A
R
T
Y
K
U
Đ
Y
___________________________________________________________
ROCZNIKI NAUK PRAWNYCHTom XXII, numer 1 — 2012
ANNA GOĐE˛BIOWSKA
WPĐYW SCLEROSIS MULTIPLEX
NA NIEZDOLNOS´C
´ ZAWARCIA MAĐZ˙EN´STWA
WPROWADZENIE
Problematyka dotycz ˛aca wpđywu choroby, jak ˛a jest stwardnienie rozsiane
(sclerosis multiplex), na zdolnos´c´ podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´-skich, z pewnos´ci ˛a wymaga poruszenia wielu istotnych kwestii, zwi ˛azanych nie tylko z prawem kanonicznym. W rozwaz˙aniach nad tym zagadnieniem punktem wyjs´cia be˛dzie przedstawienie etiologii i skutków stwardnienia rozsianego, co z pewnos´ci ˛a zwi ˛azane jest z wiedz ˛a medyczn ˛a. Poza tym przy formuđowaniu konkluzji istotn ˛a spraw ˛a okazađo sie˛ zbadanie wpđywu tej choroby na niezdolnos´c´ podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich.
Warto przypomniec´, z˙e stwardnienie rozsiane okres´lane jest w je˛zyku đacin´skim jako sclerosis multiplex lub SM. Zapadaj ˛a na te˛ chorobe˛ ludzie mđodzi. Jej etiologia nie jest znana. Badania naukowe prowadzone od ponad stu lat potwierdzaj ˛a, iz˙ metody jej wyleczenia s ˛a nieskuteczne, dlatego uwaz˙a sie˛ j ˛a za nieuleczaln ˛a. Stwardnienie rozsiane zaliczane jest do chorób os´rod-kowego ukđadu nerwowego – rdzenia kre˛gowego i móz˙dz˙ka, systemu mózgo-wego zaatakowanego u mđodych ludzi we wczesnym okresie ich z˙ycia, kiedy zaczyna sie˛ okres dojrzewania1. Pomimo intensywnych badan´ prowadzonych
Dr ANNAGOĐE˛BIOWSKA– Wyz˙sza Szkođa Bezpieczen´stwa i Ochrony im. Marszađka Józefa Piđsudskiego w Warszawie; e-mail: losangeles@gmail.com
1Por. W. C e n d r o w s k i, Stwardnienie rozsiane, Warszawa 1993, s. 222; M. S t e u -d e n, S. S t e u -d e n, Analiza niektórych psychicznych reakcji chorych na stwar-dnienie
w wielu znanych os´rodkach naukowych, dokđadna przyczyna powstawania tej choroby nadal nie jest znana.
Z literatury przedmiotu wynika, z˙e choroba nie stanowi przeciwwskazania do zađoz˙enia rodziny, ale przyszđych mađz˙onków nalez˙y us´wiadomic´, z˙e wi ˛az˙e sie˛ ona z ewentualnym inwalidztwem i niewielk ˛a nadziej ˛a na uzyskanie po-prawy2. Ponadto nie wolno wobec przyszđego partnera mađz˙en´skiego zatajac´ tej choroby3. Nalez˙y równiez˙ zaznaczyc´, z˙e stwardnienie rozsiane cze˛s´ciej wyste˛puje u kobiet4, a choroba atakuje podczas trzeciej albo czwartej dekady ludzkiego z˙ycia5. Powoduje ona trwađe zaburzenia fizjologiczne i umysđowe, a takz˙e wywođuje zmiany zarówno psychiczne, jak i psychiatryczne6. Do pierwszej grupy zaburzen´ psychicznych zalicza sie˛ zmiany, które objawiaj ˛a sie˛ depresj ˛a endogenn ˛a, eufori ˛a, chwiejnos´ci ˛a afektywn ˛a, psychoz ˛a uroje-niowo-omamow ˛a, ote˛pieniem, zespođem Korsakowa czy charakteropati ˛a7. Do drugiej grupy zaburzen´ psychicznych nalez˙ ˛a zmiany spowodowane reakcjami adaptacyjnymi, a wie˛c depresje reaktywne, reakcje nerwicowe, zespođy hipo-chondryczne i reakcje psychotyczne8.
Poza tym choroba powoduje nieprawidđowos´ci zarówno w sferze poznaw-czej, jak i emocjonalnej. Ws´ród zaburzen´ poznawczych moz˙na wymienic´: utrate˛ pamie˛ci, brak w podejmowaniu decyzji albo konstruktywnego mys´lenia. Do anomalii w sferze emocjonalnej zalicza sie˛: zmiany w osobowos´ci, brak stabilnos´ci emocjonalnej oraz niezdolnos´c´ nawi ˛azywania relacji
mie˛dzyludz-D. S i l b e r b e r g, Multiple Sclerosis, London 1986, s. 14-28; F. B a r d o s s i, Multiple
Sclerosis: Grounds for Hope,New York 1984, s. 2.
2Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. VI, Warszawa 1996, s. 94. 3C e n d r o w s k i, Stwardnienie, s. 222.
4Tamz˙e, s. 17-18.
5Por. N. G r e l l a, Leczenie naturalne, Czeladz´ 1991, s. 107; M.J. S´ w i ˛a t e k,
Stwardnienie rozsiane. Poradnik dla chorych i ich rodzin, Warszawa 1989, s. 8-9.
6Por. T. B i l i k i e w i c z, Stwardnienie wieloogniskowe, [w:] Psychologia kliniczna, red. T. Bilikiewicz, t. II, Warszawa 1989, s. 77; H. B a u e r, F. H a n e f e l d, Multiple
Sclerosis,London 1993, s. 4-6; J. H a l l p i k e, Multiple Sclerosis, London 1983, s. 14-18; D. G o e t z i n g e r, Freatments for MS Range from Scientific to speculative, Amsterdam 1984, s. 3-4; S. A r o n s o n, Therapeutic claims in MS, New York 1983, s. 4-8.
7Por. S.M. R a o, Neuropsychology of Multiple Sclerosis. A Critical Reviev, „Journal of Clinical and Experiomental Neuropsychology” 8 (1986), s. 504-525; Nowa encyklopedia
po-wszechna PWN,t. VI, s. 94; S.M. R a o, Memory Disturbance in Chronic – Progressive
Mul-tiple Sclerosis,„Archives of Neurology” 41 (1984), s. 625-631. 8R a o, Neuropsychology of Multiple, s. 504-525.
69
SCLEROSIS MULTIPLEXA NIEZDOLNOS´C´ ZAWARCIA MAĐZ˙EN´STWA
kich9. Moz˙e wyst ˛apic´ brak utrwalenia wie˛zi mie˛dzyludzkich, co stanowi przeszkode˛ w wypeđnianiu podstawowych obowi ˛azków mađz˙en´skich, takich jak dobro mađz˙onków (bonum coniugum) i dobro potomstwa (bonum prolis).
Ponadto istotn ˛a kwesti ˛a jest fakt, z˙e osoby chore na stwardnienie rozsiane w relacjach mađz˙en´skich nie s ˛a w stanie stworzyc´ i utrzymac´ wspólnoty cađe-go z˙ycia, opartej na partnerstwie stron czy wzajemnym zaufaniu, jak równiez˙ udzielac´ pomocy w kaz˙dym aspekcie z˙ycia. Moz˙e okazac´ sie˛, z˙e nie s ˛a zdol-ne do podje˛cia obowi ˛azków wychowania potomstwa, bowiem z uwagi na roz-wój tego schorzenia nie mog ˛a zapewnic´ dzieciom odpowiednich warunków dla ich rozwoju. Ws´ród skutków fizjologicznych choroby wymienia sie˛ zabu-rzenia seksualne, które doprowadzaj ˛a do impotencji10.
Wobec tego istotne wydaje sie˛ wykazanie wpđywu stwardnienia rozsianego, w zalez˙nos´ci od jego stadium oraz nasilenia na zdolnos´c´ podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich. I chociaz˙ gđównym z´ródđem wiedzy powinno byc´ orzecznictwo Trybunađu Roty Rzymskiej, to z analizy opublikowanych wyro-ków rotalnych wynika, iz˙ problematyka zwi ˛azana bezpos´rednio z t ˛a chorob ˛a nie byđa przez Trybunađ przywođywana. Rota Rzymska natomiast rozpatrywađa choroby neurologiczne dotycz ˛ace paraliz˙u i maj ˛ace identyczne objawy, jak
sclerosis multiplex, z uwzgle˛dnieniem tego, iz˙ nie wykluczono cađkowicie
wyste˛powania tego schorzenia.
9 Por. S´ w i ˛a t e k, Stwardnienie rozsiane. Poradnik, s. 9; W. C e n d r o w s k i,
Tremor in multiple sclerosis, Congress on Movement Disorders, München 1992, s. 16-19; A. S i m m o n s, Problems of Providing Support for People with Multiple Sclerosis and Their
Families in Multiple Sclerosis, [w:] Psychological and Social Aspects, Washington 1982, s. 14-23; F.A. W h i t l o c k, Emotional Disorders in Multiple Sclerosis: Psychological and
Social Aspects,London 1984, s. 72-76.
10Por. C.J. V a s, Sexual Impotence and Some Autonomic Disturbances in Men with
Mul-tiple Sclerosis, „Acta Neurologica Scandinavica” 45 (1969), s. 166-182; F.M. B a r r e t,
Sexuality and Multiple Sclerosis,Multiple Sclerosis Society of Canada, Toronto 1982, s. 1-2; B.H. S m i t h, Multiple Sclerosis and Sexual Dysfunction, „Medical Aspects of Human Sexua-lity” 10 (1976), s. 103-104; P.O. L u n d b e r g, Sexual Dysfunction in Patients with Multiple
Sclerosis,„Sexuality and Disability” 1 (1978), s. 218-222; C e n d r o w s k i, Stwardnienie, s. 145.
I. INCAPACITAS ASSUMENDI
A NIEZDOLNOS´C´ DO POWZIE˛CIA ZGODY MAĐZ˙EN´SKIEJ
Podstawowym celem, który postawiđ ustawodawca formuđuj ˛ac w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 r. norme˛ kan. 1095, jest okres´lenie stopnia, od którego zgoda mađz˙en´ska z racji uwarunkowan´ psychicznych kontrahenta zo-stađa naruszona do tego stopnia, iz˙ nie moz˙e byc´ uwaz˙ana za istotn ˛a. Miara samego zaburzenia stanowi poje˛cie s´cis´le prawne i okres´la je, jako brak zdolnos´ci, czyli niezdolnos´c´ konsensualn ˛a, która jest przyczyn ˛a niewaz˙nos´ci zgody mađz˙en´skiej. Poza tym z uwagi na kwestie prawne prawodawca wymie-nia trzy kryteria, aby okres´lic´ stopien´ niezdolnos´ci konsensualnej, a mia-nowicie: niewystarczaj ˛ace uz˙ywanie rozumu (kan. 1095, n. 1 KPK), powaz˙ny brak rozeznania oceniaj ˛acego (kan. 1095, n. 2 KPK) i niemoz˙nos´c´ podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich (kan. 1095, n. 3)11.
Warto przypomniec´, iz˙ w postanowieniu kan. 1095, n. 1 i n. 2 KPK z 1983 r. wymieniono przypadki niezdolnos´ci do powzie˛cia aktu zgody mađ-z˙en´skiej, jako aktu psychologicznego, czyli w n. 1 brak wystarczaj ˛acego uz˙y-wania rozumu, oraz w n. 2 powaz˙ny brak rozeznania oceniaj ˛acego co do istotnych praw i obowi ˛azków mađz˙en´skich12. Zgodnie z opini ˛a niektórych
11P.J. V i l a d r i c h, Konsens mađz˙en´ski. Sposoby prawnej oceny i interpretacji
w kanonicznych procesach o stwierdzenie niewaz˙nos´ci mađz˙en´stwa (kanony 1095-1107 Kodeksu Prawa Kanonicznego),tđum. S. S´wiaczny, Warszawa 2002, s. 40. Autor podkres´la, iz˙: „zakres
faktyczny, czyli uwarunkowania faktyczne, na bazie których prawodawca konstruuje regulacje˛ zawart ˛a w kan. 1095, stanowi rozmaitos´c´ anomalii, zaburzen´, dysfunkcji psychologicznych, nieprawidđowos´ci psychicznych i chorób umysđowych. […] oceniaj ˛ac konkretny przypadek lub podejmuj ˛ac decyzje˛ s ˛adow ˛a, nie moz˙na mylnie utoz˙samiac´ anomalii psychicznej z niezdolno-s´ci ˛a konsensualn ˛a. Z tej racji jest niezwykle istotne, by dostrzec, iz˙ te wszystkie uwarun-kowania czy sytuacje psychiczne dostarczaj ˛a jedynie materiađu faktycznego (tzw. fattispecie), lecz nigdy same w sobie i przez siebie nie stanowi ˛a kwalifikacji prawnej, czyli nie przes ˛adzaj ˛a o niezdolnos´ci konsensualnej”. Poza tym stwierdziđ, z˙e: „anomalia psychiczna albo choroba umysđowa nigdy nie jest sama i przez siebie przyczyn ˛a niewaz˙nos´ci, lecz okolicznos´ci ˛a fak-tyczn ˛a podmiotu, na bazie której okres´la sie˛ (oceniaj ˛ac zawsze kaz˙dy przypadek z osobna), czy w czasie zawierania mađz˙en´stwa byđ on pozbawiony wystarczaj ˛acego uz˙ywania rozumu, ko-niecznego rozeznania oceniaj ˛acego, czy tez˙ moz˙nos´ci podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´-skich, które to elementy s ˛a normatywnymi kryteriami prawnymi sđuz˙ ˛acymi do oceny i okres´-lenia niezdolnos´ci konsensualnej wedđug kan. 1095, a przez to rzeczywistymi przyczynami niewaz˙nos´ci. Tak wie˛c osoba dotknie˛ta jak ˛as´ dysfunkcj ˛a psychiczn ˛a moz˙e waz˙nie zawrzec´ mađz˙en´stwo, jez˙eli w danym przypadku, w momencie wyraz˙ania zgody, ta sytuacja psychiczna nie pozbawia jej wystarczaj ˛acego uz˙ywania rozumu, rozeznania oceniaj ˛acego i nie umoz˙liwia jej przyje˛cia obowi ˛azków mađz˙en´skich”.
71
SCLEROSIS MULTIPLEXA NIEZDOLNOS´C´ ZAWARCIA MAĐZ˙EN´STWA
autorów, niezdolnos´c´ do podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich nie wyklucza zdolnos´ci kontrahenta do powzie˛cia konsensusu mađz˙en´skiego, gdyz˙: „Akt psychologiczny tegoz˙ konsensu moz˙e bowiem istniec´ takz˙e wówczas, gdy nie istnieje lub niemoz˙liwy jest jego przedmiot […]. W przypadku nie-zdolnos´ci do podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich, powzie˛ta zgoda mađz˙en´ska jest sama w sobie wystarczaj ˛aca, lecz nieskuteczna, gdyz˙ doznaje braku wđasnego przedmiotu, którego kontrahent nie jest w stanie przeka-zac´”13.
We wspóđczesnej kanonistyce14 znane s ˛a opinie, które wykluczaj ˛a moz˙li-wos´c´ zdolnos´ci do powzie˛cia zgody mađz˙en´skiej przez osoby dotknie˛te
inca-pacitas assumendi.Niektórzy kanonis´ci twierdz ˛a, iz˙ „zwolennicy takiej opinii zwracaj ˛a uwage˛, z˙e niezdolnos´c´ do podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´-skich tkwi cađkowicie w przedmiocie, gdyz˙ kanon 1095 mówi o niezdolnos´ci osób. Niemoz˙liwos´c´ zawarcia mađz˙en´stwa rodzi sie˛ nie w przedmiocie (mađ-z˙en´stwo), lecz w jakims´ braku dotycz ˛acym osoby”15.
Zastanawiaj ˛ac sie˛ nad poszczególnymi cze˛s´ciami normy kan. 1095 KPK, zwđaszcza n. 1 i n. 2, moz˙na dojs´c´ do wniosku, iz˙ okres´laj ˛a one brak zdol-nos´ci podmiotu w odniesieniu do niewystarczalzdol-nos´ci wđadz rozumu co do przedmiotu zgody mađz˙en´skiej. Z opinii niektórych autorów wynika zas´, z˙e: „figura (n. 3) wychodzi poza sfere˛ podmiotu i dotyczy bezpos´rednio relacji do przedmiotu zgody mađz˙en´skiej, rozumianego jako uaktualnienie poznania i chcenia. Choc´ podmiot posiada wystarczaj ˛ace uz˙ywanie rozumu i wystar-czaj ˛ace rozeznanie oceniaj ˛ace, to nie jest w stanie dysponowac´ przedmiotem konsensu mađz˙en´skiego”16
.
di Diritto Canonico, Padova 1984, s. 136; W. G ó r a l s k i, Kanoniczna zgoda mađz˙en´ska, Gdan´sk 1991, s. 70; M. Z˙ u r o w s k i, Przedmiot zgody mađz˙en´skiej i zdolnos´c´ do wypeđnienia
obowi ˛azków w ocenie umysđu poprzedzaj ˛acej rozwaz˙n ˛a decyzje˛ nupturienta,„Prawo Kanoniczne” 26 (1983), nr 1-2, s. 247-280.
13W. G ó r a l s k i, Zgoda mađz˙en´ska jako akt konstytuuj ˛acy mađz˙en´stwo, [w:] W. G ó r a l s k i, G. D z i e r z˙ o n, Niezdolnos´c´ konsensualna do zawarcia mađz˙en´stwa
kanonicznego, Warszawa 2001, s. 207.
14Por. U. N a v a r r e t e, Incapacitas assumendi onera uit caput autonomum nulitatis
matrimonii,„Periodica” 61 (1972), s. 47-80; E. O l i v a r e s, Incapacitas assumendi
obliga-tions essentials matrimonii, debente esse „perpetua”?, „Periodica” 75 (1986), s. 153-169; M.F. P o m p e d d a, Incapacita di natura psychica, [w:] Matrimonio canonico fra tradizione
e rinnovamento, Bologna 1985, s. 133-147.
15O l i v a r e s, Incapacitas assumendi onera, s. 164. 16Tamz˙e, s. 209.
Bywaj ˛a jednak sytuacje, gdzie niezdolnos´c´ strony moz˙e wynikac´ zarówno z braku rozeznania oceniaj ˛acego co do istotnych praw i obowi ˛azków mađz˙en´-skich, jak i niezdolnos´ci do podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich. Jez˙eli strony s ˛a s´wiadome niezdolnos´ci jednej ze stron i zdecyduj ˛a sie˛ na zawarcie mađz˙en´stwa, to w takiej sytuacji mađz˙en´stwo jest zawarte niewaz˙nie z dwóch przyczyn. Jes´li natomiast jedna ze stron jest nies´wiadoma niezdol-nos´ci drugiej strony, to wówczas moz˙na mówic´ o niezdolniezdol-nos´ci do podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich17. Jednoczes´nie nalez˙y zauwaz˙yc´, iz˙ pod poje˛ciem niezdolnos´ci konsensualnej zawartej w postanowieniu kan. 1095 wyste˛puje fakt anomalii psychicznej, któr ˛a jest dotknie˛ty dany podmiot18.
Klasycznym przykđadem wyroku dotycz ˛acego problematyki choroby stwardnienia rozsianego jest orzeczenie rotalne c. Felici z 3 grudnia 1957 r., przedstawiaj ˛ace zasady, które moz˙na zastosowac´ do spraw o stwierdzenie niewaz˙nos´ci mađz˙en´stwa z racji poste˛puj ˛acego schorzenia, objawiaj ˛acego sie˛ poprzez paraliz˙19. W uzasadnieniu prawnym wyroku podkres´lono, iz˙ ogólny
17Por. M. F ˛a k a, Niezdolnos´c´ do przyje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich jako tytuđ
niewaz˙nos´ci mađz˙en´stwa, „Prawo Kanoniczne” 25 (1982), nr 12, s. 245269; R. S z t y c h
-m i l e r, Stwierdzenie niewaz˙nos´ci -mađz˙en´stwa z tytuđu niezdolnos´ci do podje˛cia obowi ˛azków mađz˙en´skich, [w:] Kos´cióđ i prawo, t. XIII, Lublin 1998, s. 209-215.
18V i l a d r i c h, Konsens mađz˙en´ski, s. 41-42. Autor zaznacza, z˙e „istnienie anomalii psychicznych niekoniecznie niesie z sob ˛a niezdolnos´c´ konsensualn ˛a, ale istnienie niezdolnos´ci konsensualnej opiera sie˛ zawsze na fakcie anomalii psychicznej podmiotu, który jest niezdol-ny”. Naste˛pnie podkres´la, iz˙: „Niezdolnos´c´ jest wad ˛a, a nie jakims´ dobrem prawnym; dlatego faktyczna przyczyna, która j ˛a powoduje, powinna byc´ anomali ˛a. W prawnym uje˛ciu niezdol-nos´ci konsensualnej anomalia stanowi tak ˛a przyczyne˛, jako usytuowany w psychice defekt zdolnos´ci do realizacji ius connubi. Poje˛cie anomalii nie odpowiada znaczeniom, jakie termin ten lub jego synonimy, takie jak zaburzenie, dysfunkcja albo nawet choroba, maj ˛a w termi-nologii medyczno-psychiatrycznej. Niezdolnos´c´ konsensualna jest powaz˙nym brakiem prawnym, tzn. defektem prawnym, nie bđahym czy lekkim, lecz bardzo powaz˙nym. W konsekwencji przy-czyna psychiczna, która go wywođuje, winna byc´ oczywis´cie anomali ˛a na tyle siln ˛a, by spowo-dowac´ tak powaz˙ny brak naturalnej zdolnos´ci prawnej. Mie˛dzy niezdolnos´ci ˛a konsensualn ˛a rozumian ˛a jako rzeczywistos´c´ prawna i jej przyczyn ˛a psychiczn ˛a ujmowan ˛a jako rzeczywistos´c´ faktyczna, powinna istniec´ odpowiednio proporcjonalna relacja”.
19Sacrae Romanae Rotae Decisiones 47 (1957), s. 787-796. W tej sprawie chodziđo o mađz˙en´stwo pochodz ˛ace z Kanady. Powódka dowiedziađa sie˛, z˙e jeszcze przed s´lubem pozwany leczyđ sie˛ na chorobe˛ weneryczn ˛a. Dwa lata po s´lubie u pozwanego zauwaz˙yđa symptomy umysđowego niezrównowaz˙enia, a takz˙e wyste˛powanie epilepsji i obniz˙on ˛a zdolnos´c´ koncentracji. Pozwany przebywađ w szpitalu z diagnoz ˛a paraliz˙u, który zdaniem lekarzy rozwin ˛ađ sie˛ wskutek przebytej choroby wenerycznej. Stan zdrowia pozwanego pogorszyđ sie˛ do tego stopnia, iz˙ nie mógđ on wykonywac´ z˙adnych prac. Z uwagi na to pozwana wniosđa sprawe˛ o stwierdzenie niewaz˙nos´ci mađz˙en´stwa z racji wad zgody mađz˙en´skiej, wynikaj ˛acej z niezrównowaz˙enia umysđowego pozwanego.
73
SCLEROSIS MULTIPLEXA NIEZDOLNOS´C´ ZAWARCIA MAĐZ˙EN´STWA
paraliz˙ objawia sie˛ jednoczes´nie z poste˛puj ˛ac ˛a chorob ˛a weneryczn ˛a. Bior ˛ac pod uwage˛ opinie˛ specjalistów, kolegium se˛dziowskie wyjas´niđo takz˙e, z˙e skoro pozwany nabyđ chorobe˛ przez infekcje˛, to jest spraw ˛a prawdopodobn ˛a, z˙e jej objawy mog ˛a pojawic´ sie˛ nawet po 15 latach po infekcji. Poza tym zaznaczono, iz˙ choroba w postaci paraliz˙u charakteryzuje sie˛ przez trzy syndromy – psychiczny, neurologiczny i humoralny. W konkluzji wyroku wyjas´niono, iz˙ skutki ogólnego paraliz˙u mog ˛a byc´ przyczyn ˛a zakđócenia zdolnos´ci krytycznej pozwanego, przez co moz˙e on stac´ sie˛ niezdolny do zrealizowania zgody mađz˙en´skiej. Autorzy analizuj ˛acy ten wyrok podkres´laj ˛a, z˙e zasada w nim przedstawiona posđuz˙y se˛dziom kos´cielnym w orzekaniu analogicznych spraw, a chodzi tutaj o aspekt zdolnos´ci umysđowej, nazywanej krytyczn ˛a zdolnos´ci ˛a, która jest istotna, bowiem ksztađtuje os ˛ad u czđowieka, a takz˙e moz˙e prowadzic´ do wywođania czynów wolnej woli20.
Przykđadem orzeczenia uwzgle˛dniaj ˛acego schorzenie, zwane ogólnym para-liz˙em, jest wyrok c. Kinlin z 30 paz´dziernika 1986 r., wydany przez Regio-nalny Trybunađ w Toronto21. W tej sprawie rozpatrywano niewaz˙nos´c´ mađ-z˙en´stwa z dwóch tytuđów: „braku rozeznania oceniaj ˛acego” oraz „niezdolnos´ci do podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich”22. Z uzasadnienia wyroku wynika, iz˙ kolegium se˛dziowskie uznađo niewaz˙nos´c´ mađz˙en´stwa z przyczyny niezdolnos´ci do podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich, negatywnie zas´ odniosđo sie˛ do tytuđu braku rozeznania oceniaj ˛acego co do istotnych praw i obowi ˛azków mađz˙en´skich23. Cze˛s´c´ negatywn ˛a wyroku Regionalny Trybunađ
20K. G r a c z y k, Schorzenie sclerosis multiplex a zdolnos´c´ do zawarcia mađz˙en´stwa
w s´wietle prawa Kos´ciođa katolickiego, Lublin 2002, s. 106.
21Zob. Protokóđ nr K 1714/85, s. 1-15 (mps), cyt. za: A. M e n d o n c a, The Effects
of Multiple Sclerosis on Matrimonial Consent,„Studia Canonica” 21 (1987), s. 444. Wyrok ten potwierdziđ Narodowy Trybunađ Apelacyjny Kanady w dniu 13 stycznia 1987 r.
22Strony zawarđy mađz˙en´stwo w dniu 17 lipca 1965 r. Trzy tygodnie przed zawarciem mađz˙en´stwa u strony pozwanej (me˛z˙czyzny) rozpoznano i potwierdzono chorobe˛ stwardnienia rozsianego (sclerosis multiplex). Narzeczeni byli przekonani, z˙e be˛d ˛a w stanie poradzic´ sobie z t ˛a sytuacj ˛a. Póđtora roku po s´lubie powódka zaszđa w ci ˛az˙e˛. W tym czasie choroba pozwa-nego rozwine˛đa sie˛ do tego stopnia, z˙e zostađ on sparaliz˙owany od pasa w dóđ i w konsek-wencji stađ sie˛ impotentem. Ponadto ujawniđy sie˛ zmiany w jego osobowos´ci, zachowywađ sie˛ egocentrycznie i paranoidalnie, wojuj ˛aco, ws´ciekle i niepohamowanie. W takiej sytuacji z˙ycie mađz˙en´skie stađo sie˛ niemoz˙liwe, dlatego tez˙ powódka po roku separacji i rozwodzie wniosđa skarge˛ powodow ˛a do Regionalnego Trybunađu w Toronto.
23Zob. M e n d o n c a, The Effects of Multiple Sclerosis, s. 444. Regionalny Trybunađ w Toronto niezdolnos´c´ do podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich uzasadniđ w sposób na-ste˛puj ˛acy: „Nawet jes´li medyczne (fizyczne) symptomy pojawiđy sie˛ dopiero podczas trwania mađz˙en´stwa, psychiczne objawy zacze˛đy ujawniac´ sie˛ krótko przed s´lubem. Wskazywađy one
uzasadniđ tym, z˙e wedđug opinii biegđych powođanych w tej sprawie, choroba nie wpđyne˛đa w sposób powaz˙ny na zdolnos´ci poznawcze i uczuciowe w cza-sie zawierania mađz˙en´stwa. W sentencji wyroku przedstawiono stanowisko jurysprudencji, gdzie zaznaczono, iz˙ „mađz˙en´stwo stwarza zgoda stron mie˛dzy osobami prawnie do tego zdolnymi […] zgoda mađz˙en´ska jest aktem woli, którym me˛z˙czyzna i kobieta w nieodwracalnym przymierzu wzajemnie sie˛ so-bie oddaj ˛a i przyjmuj ˛a w celu stworzenia mađz˙en´stwa”24.
Warto zastanowic´ sie˛ nad argumentacj ˛a Trybunađu, który podkres´liđ, z˙e gdyby pozwany byđ nawet przekonany do istnienia sclerosis multiplex, to z pewnos´ci ˛a nie mógđ byc´ pewny jego wpđywu na z˙ycie mađz˙en´skie, chociaz˙-by dlatego, z˙e nie da sie˛ przewidziec´ natury tej chorochociaz˙-by. W zwi ˛azku z tym Trybunađ uznađ, z˙e nie zaistniađ wystarczaj ˛acy powód do nabrania pewnos´ci moralnej u stron, która odnosiđaby sie˛ do braku rozeznania oceniaj ˛acego. Kanonis´ci analizuj ˛acy ten wyrok podkres´laj ˛a, z˙e osoba choruj ˛aca na stward-nienie rozsiane moz˙e miec´ brak rozeznania oceniaj ˛acego, ale pod warunkiem, z˙e proces chorobowy w powaz˙nym stopniu doprowadziđ do upos´ledzenia jej poznawczych i afektywnych zdolnos´ci, dlatego tez˙ mogđa ona podj ˛ac´ w spo-sób nierozumny decyzje˛ po poinformowaniu jej o stanie i konsekwencjach tej choroby25. Ponadto niektórzy kanonis´ci wskazuj ˛a, z˙e osoba chora na stward-nienie rozsiane moz˙e byc´ takz˙e niezdolna do podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich, ale w sytuacji, gdy skutki choroby spowoduj ˛a u niej niezdolnos´c´ wypeđnienia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich wypđywaj ˛acych ze wspólnoty cađego z˙ycia26.
W wyrokach polskich trybunađów równiez˙ moz˙na znalez´c´ przypadki orze-czenia niewaz˙nos´ci mađz˙en´stwa z powodu incapacitas, której podđoz˙em byđo stwardnienie rozsiane. Przykđadem moz˙e byc´ wyrok S ˛adu Metropolitalnego Warszawskiego z 8 lutego 1994 r.27 Z uzasadnienia wyroku wynika, iz˙
na-na radykalne zmiany w osobowos´ci pozwanego, które szkodliwie wpđyne˛đy na-na jego mađz˙en´skie relacje. Stađ sie˛ niezdolny do aktów seksualnych i do wypeđnienia obowi ˛azków dotycz ˛acych dobra z˙ony i dzieci. I to nie dlatego, z˙e nie chciađ, ale dlatego, z˙e nie mógđ tego uczynic´, poniewaz˙ byđ niezdolny, aby waz˙nie wyrazic´ zgode˛ na mađz˙en´stwo”.
24KPK/1983, kan. 1057.
25Por. M.F. P o m p e d d a, Maturita psychica e matrimonio nei canoni 1095, 1096, „Apollinaris” 57 (1984), s. 134; M e n d o n c a, The Effects of Multiple Sclerosis, s. 448.
26M e n d o n c a, The Effects of Multiple Sclerosis, s. 449.
27Akta S ˛adu Metropolitalnego Warszawskiego, nr 1731 (dalej cyt.: ASMW). W analizo-wanej sprawie u pozanalizo-wanej jeszcze w okresie mđodzien´czym wyste˛powađy schorzenia neurolo-giczne. Wiele razy przebywađa w szpitalu, gdzie przechodziđa rutynowe badania. Naste˛pnie leczyđa sie˛ w poradni zdrowia psychicznego. Z kolei rok przed zawarciem mađz˙en´stwa
roz-75
SCLEROSIS MULTIPLEXA NIEZDOLNOS´C´ ZAWARCIA MAĐZ˙EN´STWA
wet gdyby pozwana byđa przekonana co do istnienia choroby stwardnienia rozsianego, to z pewnos´ci ˛a nie mogđaby byc´ pewna jej wpđywu na z˙ycie mađz˙en´skie. W argumentacji wyroku podkres´lono, z˙e niemoz˙liwe byđo prze-widzenie faktycznej natury tej choroby, jak równiez˙ nie byđo wystarczaj ˛acego powodu do nabrania pewnos´ci moralnej, odnosz ˛acej sie˛ do braku rozeznania oceniaj ˛acego.
Kolegium se˛dziowskie zaznaczyđo, z˙e „pozwana chorowađa na stwardnienie rozsiane jeszcze przed s´lubem, a symptomy tej choroby zacze˛đy sie˛ pojawiac´ podczas trwania mađz˙en´stwa, z tym z˙e objawy psychiczne ujawniđy sie˛ krótko przed s´lubem. Wskazywađy na radykalne zmiany w osobowos´ci pozwanej, które niew ˛atpliwie wpđyne˛đy negatywnie na relacje w tym mađz˙en´stwie. Po-zwana stađa sie˛ niezdolna do aktów seksualnych i wypeđnienia obowi ˛azków dotycz ˛acych dobra mađz˙onka i dobra potomstwa. Zatem byđa ona niezdolna, aby waz˙nie wyrazic´ zgode˛ na mađz˙en´stwo”. Wyrok S ˛adu Metropolitalnego Warszawskiego wskazuje, z˙e osoba cierpi ˛aca na sclerosis multiplex posiada brak rozeznania oceniaj ˛acego, z uwagi na to, iz˙ proces chorobowy w powaz˙-nym stopniu upos´ledziđ jej poznawcze i afektywne zdolnos´ci. Pozwana be˛d ˛aca w takim stanie choroby, moz˙e byc´ takz˙e niezdolna do podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich, bowiem skutki tej choroby spowodowađy u niej niezdolnos´c´ wypeđnienia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich, wypđywaj ˛acych ze wspólnoty cađego z˙ycia.
W zwi ˛azku z tym, z˙e skutki stwardnienia rozsianego mog ˛a wyste˛powac´ w róz˙nym nasileniu, w zalez˙nos´ci od stadium tej choroby, dlatego w spra-wach mađz˙en´skich konieczna jest specjalistyczna pomoc biegđych róz˙nych specjalnos´ci, czyli psychiatrów lub psychologów, albo seksuologów, którzy w fachowy sposób okres´l ˛a zdolnos´c´ osoby do zawarcia mađz˙en´stwa. Wobec tego, jez˙eli sclerosis multiplex jest schorzeniem neurologicznym, to moz˙e byc´ przyczyn ˛a niewaz˙nos´ci mađz˙en´stwa z tytuđu niezdolnos´ci osoby do podje˛cia
poznano u niej proces psychogeniczny. Kilka miesie˛cy po s´lubie natomiast stwierdzono prze-dawnion ˛a chorobe˛, jak ˛a byđo stwardnienie rozsiane. Po rozpatrzeniu wszelkich okolicznos´ci kolegium se˛dziowskie wydađo naste˛puj ˛ac ˛a opinie˛: „Sclerosis multiplex w postaci przewlekđej doprowadziđo do osđabienia wđadz umysđowych. Przejawiađo sie˛ to w powolnym sposobie mys´-lenia i sđabym intelekcie, jak równiez˙ upos´ledzeniem z˙ycia uczuciowego. W chwili zawierania mađz˙en´stwa pozwana nie byđa zdolna do podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich, a wie˛c do z˙ycia w partnerstwie”. Choroba doprowadziđa do tego, iz˙ pozwana nie byđa w stanie budo-wac´ relacji interpersonalnych, co niew ˛atpliwie w mađz˙en´stwie jest czyms´ niezwykle waz˙nym. Poza tym schorzenie uniemoz˙liwiđo jej podje˛cie istotnych obowi ˛azków wzgle˛dem dobra mađz˙onków (bonum coniugum).
istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich, poniewaz˙ w swoich skutkach jest natury psychicznej. Z uwagi na to z racji zaburzenia emocjonalnego taka osoba jest ograniczona w swojej zdolnos´ci do nawi ˛azania kontaktów interpersonalnych w ramach wspólnoty mađz˙en´skiej.
II. NIEZDOLNOS´C´
PODJE˛CIA ISTOTNYCH OBOWI ˛AZKÓW MAĐZ˙EN´SKICH
W zwi ˛azku z tym, iz˙ KPK z 1983 r. nie precyzuje poje˛cia istotnego obo-wi ˛azku mađz˙en´skiego, dlatego tez˙ niektórzy kanonis´ci termin ten obo-wi ˛azali z istot ˛a wspólnoty mađz˙en´skiej, która jest okres´lona zarówno poprzez swoje istotne elementy, jak i istotne przymioty28. Z podje˛tej dyskusji na ten temat wynika, iz˙ obowi ˛azek mađz˙en´ski nalez˙y okres´lic´, jako powstaj ˛ace w momen-cie zawierania mađz˙en´stwa dobrowolne zobowi ˛azanie sie˛ osoby do aktywnego wspóđtworzenia wspólnoty mađz˙en´skiej ze wszystkimi konsekwencjami wyni-kaj ˛acymi z faktu jej zawarcia29. Istotny obowi ˛azek mađz˙en´ski moz˙na okres´-lic´ jako zobowi ˛azanie zwi ˛azane z istot ˛a zawartego zwi ˛azku, z tym z˙e bez jego wypeđnienia nie moz˙na mówic´ o wspóđtworzeniu czy tez˙ realizacji mađ-z˙en´stwa. Wie˛kszos´c´ kanonistów poje˛cie istotnego obowi ˛azku mađz˙en´skiego đ ˛aczy z istot ˛a wspólnoty mađz˙en´skiej, której cele i przymioty zgodnie z wol ˛a prawodawcy zostađy uje˛te w postanowieniach kan. 1056, kan. 1055 oraz kan. 105730.
Prawodawca kos´cielny w dyspozycji kan. 1056 KPK umies´ciđ istotne przy-mioty mađz˙en´skie, ale nie uczyniđ tego w odniesieniu do istotnych elementów umowy mađz˙en´skiej. Z doktryny i orzecznictwa Roty Rzymskiej wynika, iz˙
28Obowi ˛azek mađz˙en´ski oznacza dobrowolne zobowi ˛azanie sie˛ osoby w momencie zawie-rania mađz˙en´stwa do wspóđtworzenia wspólnoty mađz˙en´skiej, ze wszystkimi konsekwencjami wynikaj ˛acymi z tego faktu. Obowi ˛azek istotny natomiast moz˙na okres´lic´ jako zobowi ˛azanie, które jest zwi ˛azane z istot ˛a zawartego zwi ˛azku mađz˙en´skiego, a którego niewypeđnienie s´wiadczy o tym, z˙e nie doszđo do wspóđtworzenia i realizacji mađz˙en´stwa. Por. M.F. P o m -p e d d a, De inca-pacitate assumendi obligationes matrimonii essentiales, „Periodica” 75 (1986), s. 129-152.
29J.M. P i n t o G o m e z, Incapacitas assumendi matrimonii onera in novo CIC. Dilexit
iustitiam. Studia in honorem Aurelii card. Sabattani, (curantibus Z. Grocholewski, V. Carel
Orti), Città del Vaticano 1984, s. 17-37; P o m p e d d a, De incapacitate assumendi
obliga-tiones, s. 141.
30S. P a z´ d z i o r, Przyczyny psychiczne. Niezdolnos´c´ osoby do zawarcia mađz˙en´stwa w
77
SCLEROSIS MULTIPLEXA NIEZDOLNOS´C´ ZAWARCIA MAĐZ˙EN´STWA
w mys´l postanowienia kan. 1055 § 1 KPK, elementy te nalez˙y upatrywac´ za-równo w obre˛bie dobra mađz˙onków (bonum coniugum), jak i dobra potomstwa (bonum prolis)31, co oznacza, z˙e w takim rozumieniu istotne elementy po-krywaj ˛a sie˛ z dobrami mađz˙en´stwa32. Niezdolnos´c´ podje˛cia istotnych obo-wi ˛azków mađz˙en´skich polega na „respektowaniu praw i speđnianiu oboobo-wi ˛az-ków wđas´ciwych mađz˙en´stwu, a zwi ˛azanych z wzajemnym oddaniem i dopeđ-nieniem sie˛ stron”33. Trzeba dodac´, z˙e w pewnych sytuacjach moz˙e powo-dowac´ niewaz˙nos´c´ mađz˙en´stwa.
1. WPĐYW CHOROBY
STWARDNIENIA ROZSIANEGO (SCLEROSIS MULTIPLEX) NA DOBRO MAĐZ˙ONKÓW (BONUM CONIUGUM)
Poje˛cie „dobro mađz˙onków” (bonum coniugum) byđo wyjas´niane zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie rotalnym. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r. nie wymieniađ tego terminu, ale kanonis´ci tamtego okresu pod-kres´lali, z˙e mađz˙en´stwo polega na wzajemnym, dozgonnym i wyđ ˛acznym pra-wie i odpowiadaj ˛acym mu obowi ˛azku do ciađa oraz wydania potomstwa34. Z nauki Soboru Watykan´skiego II natomiast wynika, z˙e „mađz˙en´stwo to
gđe˛-31Zob. V i l a d r i c h, Konsens mađz˙en´ski, s. 308-309. Wedđug tego wybitnego kano-nisty: „Jedne prawa i obowi ˛azki wypđywaj ˛a – zasadniczo, choc´ nie wyđ ˛acznie – z celu dobra mađz˙onków, a inne z celu zrodzenia i wychowania potomstwa. Mówimy «zasadniczo, choc´ nie wyđ ˛acznie», poniewaz˙ mie˛dzy obiema celowos´ciami zachodzi wewne˛trzny i nierozdzielny zwi ˛a-zek, tak iz˙ z˙ycie mađz˙en´skie w swej celowej dynamice nie moz˙e w sposób uporz ˛adkowany dopeđnic´ zrodzenia i wychowania potomstwa w niezgodzie z wymogiem ze sprawiedliwos´ci (prawa i obowi ˛azki) dobra mađz˙onków, i na odwrót, nie ma prawdziwego skierowania do dobra mađz˙onków wbrew wymaganemu ze sprawiedliwos´ci zrodzeniu i wychowaniu potomstwa. […]. Dobro mađz˙onków nadaje skierowanemu ku prokreacji i wychowaniu potomstwa wymiar mađ-z˙en´ski, a skierowanie do zrodzenia i wychowania potomstwa wnosi w dobro mađz˙onków otwar-cie na obiektywn ˛a pđodnos´c´ – dzieci – jako wspólne dzieđo w ludzkiej spođecznos´ci, ze-wne˛trznej wobec intymnos´ci mađz˙en´skiej. Dobro mađz˙onków nadaje ludzkiej prokreacji z´ródđo osobowe i personalny wymiar intymnej komunii miđos´ci mađz˙onków jako promieniuj ˛ace na zewn ˛atrz j ˛adro z˙ycia rodzinnego. […]. Tak wie˛c wspólnym mianownikiem praw i obowi ˛azków mađz˙en´skich, wypđywaj ˛acych z ordinatio ad fines, jest zobowi ˛azanie sie˛ ze sprawiedliwos´ci do aktów, które w konieczny sposób d ˛az˙ ˛a do realizacji tej podwójnej celowos´ci”.
32P o m p e d d a, De incapacitate assumendi, s. 141 i 148.
33S. K o s o w i c z, Ewolucja poje˛cia celu mađz˙en´stwa, „Prawo Kanoniczne” 31 (1998), nr 3-4, s. 218.
34P. G a s p a r r i, Tractatus canonicus de matrimonio, t. II, Typis Polyglottis Vaticanis 1932, s. 18.
boka wspólnota z˙ycia i miđos´ci”, jak równiez˙ „instytucja polegaj ˛aca na s´cisđym zjednoczeniu mađz˙en´skim me˛z˙czyzny i kobiety”35. Istotn ˛a kwesti ˛a dojs´cia do istoty mađz˙en´stwa wydaje sie˛ przypomnienie opowiadania z Ksie˛gi Rodzaju, z˙e „Bóg stworzyđ me˛z˙czyzne˛ i kobiete˛”, a naste˛pnie: „nie jest dobrze, z˙eby me˛z˙czyzna byđ sam”, dlatego dađ mu „odpowiedni ˛a pomoc”36.
Osoba chora na stwardnienie rozsiane w róz˙nych aspektach z˙ycia mađz˙en´-skiego, czy to jednos´ci i wzajemnej pomocy, czy poz˙ycia intymnego moz˙e okazac´ sie˛ niezdolna do nawi ˛azania relacji mie˛dzyosobowych. Przykđadem jest
wyrok S ˛adu Metropolitalnego Warszawskiego z 30 czerwca
1997 r.37 W uzasadnieniu prawnym wyroku wyjas´niono nature˛ dobra mađz˙onków (bonum coniugum) jako instytucjonalnego celu mađz˙en´stwa. W cze˛s´ci motywów faktycznych natomiast przedstawiono okolicznos´ci, w jakich doszđo do rozpadu wspólnoty mađz˙en´skiej. Kolegium se˛dziowskie, maj ˛ac na uwadze uwarunkowania wynikaj ˛ace z przebiegu procesu, doszđo do wniosku, z˙e zaburzenia osobowos´ci powoduj ˛a, iz˙ niemoz˙liwe stađo sie˛ stworzenie wspólnoty mie˛dzy mađz˙onkami.
Moz˙na zatem zgodzic´ sie˛ z opini ˛a niektórych autorów, z˙e jes´li jedna ze stron okaz˙e sie˛ niezdolna do podje˛cia wspólnoty mađz˙en´skiej w sposób nie-ustanny i stađy, to zawiera mađz˙en´stwo niewaz˙nie38
. Wobec tego, jez˙eli choroba stwardnienia rozsianego wyste˛puje przed zawarciem mađz˙en´stwa, to
35Por. Konstytucja duszpasterska o Kos´ciele w s´wiecie wspóđczesnym Gaudium et spes, [w:] Sobór Watykan´ski II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznan´ 1968, n. 48; H. S t a w -n i a k, Problem bo-num co-niugum, „Prawo Ka-no-nicz-ne” 34 (1991), -nr 1-2, s. 103-119.
36Rdz 1, 27-28, 2, 18.
37ASMW, Nr Akt 152 WPR. W analizowanej sprawie pozwana juz˙ jako nastolatka miađa dolegliwos´ci neurologiczne. Pocz ˛atkowo leczyđa sie˛ w szpitalu rejonowym, a naste˛pnie w poradni zdrowia psychicznego. Powód pomimo to, iz˙ o tym wiedziađ, byđ bardzo zakochany w pozwanej i nie wzi ˛ađ pod uwage˛ dolegliwos´ci u niej wyste˛puj ˛acych. Poza tym byđ przeko-nany, z˙e be˛dzie w stanie poradzic´ sobie z t ˛a sytuacj ˛a. Oboje narzeczeni byli mđodzi i nie zdawali sobie sprawy z konsekwencji choroby, jak ˛a jest stwardnienie rozsiane. Dos´c´ krótko po zawarciu mađz˙en´stwa ujawniđy sie˛ u pozwanej dolegliwos´ci, na skutek których zostađa sparaliz˙owana od pasa w dóđ. Pojawiđy sie˛ równiez˙ zmiany w jej osobowos´ci, w efekcie których nie byđa w stanie podj ˛ac´ i wypeđnic´ istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich, wypđywa-j ˛acych z dobra mađz˙onków (bonum coniugum).
38K. G r a c z y k, Schorzenie sclerosis multiplex jako przyczyna powaz˙nego braku
rozeznania oceniaj ˛acego co do istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich, „Ateneum Kapđan´skie” 134
(2000), s. 462-511. Z orzecznictwa rotalnego wynika, z˙e Rota Rzymska nie zajmowađa sie˛ przypadkiem, w którym przyczyn ˛a niewaz˙nos´ci mađz˙en´stwa byđaby choroba sclerosis multiplex, jednakz˙e zagadnienie to byđo analizowane w trybunađach kos´cielnych I i II instancji, z tym z˙e w niewielu wyrokach.
79
SCLEROSIS MULTIPLEXA NIEZDOLNOS´C´ ZAWARCIA MAĐZ˙EN´STWA
powoduje, z˙e mađz˙en´stwo to jest niewaz˙ne z uwagi na naruszenie wspólnoty z˙ycia. Jes´li zas´ choroba ta wyste˛puje w momencie zawierania mađz˙en´stwa, to zakđóca istotny przedmiot kontraktu mađz˙en´skiego39
. Jednakz˙e schorzenie to nie zawsze musi prowadzic´ do rozpadu wspólnoty mađz˙en´skiej ani do rozpadu rodziny, chociaz˙ w dos´c´ znacznym stopniu naraz˙a j ˛a na niebezpieczen´stwo i z pewnos´ci ˛a dos´c´ cze˛sto rujnuje realizacje˛ dobra mađz˙onków (bonum
coniugum).
Z badan´ naukowych wynika, z˙e sclerosis multiplex jest chorob ˛a neuro-logiczn ˛a powoduj ˛ac ˛a wyniszczenie komórek mózgowych, przez co wywođuje zarówno fizjologiczne, jak i psychiczne uszkodzenia, które objawiaj ˛a sie˛ utrat ˛a pamie˛ci w konstruktywnym podejmowaniu decyzji40. Nie ulega w ˛ at-pliwos´ci, z˙e posiada to wpđyw na zdolnos´c´ utrwalania i zawi ˛azywania relacji mie˛dzyludzkich. Wspóđczesna psychiatria potwierdza, z˙e choroba ta ma negatywny wpđyw na osobowos´c´ osoby ni ˛a dotknie˛tej, poniewaz˙ symptomami jest brak jasnego mys´lenia, labilnos´c´ emocjonalna, zachwianie kontroli nad sob ˛a, niemoz˙nos´c´ podtrzymywania relacji mie˛dzyludzkich41.
Ciekawym przykđadem moz˙e byc´ wyrok S ˛adu Metropolitalnego Warszaw-skiego z 23 wrzes´nia 1999 r.42, opowiadaj ˛acy sie˛ za niezdolnos´ci ˛a strony procesowej do nawi ˛azania wie˛zi interpersonalnej z powodu wyste˛powania stwardnienia rozsianego. W uzasadnieniu wyroku kolegium se˛dziowskie pod-kres´liđo, z˙e kto nie jest zdolny do efektywnej miđos´ci, nie jest zdolny do nawi ˛azania wspólnoty mađz˙en´skiej.
Badacze zajmuj ˛acy sie˛ omawianym schorzeniem podkres´laj ˛a, iz˙ jest to choroba, która „w sposób nieunikniony powoduje istotne ubytki w fizjolo-gicznych funkcjach chorego, zdeformowanie wygl ˛adu fizycznego i ogranicze-nia w poruszaniu sie˛. Wydaje sie˛, z˙e sama s´wiadomos´c´ tych istotnych zmian moz˙e powodowac´ uszkodzenia samowyobraz˙enia osoby chorej i w efekcie
39K. G r a c z y k, Wpđyw sclerosis multiplex na waz˙nos´c´ mađz˙en´stwa w prawie
kanonicznym,Lublin 1998, s. 142-148.
40S´ w i ˛a t e k, Stwardnienie rozsiane, s. 16-18. 41B i l i k i e w i c z, Stwardnienie, s. 78.
42ASMW, Nr Akt 19652. W analizowanej sprawie pozwana dwa miesi ˛ace przed zawar-ciem zwi ˛azku mađz˙en´skiego trafiđa do szpitala z powodu zaburzen´ neurologicznych. Pozwana i jej narzeczony byli bardzo mđodzi i zakochani, dlatego tez˙ nie brali pod uwage˛ ewentualnych konsekwencji wyste˛puj ˛acych z racji tego typu zaburzen´. Jednakz˙e póđtora roku po zawarciu zwi ˛azku mađz˙en´skiego i przyjs´ciu na s´wiat potomstwa, stan zdrowia kobiety pogorszyđ sie˛. Po jakims´ czasie zostađa sparaliz˙owana. Z psychologicznego punktu widzenia stađa sie˛ wie˛c niezdolna do podje˛cia i wypeđnienia obowi ˛azków mađz˙en´skich, przy uwzgle˛dnieniu róz˙nych kryteriów zobowi ˛azan´ mađz˙en´skich.
moz˙e byc´ z´ródđem zwie˛kszenia zaburzen´ emocjonalnych. To z kolei prowadzi do nieprawidđowego pojmowania partnerstwa, be˛d ˛acego zgodnie ze wspóđczes-n ˛a nauk ˛a kanoniczn ˛a, istotnym elementem mađz˙en´stwa sđuz˙ ˛acym dobru mađ-z˙onków”43. Niektórzy autorzy ws´ród zaburzen´ emocjonalnych, które mog ˛a ograniczac´ zdolnos´c´ utrzymywania relacji interpersonalnych, wymieniaj ˛a: niepokój, gniew, irytacje˛, a w cie˛z˙szych przypadkach nawet wybuchy histerii, mys´li samobójcze lub rozwój podejrzliwos´ci oraz maniakalno-depresyjne osđabienia44. Przykđadem jest wyrok S ˛adu Metropolitalnego Warszawskiego z 19 stycznia 2002 r.45
Przytoczmy równiez˙ wyrok Regionalnego Trybunađu w Sydney (Australia) z 5 stycznia 1981 r.46 Z uzasadnienia prawnego wyroku wynika, z˙e przed-miotem sprawy o stwierdzenie niewaz˙nos´ci mađz˙en´stwa byđa wspólnota cađego z˙ycia. W konkluzji wyroku se˛dziowie Trybunađu podkres´lili, z˙e: „Wspólnota z˙ycia, tak jak prawo do ciađa, jako istota mađz˙en´stwa musi trwac´ w sposób peđny i bez jakichkolwiek ograniczen´. Gdyby w momencie zawierania mađz˙en´-stwa jeden z mađz˙onków byđ juz˙ od urodzenia niezdolny do realizowania wspólnoty cađego z˙ycia az˙ do s´mierci, wtedy zwi ˛azek zostaje zawarty nie-waz˙nie. Moz˙na powiedziec´, z˙e jes´li organiczna choroba ze skutkami psychicz-nymi istniađa juz˙ w momencie zawarcia mađz˙en´stwa, to czyni ona mađz˙en´stwo niewaz˙nym przez naruszenie wspólnoty z˙ycia. Jes´li w momencie zawierania
43G r a c z y k, Schorzenie sclerosis multiplex jako przyczyna, s. 478. 44C e n d r o w s k i, Stwardnienie, s. 225.
45Pozwany jeszcze jako nastolatek miađ zaburzenia neurologiczne. Nie brano jednak tego pod uwage˛, poniewaz˙ trenowađ sport i uwaz˙ano, z˙e przeme˛cza sie˛ podczas c´wiczen´. Maj ˛ac 24 lata, zawarđ zwi ˛azek mađz˙en´ski. Po dwóch latach mađz˙en´stwa zacze˛đy ujawniac´ sie˛ zaburzenia, co w konsekwencji doprowadziđo do umieszczenia pozwanego w szpitalu na oddziale neurolo-gicznym. Stwierdzono wówczas chorobe˛ stwardnienia rozsianego. Pozwany stađ sie˛ gwađtowny i paranoiczny, a jego zachowanie wpđywađo negatywnie na z˙ycie mađz˙en´skie. Orzeczono, z˙e nie jest zdolny do nawi ˛azania gđe˛bokich zwi ˛azków emocjonalnych i stworzenia wspólnoty mađz˙en´skiej.
46Cyt. za: M e n d o n c a, The Effects of Multiple Sclerosis, s. 441. W sprawie o stwierdzenie niewaz˙nos´ci mađz˙en´stwa chodziđo o niezdolnos´c´ do przekazywania i przyjmowa-nia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich, zwđaszcza prawa do wspólnoty z˙ycia, wyste˛puj ˛acych u pozwanej. Pozwana wyszđa za m ˛az˙ maj ˛ac 18 lat. Podejrzewađa u siebie w tym czasie wyste˛-powanie choroby stwardnienia rozsianego. Nie byđo natomiast ostatecznej diagnozy, która by j ˛a potwierdzađa. Zdrowie pozwanej pogorszyđo sie˛ zas´ po szes´ciu miesi ˛acach po s´lubie. Wów-czas wydano ostateczn ˛a diagnoze˛, stwierdzaj ˛ac ˛a istnienie sclerosis multiplex. Chor ˛a ze wzgle˛du na stan zdrowia przewieziono do szpitala. Z powodu zmian psychicznych kobiety mađz˙en´stwo to zakon´czyđo sie˛ rozwodem w 1977 r. Mađz˙onek pozwanej wniósđ sprawe˛ do Trybunađu Regio-nalnego w Sydney w celu stwierdzenia niewaz˙nos´ci mađz˙en´stwa z tytuđu niezdolnos´ci do przekazywania i przyjmowania istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich po stronie pozwanej.
81
SCLEROSIS MULTIPLEXA NIEZDOLNOS´C´ ZAWARCIA MAĐZ˙EN´STWA
mađz˙en´stwa choroba istnieje tylko w zarodku, ale naturalnie musi rozwin ˛ac´ sie˛ do stanu, w którym istotnie ogranicza przedmiot mađz˙en´skiego kontraktu, to czyni go niewaz˙nym”47.
Z uzasadnienia wyroku Trybunađu w Sydney wynika, z˙e choroba sclerosis
multiplex, zgodnie z dokumentacj ˛a lekarsk ˛a, istniađa jeszcze przed zawarciem mađz˙en´stwa, bowiem ujawniđa swoje symptomy poprzez odczuwanie pewnych dolegliwos´ci. Podczas trwania mađz˙en´stwa natomiast nast ˛apiđ widoczny rozwój tej choroby, ujawniaj ˛acy sie˛ szczególnie w sferze zaburzen´ psychicznych. Poza tym istotn ˛a kwesti ˛a byđo to, iz˙ pozwana jeszcze przed s´lubem zostađa poinformowana o naturze i istocie tej choroby i nie wzie˛đa tego pod uwage˛, mys´l ˛ac, z˙e „jakos´ sie˛ wszystko uđoz˙y”. Jednakz˙e po kilku zaledwie miesi ˛a-cach wspóđz˙ycie intymne stron okazađo sie˛ niemoz˙liwe z racji natury psy-chicznej pozwanej, poniewaz˙ schorzenie doprowadziđo do ograniczenia jej wđadz umysđowych i uniezdalniađo do przyje˛cia istotnych obowi ˛azków mađ-z˙en´skich. W tej sytuacji realizacja wzajemnego oddania sie˛ mađz˙onków w tym konkretnym mađz˙en´stwie stađa sie˛ niemoz˙liwa w zwi ˛azku z tym, iz˙ osoba cierpi ˛aca na stwardnienie rozsiane nie byđa w stanie budowac´ relacji mie˛-dzyosobowych w mađz˙en´stwie z uwagi na anomalie psychiczne, które obja-wiađy sie˛ chociaz˙by poprzez symptomy depresyjne czy tez˙ chwiejnos´c´ afek-tywn ˛a48.
Zdaniem niektórych autorów, istotnym elementem relacji zachodz ˛acych mie˛dzy mađz˙onkami jest wđas´nie obowi ˛azek s´wiadczenia wspóđmađz˙onkowi wzajemnej pomocy, obejmuj ˛acej zarówno sfere˛ z˙ycia duchowego, jak i fizycz-nego oraz materialfizycz-nego. „Jez˙eli mađz˙onkowie stanowi ˛a gđe˛bok ˛a wspólnote˛
47Cyt. za: M e n d o n c a, The Effects of Multiple Sclerosis, s. 442.
48Jurysprudencja, jak i doktryna kanoniczna wskazuj ˛a na pewne istotne prawa i obowi ˛azki skierowane ku dobru mađz˙onków, do których nalez˙ ˛a chociaz˙by obowi ˛azek zachowania wyđ ˛acz-nos´ci mađz˙en´skiej, obowi ˛azek piele˛gnowania wspólnoty z˙ycia mađz˙en´skiego i przyczyniania sie˛ do dobra wspóđmađz˙onka. Moz˙na zatem powiedziec´, iz˙ obowi ˛azkiem s ˛a relacje mie˛dzyosobowe, oparte na wzajemnym oddaniu sie˛ mađz˙onków. Jego realizacja w przypadku choroby stwardnie-nia rozsianego staje sie˛ niemoz˙liwa. Ponadto brak stabilizacji emocjonalnej, potrzebnej do budowania relacji mie˛dzyosobowych mie˛dzy mađz˙onkami, powoduje, z˙e nie s ˛a oni w stanie wypeđniac´ obowi ˛azków mađz˙en´skich. Por. U. N a v a r r e t e, I beni del matrimonio: elementi
e prioprieta essenziali, [w:] La nuova legislazione matrimoniale canonica, Libreria Editrice Vaticana 1986, s. 98; W. G ó r a l s k i, Poje˛cie bonum coniugum (kan. 1055 § 1 KPK)
w s´wietle orzecznictwa Roty Rzymskiej,„Roczniki Nauk Prawnych” 6 (1996), s. 77; F. G i l de las H e r a s, El matrimonio: amor e institution, [w:] Cuestiones fundamentals sobre
matrimonio y familia, Pamplona 1980, s. 238; D. De C a r o, La communicazione
interper-sonale e l’amore coniugale nel matrimonio canonico, „Monitor ecclesiasticus” 110 (1985), s. 176-183.
cađego z˙ycia, ich wzajemna pomoc nie moz˙e byc´ ograniczona. Pomoc ta ma wynikac´ z ich jednos´ci i dawac´ s´wiadectwo tej jednos´ci”49.
Kanonis´ci zajmuj ˛acy sie˛ tym zagadnieniem wyjas´niaj ˛a, z˙e „niezdolnymi do zawarcia mađz˙en´stwa s ˛a nupturienci, którzy nie s ˛a zdolni do ofiarnos´ci i postawy altruistycznej wobec wspóđmađz˙onka, do wzajemnego darowania sie˛ […]. Z tej racji, jez˙eli wspóđmađz˙onek w trakcie trwania mađz˙en´stwa jest nastawiony jedynie na branie a nie dawanie siebie, wówczas w sposób istotny uderza w dobro wspóđmađz˙onka […]. Pođ ˛aczone to jest z nasilonym egoizmem lub egocentryzmem”50.
Poza tym niektórzy znawcy tematu podkres´laj ˛a, z˙e przejawem realizacji dobra mađz˙onków jest przede wszystkim zdolnos´c´ do nawi ˛azania relacji interpersonalnych i utworzenia wspólnoty z˙ycia mađz˙en´skiego51. Przykđadem wykluczenia dobra mađz˙onków (bonum coniugum) jest wyrok S ˛adu Metropoli-talnego Warszawskiego z 14 maja 1985 r.52
49T. P a w l u k, Prawo kanoniczne wedđug Kodeksu Jana Pawđa II, t. III, Olsztyn 1984. 50S. P a z´ d z i o r, Przyczyny psychiczne niezdolnos´ci do zawarcia mađz˙en´stwa w s´wietle
kan. 1095,Lublin 1999, s. 33.
51Por. M.F. P o m p e d d a, Il canone 1095 del nuovo Codice do Diritto Canonico fra
aleborazione precodicale e prospettive disvuiluppo interpretativo,„Ius canonicum” 27 (1987), nr 54, s. 552; M. Z˙ u r o w s k i, Niezdolnos´c´ do podje˛cia obowi ˛azków mađz˙en´skich z przyczyn
psychicznych,„Prawo Kanoniczne” 29 (1986), nr 3-4, s. 159-160; F. G i l de las H e r a s,
La incapacidad pars asumir las obligaciones esenciales del matrimonio (su tratamiento en los tribunals eclesiasticas espanoles), „Ius canonicum” 27 (1987), s. 272; D. De C a r o, La
considetta incapacita psicologica in riferimento alla validita del consenso matrimonialesecondo il diritto canonico, „Monitor ecclesiasticus” 108 (1983), s. 220; P i n t o G o m e z,
Incapacitas assumendi matrimonii, s. 17-37.
52ASMW, Nr Akt 102/43. Analizowana sprawa dotyczy strony pozwanej, która po upđy-wie okođo trzech lat po s´lubie zachorowađa na stwardnienie rozsiane. Jednakz˙e wczes´niej pozwana przebywađa w szpitalu, gdzie stwierdzono objawy tej choroby. Wówczas zlekcewaz˙yđa diagnoze˛ i zawarđa zwi ˛azek mađz˙en´ski, nie informuj ˛ac powoda o swojej chorobie i dolegliwos´-ciach. Po pewnym czasie choroba rozwine˛đa sie˛ do tego stopnia, z˙e kobieta zostađa sparaliz˙o-wana od pasa w dóđ. Zacze˛đy tez˙ ujawniac´ sie˛ u niej poste˛puj ˛ace zmiany osobowos´ci, w wyni-ku których stađa sie˛ gwađtowna i podejrzliwa. Z˙ycie mađz˙en´skie stađo sie˛ nieznos´ne, co po-twierdzađy wyraz´ne symptomy powaz˙nego stanu choroby. Choroba wpđyne˛đa negatywnie na zdolnos´ci poznawcze i uczuciowe pozwanej. W uzasadnieniu wyroku kolegium se˛dziowskie podkres´liđo, iz˙ z zagadnieniem wspólnoty mađz˙en´skiej đ ˛aczy sie˛ rozumienie praw i obowi ˛azków mađz˙en´skich. Stwierdzono takz˙e, z˙e inne cele i zobowi ˛azania mađz˙en´skie wynikaj ˛a ze wspól-noty ciađa, a inne ze wspólwspól-noty osobowej. Niemniej jednak w ocenie niezdolnos´ci z racji zaburzen´ wyste˛puj ˛acych w chorobie stwardnienia rozsianego do podje˛cia i wypeđnienia zobo-wi ˛azan´ mađz˙en´skich, uwzgle˛dnione musz ˛a byc´ kryteria z zakresu tych zobowi ˛azan´. W konkluzji wyroku podkres´lono, z˙e zachowanie pozwanej budzi w ˛atpliwos´ci co do jej zdolnos´ci do nawi ˛ a-zania wspólnoty mađz˙en´skiej, a patologia jej zachowania jest do tego stopnia gđe˛boka, z˙e nie jest w stanie z powodu choroby zapanowac´ nad swym zachowaniem.
83
SCLEROSIS MULTIPLEXA NIEZDOLNOS´C´ ZAWARCIA MAĐZ˙EN´STWA
Z analizy choroby stwardnienia rozsianego wynika, z˙e osoba z powodu za-burzen´ fizjologicznych i psychologicznych, poste˛puj ˛acych zreszt ˛a wraz z rozwojem choroby, staje sie˛ niezdolna do udzielania wsparcia wspóđmađ-z˙onkowi, przez co w rezultacie jest uzalez˙niona od opieki drugiej osoby. Dochodzi do tego, z˙e osoba chora czuje sie˛ „rozczarowana”, a nawet wyste˛-puje u niej „agresja”53. Taka sytuacja wyklucza moz˙liwos´c´ niesienia wza-jemnej pomocy poprzez wypeđnianie obowi ˛azków i zjednoczenie w swoich dziađaniach. Niektórzy kanonis´ci zwracaj ˛a uwage˛ na to, iz˙ dobro mađz˙onków stanowi cos´, co nalez˙y osi ˛agn ˛ac´, poniewaz˙ jest kresem pewnego ustawicznego procesu, a takz˙e celem, który osi ˛aga sie˛ drog ˛a rozwoju osobowego54. Poza tym wskazuj ˛a, iz˙ istote˛ tego dobra, jako instytucjonalnego celu mađz˙en´stwa nalez˙y upatrywac´ we wzajemnym obdarowywaniu sie˛ przez nich sob ˛a, co oznacza obopólne ich dopeđnianie sie˛ prowadz ˛ace do doskonalenia sie˛55.
Problem stwardnienia rozsianego zostađ podje˛ty w wyroku S ˛adu Metropo-litalnego Warszawskiego z 24 czerwca 2006 r.56, gdzie w uzasadnieniu prawnym wyroku podkres´lono, z˙e z analizy kan. 1097 § 1 KPK wynika, iz˙ „bđ ˛ad co do osoby powoduje niewaz˙nos´c´ mađz˙en´stwa”, natomiast wedđug § 2: „bđ ˛ad co do przymiotu osoby, chociaz˙by byđ przyczyn ˛a zawarcia mađz˙en´stwa, nie powoduje niewaz˙nos´ci mađz˙en´stwa, chyba z˙e przymiot ten byđ bezpos´red-nio zamierzony”. Ponadto kolegium se˛dziowskie powođađo sie˛ na dyspozycje˛
53S t e u d e n, S t e u d e n, Analiza niektórych psychicznych reakcji, s. 151.
54Por. C. B u r k e, I fini del matrimonio: visione institutionale o personalistica?, „Annales Theologici” 6 (1992), s. 238; R. C o l a n t o n i o, La prova della simulazione
dell’incapacite relativamente al bonum coniugum. Il “bonum coniugum” nel matrimonio canonico,Città del Vaticano 1996, s. 236.
55Por. F. B e r s i n i, Il nuovo diritto matrimoniale canonico, Torino 1985, s. 11; U. N a v a r e t e, I beni del matrimonio, [w:] La nuova legislazione matrimoniale canonica, Città del Vaticano 1086, s. 98.
56ASMW, Nr Akt 547 WPR. W analizowanej sprawie mađz˙en´stwo stron zawarte zostađo 11 czerwca 1998 r. Wspólnota mađz˙en´ska natomiast trwađa zaledwie rok i siedem miesie˛cy. W skardze powodowej zostađy wskazane dwa tytuđy niewaz˙nos´ci mađz˙en´stwa, a mianowicie: bđ ˛ad po stronie pozwanego oraz niezdolnos´c´ do podje˛cia i wypeđnienia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich po stronie powódki. Na podstawie zebranego materiađu dowodowego, a szczegól-nie dokumentacji lekarskiej kolegium se˛dziowskie wyprowadziđo wniosek, z˙e stwardszczegól-nieszczegól-nie rozsiane, juz˙ jako choroba przewlekđa, spowodowađo osđabienie zarówno wđadz umysđowych, jak i mie˛s´ni w kon´czynach dolnych i górnych, oraz drz˙enie r ˛ak i nóg. Z czasem choroba uniemoz˙liwiđa wspóđz˙ycie intymne ze wspóđmađz˙onkiem oraz zawi ˛azanie dogđe˛bnej wspólnoty z˙ycia. Kolegium se˛dziowskie zwróciđo jeszcze uwage˛ na osđabienie w mys´leniu, uniemoz˙liwia-j ˛ace nawi ˛azanie ze wspóđmađz˙onkiem trwađej wie˛zi interpersonalnej. Nalez˙y dodac´, z˙e choroba wywođuje, tak jak w analizowanym przypadku, dysharmonie˛ psychiczn ˛a, ujawniaj ˛ac ˛a sie˛ przede wszystkim w róz˙norodnych i trudnych do przewidzenia zaburzeniach zachowania.
kan. 1095, n. 3 KPK, a wie˛c na niezdolnos´c´ podje˛cia, czyli zrealizowania istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich z przyczyn natury psychicznej.
W konkluzji wyroku Trybunađ na podstawie opinii biegđego psychiatry uznađ, z˙e „pozwana w chwili zawierania mađz˙en´stwa leczyđa sie˛ z racji cho-roby stwardnienia rozsianego (sclerosis multiplex) rok i trzy miesi ˛ace po s´lubie i przebywađa w szpitalu z rozpoznaniem sclerosis multiplex, z za-znaczeniem, z˙e jest to choroba przedawniona”. Z uwagi na to przewlekđa choroba doprowadziđa do „upos´ledzenia intelektualnego i osđabienia wđadz umysđowych”. W kon´cowej cze˛s´ci uzasadnienia wyroku Trybunađ podkres´liđ, iz˙ stwardnienie rozsiane jako choroba neurologiczna ma negatywny wpđyw na zdolnos´c´ podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich, wynikaj ˛acych z dobra mađz˙onków, a wie˛c chodzi zarówno o zdolnos´c´ podje˛cia poz˙ycia intymnego, jak i z˙ycia we wspólnocie mađz˙en´skiej57.
Na obecnym poziomie wiedzy zbe˛dne jest dowodzenie, iz˙ zmiany w sferze seksualnej mog ˛a byc´ skutkami neurologicznymi choroby stwardnienia rozsia-nego. Niektórzy kanonis´ci podkres´laj ˛a, z˙e „pacjenci mog ˛a doznawac´ zme˛cze-nia, mog ˛a przejawiac´ trudnos´ci w rozmawianiu o sprawach dotycz ˛acych po-z˙ycia seksualnego, mog ˛a miec´ le˛k o reakcje ich partnera lub mog ˛a bac´ sie˛ innych zmian sytuacyjnych. Wielu chorych d ˛az˙y do wyizolowania siebie oraz przedwczes´nie zaprzestaje z˙ycia seksualnego i troski o nie, uznaj ˛ac w sobie stan nieuleczalnego niezadowolenia […]. Podje˛ta dobrowolnie izolacja sek-sualna moz˙e nie tylko eliminowac´ fizyczne doznania seksualne, ale takz˙e osđabiac´ wzajemne zaufanie”58. Bior ˛ac to pod uwage˛, moz˙na powiedziec´, iz˙ w takiej sytuacji realizacja dobra mađz˙onków (bonum coniugum) staje sie˛ wđas´ciwie niemoz˙liwa.
57Por. K. G r a c z y k, Niezdolnos´c´ peđnego wypeđnienia prawa do ciađa przez
nuptu-rientów na skutek sclerosis multiplex, „Studia Wđocđawskie” 5 (2002), s. 95; M. C z a p l a,
Impotencja funkcjonalna jako podstawa przeszkody zrywaj ˛acej w s´wietle nauki prawa kanonicz-nego (kan. 1084 KPK), [w:] Ius matrimoniale. Ze studiów nad kos´cielnym prawem mađz˙en´skim,
t. VI, red. W. Góralski, Lublin 2001, s. 76-77; R. S z t y c h m i l e r, J. F r y c, B. D r e l i c h, Stwardnienie rozsiane a zdolnos´c´ do podje˛cia istotnych obowi ˛azków
mađz˙en´-skich,[w:] Ius matrimoniale, t. II/8, Warszawa 1997, s. 9-38. Z zapisów Kodeksu z 1983 r., zwđaszcza z postanowienia kan. 1084 § 1 wynika, z˙e niezdolnos´c´ dokonania stosunku mađz˙en´-skiego, uprzednia i trwađa, czy to ze strony me˛z˙czyzny czy kobiety, czy absolutna czy wzgle˛dna, czyni mađz˙en´stwo niewaz˙nym z samej jego natury. Osoby chore na stwardnienie roz-siane (sclerosis multiplex) dotknie˛te s ˛a niemoc ˛a pđciow ˛a, co w konsekwencji moz˙e doprowadzic´ do rozluz´nienia wie˛zi mađz˙en´skich, czyli niemoz˙liwos´ci realizacji dobra mađz˙onków (bonum
coniugum).
85
SCLEROSIS MULTIPLEXA NIEZDOLNOS´C´ ZAWARCIA MAĐZ˙EN´STWA 2. WPĐYW CHOROBY
STWARDNIENIA ROZSIANEGO (SCLEROSIS MULTIPLEX) NA DOBRO POTOMSTWA (BONUM PROLIS)
Z nauczania Soboru Watykan´skiego II wynika, z˙e „z samej natury swojej instytucja mađz˙en´stwa oraz miđos´c´ mađz˙en´ska nastawione s ˛a na rodzenie i wychowanie potomstwa, co stanowi jej jakby szczytowe uwien´czenie”, na-tomiast kwestia dotycz ˛aca celów mađz˙en´stwa jest s´cis´le powi ˛azana z dobrem mađz˙onków, poniewaz˙ „dzieci s ˛a najcenniejszym darem mađz˙en´stwa i rodzi-com przynosz ˛a najwie˛cej dobra”59. Warto przypomniec´, iz˙ w okresie sobo-rowym i posobosobo-rowym wypowiedzi na temat problematyki zwi ˛azanej z do-brem potomstwa (bonum prolis), dotyczyđy trzech rzeczywistos´ci, które wzajemnie sie˛ przenikaj ˛a. Chodziđo przede wszystkim o miđos´c´ mađz˙en´sk ˛a, o przekazywanie z˙ycia i wychowanie potomstwa. Poza tym moz˙na zauwaz˙yc´ uwzgle˛dnienie nie tylko wzajemnego ukierunkowania na siebie we wspólnocie mađz˙en´skiej, ale takz˙e póz´niej – wspólnie na dzieci60. I chociaz˙ z nauczania Vaticanum II wynika, z˙e intymne poz˙ycie mađz˙en´skie stanowi istotny element mađz˙en´stwa, to z pewnos´ci ˛a w s´cisđym znaczeniu nie moz˙na powiedziec´, z˙e jest ono celem mađz˙en´stwa61
.
Prawodawca kos´cielny obok dobra mađz˙onków (bonum coniugum) stawia dobro potomstwa (bonum prolis), czyli dobro wynikaj ˛ace ze zrodzenia i wy-chowania potomstwa. Umieszczenie zrodzenia i wywy-chowania potomstwa na drugim miejscu nie oznacza, z˙e dobro to stanowi gđówny cel wspólnoty mađz˙en´skiej. Zrodzenie i wychowanie potomstwa jest rozpatrywane obok
59Por. Konstytucja duszpasterska o Kos´ciele w s´wiecie wspóđczesnym Gaudium et spes, n. 48; R. S z t y c h m i l e r, Soborowa koncepcja celów mađz˙en´stwa, [w:] Ius matrimoniale, t. I (6-7), Warszawa 1996, s. 45-57.
60H. S t a w n i a k, Uprawnienie – obowi ˛azek zrodzenia i wychowania potomstwa
w s´wietle kanonicznego prawa mađz˙en´skiego, „Prawo Kanoniczne” 32 (1989), nr 3-4,
s. 125-142.
61Konstytucja duszpasterska Gaudium et spes w n. 50 stwierdza, z˙e: „mađz˙en´stwo nie jest ustanowione wyđ ˛acznie dla rodzenia potomstwa […] i zachowuje wartos´c´ swoj ˛a oraz nierozer-walnos´c´ nawet wtedy, gdy brakuje tak cze˛sto poz˙ ˛adanego potomstwa”. W dalszej cze˛s´ci n. 50 Sobór Watykan´ski II poucza: „Niech chrzes´cijan´scy mađz˙onkowie be˛d ˛a s´wiadomi, z˙e w swoim sposobie dziađania nie mog ˛a poste˛powac´ wedle wđasnego kaprysu, lecz zawsze kierowac´ sie˛ maj ˛a sumieniem, dostosowanym do prawa Boz˙ego, posđuszni Urze˛dowi Nauczycielskiemu Kos´-ciođa, który wykđada prawo autentycznie, w s´wietle Ewangelii. […] Tak wie˛c mađz˙onkowie chrzes´cijan´scy, ufaj ˛ac Boz˙ej Opatrznos´ci i wyrabiaj ˛ac w sobie ducha ofiary, przynosz ˛a chwađe˛ Stwórcy i zd ˛az˙aj ˛a do doskonađos´ci w Chrystusie, kiedy w poczuciu szlachetnej, ludzkiej i chrzes´cijan´skiej odpowiedzialnos´ci peđni ˛a zadania rodzenia potomstwa”.
dobra mađz˙onków, bowiem prawodawcy kos´cielnemu chodziđo zwđaszcza o zwrócenie uwagi na naturalne ukierunkowanie wspólnoty ku obu tym dobrom62.
Nalez˙y zatem zgodzic´ sie˛ z pogl ˛adem, z˙e istnieje wzajemne przenikanie obowi ˛azków mađz˙en´skich wynikaj ˛acych z dobra mađz˙onków (bonum
coniu-gum), z obowi ˛azkami zwi ˛azanymi z dobrem potomstwa (bonum prolis). Nie-którzy autorzy podkres´laj ˛a, iz˙ „nie ma obowi ˛azków, które sđuz˙ ˛a wyđ ˛acznie dobru mađz˙onków lub tylko dobru potomstwa […] wypeđnienie jednych przy-czynia sie˛ takz˙e do dobra w drugiej dziedzinie”63. Wobec tego moz˙na powiedziec´, iz˙ niezdolnos´c´ podje˛cia jednych obowi ˛azków wpđywa negatywnie na zdolnos´c´ do wypeđnienia tych drugich. Kwestia ta zostađa podje˛ta w uzasadnieniu wyroku S ˛adu Metropolitalnego Warszawskiego z 17 paz´dzier-nika 2001 r.64
Podziađ celów mađz˙en´skich na te, które wynikaj ˛a z dobra potomstwa
(bonum prolis), a takz˙e na te, które wynikaj ˛a z dobra mađz˙onków (bonum
coniugum), nie stanowi rozróz˙nienia ostatecznego. Do istotnych zatem
obowi ˛azków mađz˙en´skich odnosz ˛acych sie˛ do dobra potomstwa nalez˙y speđ-nianie aktów mađz˙en´skich skierowanych ku prokreacji, zrodzeniu potomstwa oraz ochronie z˙ycia pocze˛tego65. Niezdolnymi zas´ do takich aktów okazuj ˛a
62Por. A. A b b a t e, Il matrimonio nella nova legislazione canonica, t. III, Brescia 1985, s. 14-15; P. M o n e t a, Il matrimonio nel nuovo diritto canonico, Genova 1986, s. 116-119.
63R. S z t y c h m i l e r, Istotne obowi ˛azki mađz˙en´skie, Warszawa 1997, s. 243. 64ASMW, Nr Akt 20451. Analizowana sprawa dotyczy strony pozwanej, która juz˙ we wczesnej mđodos´ci odczuwađa osđabienie, przejawiaj ˛ace sie˛ w spowolnieniu mys´lenia. Dlatego tez˙ z powodu odczuwania tych dolegliwos´ci kilka razy przebywađa w szpitalu. Okođo dwóch lat przed zawarciem mađz˙en´stwa z powodu stwierdzonego schorzenia typu neurologicznego, pozwana pocz ˛atkowo leczyđa sie˛ w przychodni zdrowia psychicznego, a naste˛pnie kilka razy byđa hospitalizowana. Wówczas rozpoznano u niej proces psychogeniczny. Z dokumentacji lekarskiej wynika, iz˙ okođo dziewie˛ciu miesie˛cy po zawarciu mađz˙en´stwa u pozwanej roz-poznano objawy, a póz´niej stwierdzono chorobe˛, czyli stwardnienie rozsiane (sclerosis
multiplex).Jednakz˙e choroba ta byđa na tyle przedawniona, z˙e doprowadziđa do przewlekđego schorzenia neurologicznego, które przejawiađo sie˛ w upos´ledzeniu samokrytycyzmu, a zwđa-szcza upos´ledzeniu z˙ycia uczuciowego. Ponadto pozwana odczuwađa ból podczas poz˙ycia sek-sualnego, dlatego tez˙ unikađa aktów seksualnych z powodem. Bior ˛ac pod uwage˛ cađy zebrany materiađ dowodowy, a zwđaszcza dokumentacje˛ lekarsk ˛a, kolegium se˛dziowskie stwierdziđo, iz˙ pozwana w chwili zawierania mađz˙en´stwa nie byđa zdolna do podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich, czyli do z˙ycia w partnerstwie stron.
65Wedđug konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes, szczególnie n. 50, mađz˙en´stwo ze swej natury nastawione jest ku zrodzeniu potomstwa: „Dlatego prawdziwy szacunek dla miđos´ci mađz˙en´skiej i cađy sens z˙ycia rodzinnego zmierzaj ˛a do tego, z˙eby mađz˙onkowie, nie zapoznaj ˛ac pozostađych celów mađz˙en´stwa, skđonni byli me˛z˙nie wspóđdziađac´ z miđos´ci ˛a Stwórcy i
Zbawi-87
SCLEROSIS MULTIPLEXA NIEZDOLNOS´C´ ZAWARCIA MAĐZ˙EN´STWA
sie˛ osoby, które cierpi ˛a na choroby neurologiczne, a wie˛c takz˙e osoby chore na stwardnienie rozsiane66.
Z postanowienia kan. 1136 KPK z 1983 r. wynika, z˙e rodzice maj ˛a naj-cie˛z˙szy obowi ˛azek i najpierwsze prawo troszczenia sie˛, wedđug swoich moz˙-liwos´ci, o wychowanie potomstwa zarówno fizyczne, spođeczne, kulturalne, jak i moralne oraz religijne. Z zapisu tego wynika, iz˙ wychowanie potomstwa stanowi istotny element, skđadaj ˛acy sie˛ wđas´nie na dobro potomstwa. Nie ulega w ˛atpliwos´ci, z˙e w z˙yciu rodziców ma ono doniosđe znaczenie, jak rów-niez˙ wpđywa na z˙ycie cađego spođeczen´stwa. Skoro wychowanie potomstwa obejmuje cađego czđowieka, we wszystkich aspektach jego z˙ycia, to wobec tego brak woli po stronie rodziców do realizacji tego prawa, chociaz˙by z jakiejkolwiek przyczyny, oznacza podwaz˙enie samej istoty dobra potom-stwa. Poza tym zaniedbanie w wychowywaniu dzieci moz˙e spowodowac´ nie-waz˙nos´c´ mađz˙en´stwa. Z pewnos´ci ˛a taka sytuacja moz˙e wyst ˛apic´ w przypadku
ciela, który przez nich powie˛ksza i wzbogaca swoj ˛a rodzine˛”. W n. 25 zaznaczono, z˙e szcze-gólna podstawa rodzicielskiego obowi ˛azku wychowania swoich dzieci wypđywa z samego faktu zrodzenia ich, natomiast wychowanie dokonuje sie˛ przede wszystkim w rodzinie, która jest naturalnym s´rodowiskiem rozwoju czđowieka. W n. 48 mówi sie˛ o ustanowieniu mađz˙en´stwa przez Boga i o wyznaczeniu przez Niego praw kieruj ˛acych mađz˙en´stwem, które s´wiadcz ˛a o tym, z˙e obowi ˛azek wychowania dzieci pochodzi z prawa Boz˙ego. W n. 51 czytamy, z˙e sam Bóg, be˛d ˛acy Panem z˙ycia, powierzyđ ludziom wzniosđ ˛a posđuge˛ sđuz˙enia z˙yciu, któr ˛a czđowiek powinien wypeđniac´ w sposób godny siebie. Z nauczania Vaticanum II wynika, z˙e wychowanie ma ogromne znaczenie dla z˙ycia spođecznego, dla wychowania potomstwa oraz dla rodziców i samej instytucji mađz˙en´stwa. Wobec tego, jes´li do istotnych elementów, a naste˛pnie do istotnych obowi ˛azków mađz˙en´stwa nalez˙y wychowanie potomstwa, to z pewnos´ci ˛a zwykđ ˛a implikacj ˛a tego zađoz˙enia be˛dzie stwierdzenie, z˙e mađz˙onek dotknie˛ty niezdolnos´ci ˛a do wychowania potomstwa przejawia niezdolnos´c´ do podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich. 66Choroba ta przyczynia sie˛ do zniszczenia nerwów i powoduje pewne zmiany w sferze seksualnej. Stwarza wiele problemów zwi ˛azanych z dobrem potomstwa (bonum prolis), chociaz˙-by z tej racji, z˙e kobiety zaprzestaj ˛a aktów seksualnych z uwagi na ryzyko dalszego jej rozwoju, gdyz˙ pierwsze objawy tej choroby pojawiaj ˛a sie˛ dos´c´ cze˛sto po porodzie. Z literatury przedmiotu wynika, z˙e zarówno ci ˛az˙a, jak i regularne stosunki pđciowe doprowadzaj ˛a do przy-spieszenia rozwoju choroby. W zwi ˛azku z tym kobiety nie decyduj ˛a sie˛ na posiadanie dzieci. Innym problemem jest impotencja seksualna kobiet i me˛z˙czyzn. Osoby chore nie s ˛a w stanie speđniac´ aktów seksualnych, przez co nie s ˛a zdolne zwi ˛azac´ sie˛ trwađym prawem do tych aktów. W momencie zawarcia mađz˙en´stwa osoba musi byc´ zdolna zarówno do podje˛cia dozgon-nej wspólnoty mađz˙en´skiej w sposób ci ˛agđy, jak i w sposób nieustanny. Poza tym musi byc´ zdolna do podje˛cia istotnych obowi ˛azków mađz˙en´skich, a mianowicie do wspólnoty z˙ycia mađz˙en´skiego, jak równiez˙ do prawa do ciađa, które staje sie˛ przyczyn ˛a naturalnego aktu prokreacji.
choroby stwardnienia rozsianego. Przykđadem moz˙e tu byc´ wyrok S ˛adu Me-tropolitalnego Warszawskiego z 28 lutego 2003 r.67
Badacze zajmuj ˛acy sie˛ schorzeniem sclerosis multiplex zaobserwowali, iz˙ mađz˙en´stwo, w którym jedna ze stron cierpi na te˛ chorobe˛, nie zawsze jest w stanie sprostac´ wychowaniu potomstwa. Choroba ta poprzez pewne ograni-czenia, zarówno fizyczne, jak i psychiczne czy tez˙ spođeczne, uniemoz˙liwia wđas´ciwe ksztađtowanie mđodego czđowieka. Ogromn ˛a role˛ powoduj ˛a w takim przypadku zmiany osobowos´ci, a wie˛c zachwianie kontroli impulsywnos´ci, labilnos´c´ emocjonalna, depresja maniakalna albo psychoza. Sytuacja taka moz˙e spowodowac´ niezdolnos´c´ nawi ˛azania i utrzymania relacji mie˛dzyoso-bowych, w tym takz˙e relacji z potomstwem.
Problem choroby stwardnienia rozsianego moz˙na znalez´c´ w wyroku S ˛adu Metropolitalnego Warszawskiego z 16 lipca 2007 r.68 Sprawa dotyczy relacji matki chorej na stwardnienie rozsiane z potomstwem. Z uwagi na mniejsz ˛a sprawnos´c´ psychofizyczn ˛a nie byđa w stanie zapewnic´ dzieciom bezpieczen´-stwa i prawidđowego rozwoju. Sytuacja taka spowodowađa negatywny wpđyw
67ASMW, Nr Akt 472 WPR. W analizowanej sprawie pozwany z powodu choroby stward-nienia rozsianego stađ sie˛ impotentem. Ponadto wyst ˛apiđy zmiany w osobowos´ci, stađ sie˛ paranoidalny, niepohamowany i ekstremalnie egocentryczny. Z dokumentacji lekarskiej i zebranego materiađu dowodowego wynika, iz˙ kilka miesie˛cy przed zawarciem mađz˙en´stwa u pozwanego zacze˛đy sie˛ pojawiac´ zmiany neurologiczne, ale dopiero po s´lubie za namow ˛a powódki poddađ sie˛ zbadaniu i leczeniu. Przebywađ kilka razy w szpitalu. Chociaz˙ medyczne symptomy istnienia choroby pojawiđy sie˛ podczas trwania mađz˙en´stwa, to psychiczne objawy zacze˛đy sie˛ ujawniac´ krótko przed zawarciem mađz˙en´stwa. Nie ulega w ˛atpliwos´ci, iz˙ zmiany w osobowos´ci pozwanego miađy wpđyw na zachodz ˛ace w mađz˙en´stwie relacje. Pomimo niezdol-nos´ci do aktów seksualnych, doszđo do pocze˛cia potomstwa. Jednakz˙e z uwagi na zaburzenia osobowos´ci pozwany nie byđ zdolny do wypeđniania obowi ˛azków dla dobra mađz˙onki i potom-stwa. Z pewnos´ci ˛a nie wynikađo to z tego, z˙e nie chciađ, ale nie mógđ tego uczynic´, poniewaz˙ byđ niezdolny do tego, aby waz˙nie wyrazic´ zgode˛ na mađz˙en´stwo.
68ASMW, Nr Akt 21852. W analizowanej sprawie pozwana stađa sie˛ groz´na dla wspóđ-mađz˙onka i potomstwa. Poza tym potomstwo osoby chorej dos´c´ wczes´nie zostađo pozbawione pogodnego dziecin´stwa, a takz˙e obarczone obowi ˛azkami, które przerastađy mđodego czđowieka. Dzieci dorastađy w rodzinie pozbawionej wspólnoty rodzinnej. Z cađ ˛a pewnos´ci ˛a choroba pozwanej negatywnie wpđyne˛đa na psychike˛ potomstwa, bowiem wychowywane ono byđo w atmosferze braku poczucia bezpieczen´stwa w domu rodzinnym, gdzie istniađa agresja. Istotn ˛a kwestie˛ w tym przypadku stanowi reakcja psychospođeczna potomstwa na chorobe˛ matki. W uzasadnieniu wyroku kolegium se˛dziowskie podkres´liđo, iz˙ „dzieci byđy zawstydzone chorob ˛a matki, niezadowolone z jej kalectwa, agresywne, a czasami bezradne. Mđodsze dziecko miađo s´wiadomos´c´ poczucia winy za chorobe˛ matki, która j ˛a obezwđadniađa. Ponadto dziecko widziađo bezradnos´c´, przygne˛bienie i le˛k. Byđo zaniedbywane w nauce i wychowaniu, poprzez co wpadađo w drobne konflikty z prawem”.
