Syrnickiej… swojego czasu opublikowa] pisz Jacy te s]owa5, a juz; wczes´niej roczn Ja dateJ urodzin Eustachego ustali]a Boz;ena Popio]ek6. Dobrze by]oby gdyby ta data, przynajmniej w s´wiadomos´ci radzynian, zosta]a utrwalona. Joanna Kowalik w omawianej publikacji podaje dateJ chrztu (czyli 21 IX 1719), ale juz; Graz;yna Michalska podaje b]eJdn Ja dateJ urodzenia 1720, co nie ma z;adnego potwierdzenia w literaturze (Barbara Grosfeld w Polskim S)owniku
Bio-graficznym7 poda]a dateJ ok. 1720, co by]o nieprecyzyjne, ale nie zawiera]o b]eJdu). Sformu]owanie „Marsza]ek Trybuna]u Koronnego w Lublinie” uz;ywane przez Autorki (G. Michalska, s. 16, J. Kowalik, s. 75), jakkolwiek pojawiaj Jace sieJ juz; w XVIII w., nie jest precyzyjne, gdyz; istnia] tylko jeden Trybuna] Koronny, s Jadz Jacy zarówno w Piotrkowie jak i w Lublinie, który mia] tego samego marsza]ka i prezy-denta. Natomiast zupe]nie b]eJdna jest informacja, z;e Potocki by] marsza]kiem Trybu-na]u Lubelskiego w latach 1754-1755 (J. Kowalik, s. 75). Trybuna] w Lublinie roz-pocz Ja] swoje obrady pod lask Ja Eustachego 7 IV 1755 roku i pracowa] do 20 XII 1755 roku. Marsza]kiem Trybuna]u zosta] wybrany Potocki w 1754 roku, ale w Piotr-kowie, i tam przewodniczy] obradom trybunalskim do marca roku 1755. Tak wieJc o Eustachym moz;na powiedziec´, z;e w latach 1754-1755 by] marsza]kiem Trybuna]u Koronnego lub Piotrkowskiego, ale nie Lubelskiego (tym by] tylko w 1755 roku).
Sprzeciw musz Ja budzic´ s]owa Graz;yny Michalskiej, która na s. 16 pisze, z;e „oso-bowos´c´ magnata (tzn. Potockiego - K.G.) dobrze charakteryzowa]a nasteJpuj Jaca anegdota przytoczona w „Tygodniku Ilustrowanym” z 1860 r.” (chodzi o historieJ o paleniu przez Eustachego przedstawionych mu rachunków z budowy pa]acu, bez jakiejkolwiek ich kontroli). Pobiez;na nawet lektura zachowanej korespondencji Potoc-kiego z Archiwum G]ównego Akt Dawnych w Warszawie (Archiwum Publiczne Potockich) oraz Archiwum Pan´stwowego w Krakowie oddzia] na Wawelu (Archiwum Krzeszowickie Potockich) zmusza do zgo]a przeciwnych wniosków – skrupulatnie analizowa] on kaz;dy rachunek, domaga] sieJ dok]adnych kosztorysów, interweniowa] osobis´cie, gdy mia] w Jatpliwos´ci, czy materia]y na budoweJ s Ja wykorzystywane pra-wid]owo. To w]as´nie opisane przez JózefeJ S´migielsk Ja w 1860 r. zachowanie nie mies´ci]o sieJ w mentalnos´ci osiemnastowiecznego magnata, który analizowa] koszty nie tylko dlatego, z;e by] dobrym gospodarzem, ale takz;e po to, aby nie dac´ sieJ
5 K. G o m b i n, Eustachy Potocki i Ludwik Markiewicz rola kolatora i proboszcza przy budowie kos´cio)a pa)acowego pod wezwaniem s´w. Marii Magdaleny w Sernikach, [w:]
Ziemian´-stwo na Lubelszczyz´nie. Materia)y II sesji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Zamoyskich w Koz)ówce 22-24 maja 2002, oprac. R. Maliszewski, Koz]ówka 2003, s. 250.
6 B. P o p i o ] e k, Kobiecy s´wiat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnos´ci Ca kobiet z kreCgów dworskich, Karków 2003, s. 372.
7 B. G r o s f e l d, Potocki Eustachy, [w:] Polski S)ownik Biograficzny, t. XVII,
306
RECENZJEoszukac´ ludziom niz;szego stanu – tak zreszt Ja posteJpowa] nie tylko Potocki, ale takz;e i inni magnaci, co dzis´ jest juz; ca]kiem dobrze opisane w literaturze przedmiotu.
PrzypomneJ w tym miejscu, jako przyk]ad, zdanie napisane przez Jana Klemensa Branickiego w 1759 roku: „O ten komin z CheJcin wiem, z;e to s Ja figle pana Dolinge-ra, który jako zawsze szalbierz i mnie zdzieDolinge-ra, daleko pieJkniejsze paryskie mia]em po 35 dukatów. PiszeJ do pana Redlera, z;eby mu wyeksplikowa], z;e ja znam sieJ na tym i kaz;e go kijem obic´”8. Dodac´ nalez;y, z;e w omawianym tomie inne autorki (K. Gutowska-Dudek, M. Gutowska s. 154), krytycznie odnios]y sieJ do informacji z „Tygodnika Ilustrowanego” o paleniu rachunków i to jest, niew Jatpliwie, znacznie bliz;sze prawdy.
W Jatpliwos´ci moz;na miec´ zreszt Ja i do drugiej podanej przez Graz;yneJ Michalsk Ja (s. 16) informacji, jakoby Potocki mia] s´wiadomos´c´, z;e moz;e sieJgn Jac´ po koroneJ w kaz;dej chwili jako równy innym magnatom. Eustachy by], moz;na by tak powie-dziec´, wysoko postawionym, ale jednak klientem innych magnatów – hetmanów wielkich koronnych – Józefa Potockiego, a po jego s´mierci Jana Klemensa Branickie-go. S´miem twierdzic´, z;e che]pienie sieJ moz;liwos´ci Ja uzyskania korony by]o tylko swoist Ja figur Ja retoryczn Ja, nigdy nie traktowan Ja przez Eustachego powaz;nie. Last but
not least: po lekturze ksi Jaz;ki moz;na odnies´c´ wraz;enie, z;e pa]ac w Wilanowie powi-nien byc´ swoistym wzorem dla Radzynia. PamieJtac´ jednak nalez;y, z;e prace w Wila-nowie spotka]y sieJ juz; kilka lat temu z ogromn Ja krytyk Ja wielu historyków sztuki, mieJdzy innymi Marka Kwiatkowskiego i Jerzego Lileyki9, zarzucano wówczas uz;y-cie podczas prac restauracyjno-konserwatorskich nieodpowiednich barw i materia]ów, np. krycia dachów tytanow Ja blach Ja malowan Ja na zielono, wzbudza równiez; powaz;ne w Jatpliwos´ci ostatnia rekonstrukcja wilanowskiego ogrodu. O tym nie wolno zapomi-nac´.
Krzysztof Gombin Katedra Historii Sztuki Nowoz;ytnej KUL
8 List Jana Klemensa Branickiego do Szuszkowskiego, cyt. za: E. K o w e c k a, Dwór „najrz Cadniejszego w Polszcze magnata”, Warszawa 1991, s. 92-3.
9 Por. Kolorami Moskale atakuj Ca stoliceC, wzieCli juz; Wilanów, s Ca na trakcie, wdzieraj Ca sieC na Zamek, „Kurier Warszawski”, nr 4/5(12), 2009, s. 6-11; Zbrodnia wilanowska, „Kurier Warszawski”, nr 6(13), 2009, s. 1; Czy stolica musi byc´ czerwona?, „Kurier Warszawski”, nr 6(13), 2009, s. 6-11.
