RECENZJE 164
Omawiana publikacja Ph.S. Johnstona niew?tpliwie mo@e stanowiA wa@ne BródFo interesuj?cych informacji dla tych, którzy chcieliby poznaA funkcjonuj?ce w krKgu kultury dawnego Izraela wierzenia i pogl?dy na temat Nmierci oraz losów poNmiert-nych czFowieka. Ponadto czytelnik mo@e zdobyA wiele wiadomoNci na temat zwy-czajów @aFobnych i praktyk zwi?zanych z pochówkiem zmarFych. W tym celu autor przytacza nie tylko dane biblijne, ale siKga tak@e – jak to ju@ zostaFo wspomniane – do odkryA archeologicznych. Bez w?tpienia zatem omawiana ksi?@ka mo@e staA siK ciekaw? lektur? nie tylko dla biblistów, lecz tak@e dla tych wszystkich, którzy interesuj? siK kultur? dawnego Izraela.
Ks. Grzegorz M. Baran Katedra Historii Kultury Intelektualnej w Instytucie Kulturoznawstwa KUL
Maureen B l o o m. <ydowski mistycyzm a magia. PrzeF. PaweF Sajdek. Kra-ków: Wydawnictwo WAM 2011 ss. 292. ISBN: 978-83-7505-685-3.
Od czasu opublikowania ksi?@ek Campbella Bonnera, Ernesta R. Goodenougha czy Mortona Smitha obserwuje siK coraz wiKksze zainteresowanie problematyk? magii, mistycyzmu, symboliki @ydowskiej. Poznanie elementów mistycznych, a wraz z nimi magicznych wydaje siK niezbKdne dla zrozumienia ksztaFtuj?cego siK w staro-@ytnoNci judaizmu, jego polaryzacji i ró@norodnoNci na przestrzeni zmieniaj?cych siK warunków spoFeczno-kulturowych. Dowiedli tego protagoniNci bada` nad wczesn? mistyk? @ydowsk?, przede wszystkim Gershom Scholem, a za nim równie@ Moshe Idel czy Rachel Elior. Wyznaczaj? oni nowe kierunki i perspektywy badawcze, z któ-rych korzystaj? naukowcy innych dziedzin. Jedn? z nich jest antropolog Mauren Bloom, która w 2007 r. wydaFa ksi?@kK Jewish Mysticism and Magic. An
anthropo-logical perspective. W Polsce zostaFa ona opublikowana w 2011 roku przez
Wydaw-nictwo WAM pod tytuFem <ydowski mistycyzm a magia w przekFadzie PawFa Sajdka. Autorka recenzowanej ksi?@ki zmierzyFa siK z trudnym tematem. Pierwszy prob-lem dotyczy samej treNci poruszanych zagadnie`, nosz?cych znamiona ezoterycz-noNci. Drugi natomiast wi?@e siK z bardzo zró@nicowanym, powstaFym w du@ym przedziale czasowym materiaFem BródFowym. Wymaga on gruntownego przygoto-wania jKzykowego oraz znajomoNci rozwoju tradycji religijnych i interpretacyjnych staro@ytnego judaizmu. Kompetencja i wiedza autorki pozwoliFy zrealizowaA zamie-rzony przez ni? temat, który byF tak@e (przynajmniej czKNciowo) podejmowany przez innych autorów. WspomnK przy tej okazji ksi?@kK Michaela Swartza (Scholastic
Magic. Ritual and Revelation in Early Jewish Mysticism. Princeton 1996), który
analizowaF zwi?zki miKdzy literatur? rabiniczn?, @ydowskimi mistycznymi tekstami
RECENZJE 165 i praktykami a u3yciem zakl89, amuletów oraz imion anio?ów. Analizy te by?y jednak3e t?em do prezentacji tekstów mistycznych i magicznych z okresu V-IX wieku po Chr.
W publikacji Mistycyzm )ydowski a magia Bloom bada i opisuje 3ydowskie ryty i obrz8dy religijne, analizuje znaczenie ofiar, formu?, zakl89 magicznych, amuletów, symboli na podstawie lektury dzie? wczesnego judaizmu. KsiP3ka zosta?a podzielona na trzy cz8Qci. Niestety nie zosta?y one opatrzone tytu?ami, a brak wyjaQnieR w tej kwestii budzi wPtpliwoQci i zarazem rodzi pytanie o logiczne kryteria podzia?u ob-szernego materia?u badawczego. Na przyk?ad: dlaczego rozdzia? 5, zatytu?owany
Sanktuarium, 5wi6tynia i synagoga, autorka umieQci?a w cz8Qci pierwszej, która jest
swego rodzaju wst8pem do omawianej problematyki?
W prologu autorka zarysowuje zasadnicze linie programowe swojej publikacji. Wskazuje na staro3ytne hebrajskie ryty ofiarnicze, charakter relacji mi8dzy Hebraj-czykami a Bogiem oraz na rozwój rabinicznego mistycyzmu i magii. Jak sama za-znacza, stosuje antropologicznP metod8 analizy strukturalnej, gdy3 jej zamiarem nie jest dokonywanie drobiazgowej analizy szczegó?ów obrz8dowoQci, praw lub oby-czajów, lecz ukazanie i przeQledzenie tematów i wPtków, celem zaprezentowania post8pujPcej transformacji strukturalnej wierzeR i obyczajów 3ydowskich. Analizo-wany materia?, stanowiPcy treQ9 ksiP3ki zosta? ograniczony do tekstów powsta?ych mi8dzy 450 r. przed Chr. a 700 r. po Chr. Do nich autorka zaliczy?a przede wszystkim Tanach (hebrajski Stary Testament), Talmud (Miszn8, Gemar8) oraz wczesnP literatur8 mistycznP, czyli Wizje Ezechiela (Ra’ayot Yachezkiel), Wielkie Hechalot (Hekhalot Rabbati) i Ma?e Hechalot (Hekhalot Zutarti), Wielki Rydwan (Merkavah
Rabbah), Pomiar Cia?a (Szi’ur Qomah), Ksi8g8 Tajemnic (Sefer ha-Razim), a tak3e
inskrypcje z mis i amuletów.
Bloom nie podj8?a si8 drobiazgowej analizy tak ró3norodnego materia?u. Zale3a?o jej natomiast na udzieleniu „wskazówki, co do korzeni stosowania przez bydów symboli, które si8gajP wczesnych tradycji ofiarnych i dzia?aR magicznych” (s. 20). Amulety i symbole 3ydowskie, mimo 3e si8gajP czasów staro3ytnych, wciP3 odgrywajP istotnP rol8 i sP obecne zarówno w sferze prywatnej, jak i publicznej. Autorka stwier-dza: „DziQ, zarówno w Izraelu, jak i w ortodoksyjnych spo?ecznoQciach w diasporze, mo3na zobaczy9 przymocowane do drzwi, Qcian i okien domów, biur, a nawet pojazdów mechanicznych rozmaite amulety, b8dPce echem magicznych formu? modlitewnych. Powszechnie spotykane sP te3 np. laminowane kartki z wersetami zaczerpni8tymi z amuletów, kontynuujPce tradycj8 u3ywania imion patriarchalnych i matriarchalnych (Abraham, Izaak i Jakub lub Sara, Rachela i Lea), a tak3e imion trzech pot83nych anio?ów, pochodzPcych z okresu talmudycznego, jako symbolicznych filakterii w sy-pialniach niemowlPt, a nawet i starszych dzieci” (s. 19-20). Na podstawie wybranych staro3ytnych tekstów Bloom wyjaQnia owe wspó?czesne zjawiska, analizuje je w kate-goriach tematów ogólnych, w których – jak uwa3a – ukryta struktura kulturowa i symboliczne znaczenie przetrwa?y do czasów wspó?czesnych.
RECENZJE 166
Na uwag- w omawianej ksi67ce zas:uguj6 krótkie, aczkolwiek wnikliwe i wy-wa7one przez autork- analizy dotycz6ce t:a historycznego, teoretycznego oraz Eróde: literackich. T:o historyczne pozwala czytelnikowi zrozumieH, 7e na rozwój idei mistycznych mia:y wp:yw wydarzenia z historii narodu 7ydowskiego. W prezento-wanych Eród:ach literackich, konkretnie w Tanach Bloom odwo:uje si- do uznanej, aczkolwiek dziK modyfikowanej, uzupe:nianej i mocno dyskutowanej metody krytyki historycznej J. Wellhausena. Pomini-cie wspó:czesnych badaO w tej kwestii jest doKH istotnym brakiem. Wprawdzie autorka odwo:uje si- do sympozjum zorganizowanego w Jerozolimie w 1999 r. pt. Tanach jako historia, na którym zosta:y zaprezentowane nowsze uj-cia, to jednak nie przybli7a ich czytelnikowi. PodkreKla natomiast, 7e na badane teksty patrzy z antropologicznego punktu widzenia, staraj6c si- ukazaH „ziar-no kultury”, zajmuj6c si- literatur6 „biblijn6” jako zapisem quasi-historycznym. W kwestii literatury rabinicznej autorka trafnie zauwa7a, 7e obeznanie z tekstami biblijnymi jest podstaw6 zrozumienia pism rabinicznych, gdy7 mimo tradycyjnego nauczania o ci6g:oKci mi-dzy Pismem a Talmudem teksty te pokazuj6, 7e Kwiat poj--ciowy staro7ytnych Hebrajczyków, ró7ni: si- od Kwiata poj-ciowego m-drców rabi-nicznych.
Wa7nym atutem recenzowanej ksi67ki jest ukazanie obrz-dów i rytua:ów w szer-szym kontekKcie rozwijaj6cych si- tradycji Izraela, szczególnie zwi6zanych ze Vwi6-tyni6 w Jerozolimie i kultem. Tym zagadnieniom Bloom poKwi-ca drugi rozdzia: ksi67ki. Autorka przedstawia w nim Boga Hebrajczyków, problematyk- sacrum
i profanum, a tak7e kult ofiarniczy oraz formu:y modlitewne. Bóg Izraela, poniewa7
jest „oddzielony” od wszystkich innych Bogów – qadosz, wymaga od wybranego ludu, by w swoim codziennym post-powaniu tak7e oddziela: si- (qadosz) od otacza-j6cych go narodów. W zwi6zku z t6 tez6 autorka ze szczególn6 uwag6 bada poj-cie czystoKci i nieczystoKci rytualnej, a tak7e ukazuje kategorie sacrum i profanum, wykazuj6c, 7e podstaw6 funkcjonowania idei qadosz nie jest prosta dychotomia mi-dzy nimi. Ten sam termin mo7e oznaczaH – „uKwi-caH”, „konsekrowaH”, „utrzy-mywaH czystym” albo jest u7ywany na oznaczenie czegoK, co staje si- zakazane. Wtedy to, co zosta:o oddzielone, nie jest Kwi-te, lecz przekl-te. [ydowski mistycyzm przybli7a zatem poj-cia dozwolonego i zakazanego, czystego i nieczystego oraz wyjaKnia ide- sk:adania ofiar. Pod67aj6c za myKl6 rabinicznych m-drców, autorka prowadzi czytelnika drog6 ku poznaniu i zrozumieniu starotestamentowego Boga i Jego praw.
Poj-cie porz6dku, który przejawia si- w pos:uszeOstwie Bo7ym prawom, staje si- ogniwem :6cz6cym Tanach z egzegez6 rabinów. Gdy zosta:a zburzona Kwi6tynia w Jerozolimie centralna idea rytua:u, zbli7enie si- do Boga (qorban), uleg:a prze-kszta:ceniu. Mo7na by:o zbli7yH si- do Boga, przylgn6H do Niego (dewekut) dzi-ki formu:om liturgicznym i tajemniczym mistycznym zakl-ciom. T- problematyk- autorka omawia w trzeciej cz-Kci ksi67ki. Rozpoczyna od porz6dku cielesnego, gdy7 l-k przed wp:ywem z:ych duchów na cia:o cz:owieka, da: pocz6tek opisanym
RECENZJE 167 w Talmudzie metodom ochrony przez demonami (magia sympatyczna). Rabini po-zwalali na noszenie amuletów, zarówno w postaci napisów, jak i zióG. W ten sposób wpGyw prawa BoJego zestawiony zostaG ze skutecznoKciL Krodków medycznych i ma-gicznych.
W dalszej czMKci autorka omawia literaturM apokryficznL, a takJe napisy na misach i amuletach. Ezoteryczna grupa rabinów, zainspirowana wizjL Ezechiela, szukaGa Królestwa Boga poprzez manipulacje KwiMtymi literami i sGowami zawartymi w litur-gii. OfiarM, modlitwM i magiM postrzegano jako symboliczne akty przeciwstawiania siM temu, co przyniesie los. FormuGy i zaklMcia magiczne w tamtych czasach funkcjo-nowaGy na równi z modlitwami i obrzMdami ofiarnymi. Ofiarowane zwierzM byGo znakiem czy przekazem dla bóstwa, podobnie jak w czasach talmudycznych zaklMcie wypisane na amulecie lub misie. SGuJyGy one do walki z demonami i miaGy zapewniS powodzenie. Ich moc wypGywaGa ze KwiMtoKci i wszechmocy Stwórcy.
DuJym walorem pracy jest obfite cytowanie VródeG. PozwalajL one kaJdemu czytelnikowi samodzielnie zapoznaS siM z tradycjL judaizmu. Ponadto autorka pre-zentuje kilka przykGadowych tekstów magicznych i zaklMS zapisanych na amuletach oraz misach, co sprzyja w uwaJnym Kledzeniu analiz poczynionych przez autorkM. Prezentacja poglLdów i cytacja obfitej literatury przedmiotu równieJ jest imponujLca. Pewien niedosyt pozostawia zakres wykorzystanej przez autorkM literatury. SLdzM, Je pominiMtych zostaGo kilka istotnych opracowaX dotyczLcych literatury apokryficznej1 oraz rabinicznej2.
ReasumujLc warto podkreKliS duJL wartoKS przedstawionych w omawianej pracy wniosków i ustaleX. autorka, opierajLc siM na szerokiej bazie VródGowej, rzeczowo i kompetentnie przedstawia interesujLcL problematykM w caGej jej zGoJonoKci, unikajLc efektownych uogólnieX czy uproszczeX. Dodatkowym atutem sL streszczenia na koX-cu drugiej i trzeciej czMKci. Publikacja Mistycyzm )ydowski a magia jest dzieGem waJnym, interesujLcym i potrzebnym, napisanym komunikatywnym jMzykiem, zachM-cajLcym czytelników do dalszych poszukiwaX.
Ewa Zaj3c Katedra Dialogu Kultur i Religii w Instytucie Kulturoznawstwa KUL
1
Na przykGad: Ph.S. A l e x a n d e r. Sefer ha-Razim and the Problem of Black Magic in Early
Judaism. W: Magic in the Biblical World: From the Rod of Aaron to the Ring of Solomon. Ed. T.E.
Klutz. London 2003; J. N a v e h. Fragments of an Aramaic Magic Book from Qumran. „Israel Exploration Journal” 48:1998 s. 257-261.
2
Na przykGad: D. S p e r b e r. Magic and Folklore in Rabbinic Literature. Ramat Gan 1994; M. B a r - I l a n. Exorcism by the Rabbi: Talmudic Sages and Magic. „Da’at” 34:1995 s. 17-31; t e n J e. Between Magic and Religion: Sympathetic Magic in the World of the Sages of the Mishnah
