View of Parts of Speech in the Greco-Roman Grammar. The Development of Classification from Antiquity Until the 20th Century

MAhGORZATA GÓRSKA

CZ€CI MOWY W GRAMATYCE GRECKO-RZYMSKIEJ

KSZTAhTOWANIE SI KLASYFIKACJI

OD STARO YTNO€CI DO XX WIEKU

Do!" cz#sto mo$na spotka" si# ze stwierdzeniem, $e tradycyjny podziaN

sNownictwa na dziesi#" cz#!ci mowy: pi#" odmiennych (rzeczownik,

przy-miotnik, zaimek, liczebnik i czasownik) oraz pi#" nieodmiennych

(przysNó-wek, przyimek, spójnik, wykrzyknik i partykuNa) pochodzi z gramatyki

gre-cko-rzymskiej. Klasyfikacja ta rzeczywi!cie ma swe %ródNa w staro$ytno!ci,

jednak$e podziaNy proponowane najpierw przez filozofów, a pó%niej przez

gramatyków antycznych ró$niNy si# od tej listy zarówno je!li chodzi o liczb#,

jak i charakter wyodr#bnianych cz#!ci mowy. Kwestia ta jest omawiana

w opracowaniach odwoNuj&cych si# do historii j#zykoznawstwa, np. krótko

wspomina o tym StanisNaw JodNowski

_{, przedstawiaj&c podziaN, który si#}

osta-tecznie ustaliN w gramatyce greckiej i rzymskiej; informacje te wplecione s&

równie$ w opis dokona' staro$ytnych w historii j#zykoznawstwa Adama

Hein-za

_{, a poszczególne etapy ksztaNtowania si# klasyfikacji sNownictwa najpierw}

u Greków, a nast#pnie u Rzymian prezentuje Robert H. Robins

_{. Wydaje si#}

jednak, $e najlepiej mo$na przedstawi" to zagadnienie, odwoNuj&c si# wprost

do oryginalnych tekstów autorów staro$ytnych, poniewa$ pozwalaj& one

zo-baczy", jak rozumieli wydzielane klasy wyrazów i u!wiadomi" sobie, $e

okre-!lanie ich za pomoc& nazw przyj#tych pó%niej jest niekiedy du$& nie!cisNo!ci&.

Dr MAhGORZATA GÓRSKA – starszy wykNadowca w Katedrze J#zykoznawstwa Ogólnego

Instytutu Filologii Klasycznej KUL; adres do korespondencji: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana PawNa II, Instytut Filologii Klasycznej, Al. RacNawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: gorska@kul.lublin.pl

1 _{Studia nad cz !ciami mowy, Warszawa 1971, s. 12.} 2 _{Dzieje j zykoznawstwa w zarysie, Warszawa 1978, s. 37-52.}

3 _{The Development of the Word Class System of the European Grammatical Tradition,} „Foundations of Language” 2(1966), s. 3-19.

Pocz&tki klasyfikowania sNownictwa, tak jak pocz&tki antycznego

j#zyko-znawstwa w ogóle, wi&$& si# z sofistami (V-IV w. przed Chr.), którzy

poczy-nili pewne obserwacje nad j#zykiem przy okazji swojej dziaNalno!ci

polegaj&-cej na nauczaniu retoryki i erystyki.

_{Oni wNa!nie prawdopodobnie jako}

pierw-si odró$nili nomen – imi# lub nazw# (!"#$%/(noma/) i verbum – sNowo (&'$%

/rh)ma/). Potwierdzenie tego podziaNu znajdujemy jednak dopiero u Platona

(427-347 przed Chr.), w jego dialogu pt. Kratylos, który uwa$a si# za

pierw-sze europejskie dzieNo j#zykoznawcze

_{. W jednym z fragmentów tekstu}

wy-ró$nione s& dwa elementy, !"#$% i &'$%, które N&cz& si#, tworz&c

wypowie-dzenie – ()*#+/l*gos/:

[431+],-./,01,&2$%3%,4%5,6"7$%3%,893:",#;3<,3:=>"%:?,@"A*4B,4%5,(7*#C+D [431,], (7*#:, *AE, F#C?, G+, H*I$%:?, J, 3#K3<", LMNO, 6"#$A3<", 4%5, &B$A3<"P, 9K"=.9Q+, H93:"-,

[431b] Skoro mo$na i rzeczowniki, i czasowniki tak ustawi", to z konieczno!ci i zdania.

[431c] Zdania bowiem, jak s&dz# s& ich [tj. rzeczowników i czasowników] poN&cze-niem…6_.

W przytoczonym tu przekNadzie !"#$% i &'$%, przetNumaczono jako

„rze-czownik” i „czasownik”. Jest to jednak anachronizm, jako $e z pewno!ci& nie

chodziNo tu jeszcze o klasy morfologiczne, lecz wNa!nie o cz#!ci zdania, i to

rozumiane funkcjonalnie: !"#$% to temat wypowiedzi, a, &'$%, to komentarz,

to, co si# na ten temat mówi. Mo$na, jak si# wydaje, te dwie cz#!ci

wypowie-dzenia interpretowa" jako grup# podmiotu i grup# orzeczenia

_.

Arystoteles (384-322 przed Chr.) równie$ wyró$nia !"#$%i&'$%,i w

Her-meneutyce

podaje pierwsze w gramatyce europejskiej definicje tych cz#!ci

mowy, uto$samianych z cz#!ciami zdania:

[2] R"#$%, $1", #S", H935, T<"U, 9B$%"3:4U, 4%3V, 9C"=24B", W".C, XE7"#C?, Y+, $B01", $>E#+,H935,9B$%"3:4Z",4.X<E:9$>"#"O

[3] ['$%, 0>, H93:, 3Z, FE#99B$%\"#", XE7"#"?, #], $>E#+, #^01", 9B$%Q".:, X<EQ+?, 4%5, 893:",%.5,3_",4%=`,a3>E#C,(.*#$>"<",9B$.\#"O

[rozdz. 2] Nazwa jest to d%wi#k znacz&cy na mocy umowy, bez odniesienia do czasu, d%wi#k, którego $adna cz#!" oddzielona od caNo!ci nic nie znaczy [lub] Imi# jest

4 _{Zob. H e i n z, dz. cyt., s. 37.}

5 _{Tam$e, s. 29; M. K a c z m a r k o w s k i, Wprowadzenie. J zykoznawstwo w „Kratylosie”} Platona, w: P l a t o, Kratylos, przeN. Z. Brzostowska, Lublin 1990, s. 8.

6 _{P l a t o, Kratylos, w: Platonis Opera, ed. J. Burnet, Oxford 1903; tNumaczenie: P l a t o,} Kratylos, s. 120.

7 _{Robins (dz. cyt., s. 7) widzi tu pierwsz& reguN# przepisywania gramatyki generatywnej:} l*gos, S - (noma, NP + rh)ma, VP; por. K a c z m a r k o w s k i, Wprowadzenie…, s. 27, 29, 31.

to forma d%wi#kowa maj&ca znaczenie na zasadzie umowy, nie zawieraj&ca momentu czasu, w której $adna cz#!" znacz&ca nie jest wydzielona.

[rozdz. 3] SNowo jest to d%wi#k, który ma równie$ odniesienie czasowe, a którego $adna cz#!" oddzielnie nic nie znaczy i jest zawsze znakiem rzeczy mówi&cych co! o czym! innym [lub] SNowo jest to cz#!" wspóNoznaczaj&ca czas, w której $adna cz#!" nie ma znaczenia oddzielnego i jest zawsze znakiem tre!ci wypowiadanej o czym! innym8_.

Jak widzimy, w tych pierwszych definicjach dwóch gNównych cz#!ci mowy

pojawia si# kryterium morfologiczne – kategoria czasu, któr& wyra$a &'$%.

Ponadto &'$% ró$ni si# od !"#$%,funkcj& predykacji

.

Problematyczne jest natomiast przypisywane Arystotelesowi wyró$nianie

jeszcze jednej cz#!ci zdania, któr& jest 9K"0.9$#+ /sýndesmos/. Heinz

przed-stawia to w taki sposób, $e Arystoteles, uto$samiaj&c cz#!ci mowy z cz#!ciami

zdania i z elementami s&du logicznego a jest b, wprowadzaN obok ! !"#

i "#"# trzeci element, przyporz&dkowuj&cy !"#$% do &'$%, czyli 9K"0.9$#+

– N&cznik

_{. Mo$na st&d wyci&gn&" wniosek, $e 9K"0.9$#+ to po prostu}

N&cz-nik orzeczenia imiennego. Interpretacja taka nie wydaje si# sNuszna, poniewa$

orzeczenie imienne, b#d&ce caNo!ci& wyra$aj&c& kategori# czasu i peNni&c&

funkcj# predykacji, jako caNo!" stanowi &'$%

_{O Zreszt& w innym miejscu Heinz}

pisze o 9K"0.9$#+, $e „ma ona zakres szczególny, obejmuje bowiem

wszyst-kie te elementy j#zyka i zdania, które pozbawione same przez si# warto!ci

logicznej funkcjonuj& jako !rodki ich powi&zania

_{. Z tak& interpretacj&}

zga-dza si# Robins, stwierzga-dzaj&c, $e wprawdzie z rozsianych w ró$nych pismach

Arystolelesa krótkich uwag nie wynika w sposób oczywisty, $e wyró$niaN on

tak& cz#!" zdania, to jednak mo$na przypuszcza", i$ wydzielaN z jednej strony

!"#$% i &'$%, a z drugiej – pozostaNe wyrazy, sNu$&ce do ich N&czenia,

okre!lane zbiorczo jako 9K"0.9$#:

_{O W Retoryce mo$na znale%" takie oto}

wyja!nienie roli, jak& peNni 9K"0.9$#+D

8 _{A r i s t o t l e, On Interpretation, Cambrigde 1962; pierwsze tNumaczenie: A r y s t o t e} -l e s, Hermeneutyka, DzieNa wszystkie, t. I, przekNady, wst#p i komentarze K. Le!niak, War-szawa 1990, s. 70-71; drugie tNumaczenie: H e i n z, Dzieje…, s. 39.

9 _{Zob. R o b i n s, dz. cyt., s. 9.} 10 _{Zob. H e i n z, dz. cyt., s. 31, 40.} 11 _{Por. R o b i n s, dz. cyt., s. 9.} 12 _{Dz. cyt., s. 40.}

Spójnik bowiem N&czy wiele zda' w jedn& caNo!"… 14_.

Tak te$ Arytotelesa rozumieli gramatycy Naci'scy, czego dowodem mo$e

by" przytoczony ni$ej fragment najobszerniejszego Naci'skiego dzieNa

grama-tycznego Institutiones grammaticae Pryscjana (V/VI w.):

[Prisc. Ins. 2, 551] pronomen enim dicitur, quod pro nomine ponitur, et adverbium, quod verbo adiungitur, et praepositio, quae tam nomini quam verbo praeponitur, et con-iunctio, quae coniungit ea, et interiectio, quae his interiacet. unde est dicendum, quod, si non sit nomen et verbum, nec alia pars orationis constare poterit. itaque quibusdam philosophis placuit nomen et verbum solas esse partes orationis, cetera vero adminicula vel iuncturas earum, quomodo navium partes sunt tabulae et trabes, cetera autem, id est stuppa et clavi et similia vincula et conglutinationes partium navis [hoc est tabularum et trabium], non partes navis dicuntur15_.

Zaimkiem nazywa si# to, co jest umieszczane zamiast imienia, przysNówkiem to, co jest doN&czane do sNowa, prepozycj& to, co jest umieszczane zarówno przed imieniem, jak i sNowem, spójnikiem to, co je spaja, a interiekcj& to, co jest mi#dzy nie wrzucane. St&d te$ nale$y stwierdzi", $e je!li nie byNoby imienia i sNowa, $adna inna cz#!" mowy nie mogNaby si# pojawi". Dlatego niektórzy filozofowie s&dz&, $e imi# i sNowo s& jedy-nymi cz#!ciami mowy, pozostaNe za! s& ich podporami albo poN&czeniami, w taki spo-sób, jak deski i belki s& cz#!ciami okr#tów, pozostaNe za!, to jest liny, gwo%dzie i inne wi#zy i spajacze cz#!ci okr#tu [to znaczy desek i belek], nie s& nazywane cz#!ciami okr#tu.

Poniewa$ jednak tak rozumiane 9K"0.9$#: obejmowaNyby zaimki,

rodzaj-niki, przyimki i spójrodzaj-niki, myl&ce jest tNumaczenie tego okre!lenia jako

„N&cz-nik”, jak proponuje Heinz, czy te$, jak cz#sto ma to miejsce, jako „spójnik”

_.

Tak szerokie rozumienie 9K"0.9$#+ zdaj& si# potwierdza" dalsze podziaNy

cz#!ci mowy, których dokonali stoicy, a które, jak si# przyjmuje, przebiegaNy

w trzech etapach

_{. Pierwszy etap polegaN na wyró$nieniu za Arystotelesem}

!"#$% i &'$% i na podzieleniu 9K"0.9$#+ na dwie grupy: 9K"0.9$#+,

obej-muj&cy spójnik i przyimek, oraz WE=E#" /árthron/, b#d&cy elementem

wyra-$aj&cym kategori# liczby i rodzaju, tj. rodzajnik i zaimek. W przekNadach

przytoczonych ni$ej definicji, pochodz&cych od stoika Diogenesa z Babilonu,

9K"0.9$#+ i WE=E#" zostaNy, znów zbyt w&sko, przeNo$one jako odpowiednio

„spójnik” i „rodzajnik”:

14 _{A r i s t o t l e, Ars Rhetorica, ed. W. D. Ross, Oxford 1959; tNumaczenie: A r y s t o t e} -l e s, Retoryka, przeN. H. Podbie-lski, Warszawa 1988, s. 271.

15 _{Prisciani Institutionum Grammaticarum Libri I–XII, w: Grammatici Latini, vol. I, ed.} H. Keil, Leipzig 1855.

16 _{Zob. R o b i n s, dz. cyt., s. 10.}

[7, 58] 9K"0.9$#+, 0>, H93:, $>E#+, (7*#C, WF3<3#"?, 9C"0#d", 3V, $>EB, 3#d, (7*#CD, WE=E#", 0>, H93:, 93#:X.\#", (7*#C, F3<3:47"?, 0:#EQe#", 3V, *>"B, 3_", 6"#$A3<", 4%5, 3#f+, @E:=$#K+?,#g#",h?,i?,j7?,kl?,ml?,jAO

Spójnik (9K"0.9$#+) jest to nieodmienna cz#!" zdania N&cz&ca z sob& jego cz#!ci. Rodzajnik (WE=E#") jest to odmienna cz#!" mowy, okre!laj&ca rodzaje rzeczowników i liczby, np. b?,n?,3)?,#l?,3V18_O

Na drugim etapie stoicy, m.in. Diogenes z Babilonu i Chryzyp, w obr#bie

!"#$% odró$nili nazw# wNasn& – !"#$% oraz nazw# pospolit& – FE#9B*#EQ%

/pros)goría/ (obejmuj&c&, jak si# wydaje, oprócz rzeczowników pospolitych,

przymiotniki i przysNówki). To drugie, czyli FE#9B*#EQ%, oznacza wspóln&

wNa-!ciwo!", a pierwsze, czyli !"#$%, okre!la jednostkow& wNasno!". Ostatniej,

trze-ciej, modyfikacji dokonaN Antypater, wyodr#bniaj&c przysNówek – $.973B+

/me-s*tes/ (stan po!redni, !rodek, sNowo po!rednie). Nazwa prawdopodobnie wzi#Na

si# st&d, $e grupa ta obejmowaNa przysNówki derywowane od przymiotników,

które, w odró$nieniu od tych$e przymiotników, s& nieokre!lone co do rodzaju

_:

[7, 57-58] j#d,01,(7*#C,H935,$>EB,F>"3.?,o+,TB9:,p:#*>"B+,3q,H",3r,s.E5,T<"'+,4%5, tEK9:FF#+?,!"#$%?,FE#9B*#EQ%?,&'$%?,9K"0.9$#+?,WE=E#"D,b,0q,u"3QF%3E#+,4%5,3U",$.97v 3B3%, 3Q=B9:", H", 3#\+, s.E5, (>w.<+, 4%5,3_",(.*#$>"<"O,x93:,01,FE#9B*#EQ%, $1",4%3V, 3Z", p:#*>"B", $>E#+, (7*#C, 9B$%\"#", 4#:"U", F#:73B3%?, #g#", y"=E<F#+?, zFF#+D, !"#$%, 0>, H93:, $>E#+,(7*#C,0B(#d",/0Q%",F#:73B3%?,#g#",p:#*>"B+?,{<4EA3B+D

Mamy pi#" cz#!ci mowy, jak mówi Diogenes z Babilonu w traktacie O gNosie oraz Chryzyp, mianowicie: imi# wNasne, nazwa, czasownik, spójnik, rodzajnik. Antypater w dziele O wyrazach i wypowiadanych sNowach dodaje jeszcze „sNowo po!rednie”. Nazwa jest wedNug Diogenesa cz#!ci& mowy oznaczaj&c& jak&! wspóln& wNasno!", np. czNowiek, ko'; imi# wNasne za! jest to cz#!" zdania oznaczaj&ca swoist& wNasno!", np. Diogenes, Sokrates20_.

Ewentualne kolejne etapy nie s& udokumentowane. Ostateczny podziaN

sNow-nictwa w gramatyce greckiej, obejmuj&cy osiem cz#!ci mowy, zostaN ustalony

przez filologa aleksandryjskiego Arystarcha z Samotrake (217-145 przed Chr.),

jednak znamy go dzi#ki uczniowi Arystarcha, Dionizjosowi Trakowi (170-90

przed Chr.), autorowi pierwszej greckiej, a co za tym idzie – europejskiej,

gramatyki pt. j|X"B,*E%$$%3:4}

_:

18 _{D i o g e n e s L a e r t i o s, ~Q#:, 4%5, *"_$%:, 3_", H", T:(#9#TQ, .^0#4:$B9A"3<": D i o} -g e n e s L a e r t i u s, Lives of Eminent Philosophers, ed. R. D. Hicks, Cambrid-ge 1972; tNu-maczenie: D i o g e n e s L a e r t i o s, "ywoty i pogl#dy sNynnych filozofów, ksi#ga 7, przeN. K. Le!niak, Warszawa 1988, s. 396.

19 _{Zob. R o b i n s, dz. cyt., s. 12-13.}

20 _{D i o g e n e s L a e r t i u s, Lives…; tNumaczenie: D i o g e n e s L a e r t i o s, "ywoty…, s. 396.} 21 _{Zob. R. P o p o w s k i, Dionizjos Trak i jego Gramatyka, „Roczniki Humanistyczne” 35(1987),} z. 3, s. 59-71; por. R o b i n s, dz. cyt., s. 13-15; H e i n z, dz. cyt., s. 46-52.

[:%€] 3#d, 01, ()*#C, $|EB, H935", 643‚, !"#$%?, &'$%?, $.3#X}?, WE=E#"?, @"3<"C$ƒ%?, FE)=.9:+?,HFƒEEB$%?,9„"0.9$#+O,J,*VE,FE#9B*#Eƒ%,G+,.…0#+,3_:,6")$%3:,†F#‡|‡(B3%:O [§ 13] Jest osiem cz#!ci zdania: nazwa, sNowo, imiesNów, rodzajnik, zaimek, prepo-zycja, przysNówek, spójnik. Bo imi# pospolite obj#te jest nazw& jako jej posta".

Jak widzimy, Dionizjos wyra%nie rezygnuje z zaproponowanego przez

sto-ików odró$niania nazw wNasnych od pozostaNych imion. St&d !"#$%, do której

to klasy zalicza rzeczownik, przymiotnik, liczebnik i bezokolicznik (gdy$

na-zywa czynno!")

_{, definiuje w nast#puj&cy sposób:}

[:‡€] !"#$ˆ,H93:,$|E#+,()*#C,F3<3:4)"?,9_$%,‰,FEŠ*$%,9B$%\"#"?,9_$%,$1",#g#", (ƒ=#+?, FEŠ*$%,01,#g#", F%:0.ƒ%?, 4#:"_+, 3., 4%5, /0ƒ<+, (.*)$."#"?, 4#:"_+, $1", #g#", W"=v E<F#+,‹FF#+?,/0ƒ<+,01,#g#",{<4Eˆ3B+O

[§ 14] Nazwa jest cz#!ci& zdania posiadaj&c& przypadki, oznaczaj&c& rzecz lub czynno!" (rzecz – np. „kamie'”; czynno!" – np. „wychowanie”), u$ywan& w sensie po-spolitym lub jednostkowym (pospolicie – np. „czNowiek”, „ko'”; jednostkowo – np. „Sokrates”, „Platon”).

Natomiast sNowo – &'$%, okre!la tak:

[:*€] &'$ˆ,H93:, (|w:+, WF3<3#+?,HF:0.43:4U, XE)"<", 3.,4%5, FE#9F<",4%5, @E:=$_"?, H"|E*.:%",‰,Fˆ=#+,F%E:93Š9%.

[§ 15] SNowo jest wyrazem bez przypadków zdolnym do oznaczania czasów, osób i liczb, przedstawiaj&cym speNnianie czynno!ci lub doznawanie.

Poza tym wydziela jako osobn& klas# imiesNów – ./0123 /metoch)/, który

ma cechy zarówno imienia, jak i sNowa:

[:.€] $.3#X},H93:,(|w:+,$.3|X#C9%,3'+,3_",&B$ˆ3<",4%5,3'+,3_",6"#$ˆ3<",/0:)3B3#+O, F%E|F.3%:, 01, %^3':, 3%^3V, Œ, 4%ƒ, 3_:, 6")$%3:, 4%5, 3_:, &}$%3:, 0ƒX%, FE#9F<", 3., 4%5,, H*4(ƒ9.<"O

[§ 19] ImiesNów jest wyrazem uczestnicz&cym w cechach sNów i nazw. PrzysNuguje mu to samo, co sNowu i nazwie wyj&wszy osoby i nachylenia [tj. pó%niejsze tryby]23_.

Wyró$niony przez stoików WE=E#" Dionizjos dzieli na dwie klasy: WE=E#"

– rodzajnik (do którego zalicza tak$e zaimek wzgl#dny) i @"3<"C$Q%

Przytoczone ni$ej fragmenty tekstu pochodz& z: D i o n y s i o s T h r a x, w: Grammatici Graeci I, 1, ed. G. Uhlig, Lipsiae 1883; tNumaczenie: D i o n i z j o s T r a k, Gramatyka, przeN. R. Popo-wski, „Roczniki Humanistyczne” 35(1987), z. 3, s. 72-87.

22 _{D i o n i z j o s T r a k, Gramatyka…, s. 80-81.} 23 _{Tam$e, s. 82.}

nymía/ – zaimek (osobowy i dzier$awczy; zaimek wzgl#dny zostaN zaliczony

do rodzajników, a pozostaNe zaimki do nazw)

_:

[:+€] WE=E#", H935, $|E#+, ()*#C, F3<3:4)"?, FE#3%99)$."#", 4%5, †F#3%99)$."#", 3'+, 4(ƒ9.<+,3_",6"#$ˆ3<"O

[§ 20] Rodzajnik jest cz#!ci& zdania posiadaj&ca przypadki, umieszczan& przed lub po danym przypadku nazw.

[:e€] @"3<"C$ƒ%,H935,(|w:+,@"35,6")$%3#+,F%E%(%$‡%"#$|"B?,FE#9F<",GE:9$|"<", 0B(<3:4}O

[§ 21] Zaimek jest wyrazem stosowanym zamiast nazwy, oznaczaj&cym osoby ju$ okre!lone.

PrzysNówek, u stoików $.973B+, jest definiowany jako okre!lenie sNowa

i nazywany HFQEEB$% /epírrh)ma/:

[:=€] HFƒEEB$ˆ,H93:,$|E#+,()*#C,W4(:3#"?,4%3V,&}$%3#+,(.*)$."#",‰,HF:(.*)$."#", &}$%3:O

[§ 24] PrzysNówek jest cz#!ci& zdania, nie wyra$aj&c& nachylenia [tj. trybu], wy-mawian& po sNowie albo przed sNowem.

Podobnie jak WE=E#", wyró$niany przez stoików 9K"0.9$#+ zostaN u

Dio-nizjosa podzielony na dwie klasy, tj.: FE7=.9:+ /próthesis/ – prepozycja

(przy-imek, ale tak$e przedrostek) i 9K"0.9$#+ – teraz ju$ wNa!ciwy spójnik:

[:B€] FE)=.9ƒ+,H93:,(|w:+,FE#3:=.$|"B,Fˆ"3<",3_",3#d,()*#C,$.E_",8",3.,9C"=|9.:, 4%5,9C"3ˆw.:O

[§ 23] Prepozycja jest wyrazem umieszczanym przed wszystkimi cz#!ciami zdania b&d% to w procesie zNo$enia, b&d% te$ w relacjach skNadniowych.

[4€] 9„"0.9$)+, H93:, (|w:+, 9C"0|#C9%, 0:ˆ"#:%", $.3V, 3ˆw.<+, 4%5, 3Z, 3'+, aE$B".ƒ%+, 4.XB"Z+,0B(#d9%O,3_",01,9C"0|9$<",#l,$|",./9:,9C$F(.43:4#ƒ?,#l,01,0:%e.C43:4#ƒ?,#l,01, 9C"%F3:4#ƒ?, #l, 01, F%E%9C"%F3:4#ƒ?, #l, 01, %/3:#(#*:4#ƒ?, #l, 01, @F#EEB$%3:4#ƒ?, #l, 01, 9C((#*:93:4#ƒ?,#l,01,F%E%F(BE<$%3:4#ƒO

[§ 25] Spójnik jest wyrazem spajaj&cym my!l i szyk, wypeNniaj&cym braki sensu. Jedne ze spójników sNu$& do N&czenia, inne – do rozN&czania, inne – do doczepiania, inne – do podawania przyczyny, inne – do oznaczania motywacji, inne – do wyra$enia pow&tpiewania, inne – do podsumowania, inne – do uzupeNnienia.

Klasyfikacja ta, obejmuj&ca osiem wymienionych cz#!ci mowy, byNa

osta-tecznym podziaNem, jaki uksztaNtowaN si# w gramatyce greckiej.

W Rzymie prób# podziaNu sNownictwa przeprowadziN najwybitniejszy

uczony rzymski Marek Terencjusz Warron (116-27 przed Chr.)

_{, jednak, cho"}

byN on wspóNczesny Dionizjosowi, nie wyró$niaN o!miu cz#!ci mowy.

W dziele De lingua Latina proponowaN cztery klasy wyrazów: odmienne przez

przypadki – nomina (rzeczowniki, przymiotniki i zaimki), odmienne przez

czasy – verba (czasowniki), odmienne przez przypadki i czasy – participia

(imiesNowy) i nieodmienne – indeclinabilia (przysNówki, przyimki, spójniki).

Na ten podziaN formalny nakNadaN si# podziaN semantyczny na verba

appel-landi, dicendi, adminiculandi i iungendi, czyli wyrazy nazywaj&ce, orzekaj&ce,

pomocnicze i N&cz&ce

_:

[8, 23] Quod ad partis singulas orationis, deinceps dicam. Quoius quoniam sunt divisiones plures, nunc ponam potissimum eam qua dividitur oratio secundum naturam in quattuor partis: in eam quae habet casus et quae habet tempora et quae habet neutrum et in qua est utrumque. Has vocant quidam appellandi, dicendi, adminiculandi, iung-endi. Appellandi dicitur ut homo et Nestor, dicendi ut scribo et lego, iungendi ut scrib-ens et legscrib-ens, adminiculandi ut docte et commode27_.

Nast#pnie powiem o poszczególnych cz#!ciach mowy. Poniewa$ istnieje wi#cej po-dziaNów, teraz podam przede wszystkim taki, wedNug którego mowa dzieli si# zgodnie z jej wNa!ciwo!ciami na cztery cz#!ci: tak&, która odmienia si# przez przypadki, tak&, która odmienia si# przez czasy, tak&, która nie odmienia si# ani przez jedno, ani przez drugie i tak&, która odmienia si# przez jedno i drugie. Niektórzy okre!laj& je [cz#!ciami mowy] nazywania, orzekania, pomagania, N&czenia. Cz#!ci& mowy nazywania jest okre!-lana taka, jak na przykNad „czNowiek” i „Nestor”, orzekania np. „pisz#” i „czytam”, N&cze-nia np. „pisz&cy” i „czytaj&cy”, pomagaN&cze-nia np. „m&drze” i „korzystnie”.

Osiem cz#!ci mowy prawdopodobnie wyró$niaN gramatyk Quintus

Rem-mius Palaemon (I w. po Chr.) w niezachowanej, prawdopodobnie pierwszej,

gramatyce rzymskiej, pt. Ars grammatica, opracowanej na wzór j|X"B,*E%$v

$%3:4} Dionizjosa Traka. To jemu przypisuje si# wprowadzenie do

Naci'-skiego systemu cz#!ci mowy wykrzyknika – interiectio, którym zast&piN

nie-istniej&cy w Nacinie rodzajnik, co miaNo mu pozwoli" na utrzymanie podziaNu

na osiem cz#!ci mowy

_{. Definicj# wykrzyknika przekazuje gramatyk}

Charis-ius (IV w.), autor, cz#!ciowo zachowanego, dzieNa równie$ zatytuNowanego

Ars grammatica

:

25 _{Zob. np. D. J. T a y l o r, Varro and the origins of latin linguistic theory, w: L'Héritage des} grammairiens latins de l'Antiquité aux Lumières, ed. I. Rosier, Paris–Louvain 1988, s. 37-48.

26 _{Zob. H e i n z, dz. cyt., s. 63.}

27 _{M. Terentii Varronis De Linguae Latinae Quae Supersunt, ed. G. Goetz; F. Schoell,} Leipzig 1910.

[2, 16] Palaemon ita definit. interiectiones sunt quae nihil docibile habent, signifi-cant tamen adfectum animi, velut heu eheu hem ehem eho ohe pop papae at attatae29_.

Palemon tak definiuje [wykrzyknik]. Wykrzyknikami s& takie [cz#!ci mowy], które nie zawieraj& niczego, czego si# mo$na dowiedzie", oznaczaj& jednak odczucia, jak na przykNad „heu” [wyra$a smutek, ból], „eheu” [wyra$a smutek, ból], „hem” [wyra$a smutek, $al] „ehem” [wyra$a zaskoczenie] „eho” [wyra$a wzburzenie], „ohe” [u$ywane przy niecierpliwym napominaniu kogo!] „pop”, „papae” [wyra$a zdumienie, przyjem-no!"] i „attatae” [wyra$a zdziwienie].

Ustalony ostatecznie dla Naciny podziaN wyrazów na osiem cz#!ci mowy

zawieraj& najwa$niejsze gramatyki rzymskie Donata (IV w.), autora dwóch

wersji gramatyki, mniejszej (Ars minor) i obszerniejszej (Ars maior), oraz

wspomnianego wcze!niej Pryscjana (V/VI w.), który napisaN m.in. bardzo

obszerne Institutiones grammaticae. Dla zilustrowania tego podziaNu mo$na

przytoczy" fragmenty Ars maior Donata

_{, który wylicza osiem cz#!ci mowy}

wyró$nianych w Nacinie, tj. imi#, zaimek, sNowo, przysNówek, imiesNów,

spój-nik, przyimek oraz wykrzykspój-nik, i podaje takie oto ich definicje:

[Don. 613, 2-7] partes orationis sunt octo, nomen, pronomen, verbum, adverbium, participium, coniunctio, praepositio, interiectio. ex his duae sunt principales partes ora-tionis, nomen et verbum. Latini articulum non adnumerant, Graeci interiectionem. multi plures, multi pauciores partes orationis putant. verum ex omnibus tres sunt, quae sex casibus inflectuntur, nomen, pronomen et participium.

Jest osiem cz#!ci mowy: imi#, zaimek, sNowo, przysNówek, imiesNów, spójnik, przy-imek, wykrzyknik. Spo!ród nich dwie cz#!ci mowy s& podstawowe: imi# i sNowo. Rzy-mianie nie wymieniaj& rodzajnika, Grecy wykrzyknika. Wielu uwa$a, $e cz#!ci mowy jest wi#cej, wielu, $e mniej. Jednak w!ród nich wszystkich s& trzy, które odmieniaj& si# przez sze!" przypadków: imi#, zaimek i participium.

[Don. 614,1] nomen est pars orationis cum casu corpus aut rem proprie communi-terve significans, proprie ut Roma Tiberis, communiter ut urbs flumen.

Imi# jest cz#!ci& mowy odmieniaj&c& si# przez przypadki oznaczaj&c& osob# lub rzecz jako nazw# wNasn& lub pospolit&, nazw# wNasn&, jak np. „Rzym”, „Tybr”, pospo-lit&, jak np. „miasto”, „rzeka”.

[Don. 629,1] pronomen est pars orationis, quae pro nomine posita tantundem paene significat personamque interdum recipit.

Zaimek jest cz#!ci& mowy, która, umieszczona zamiast imienia, oznacza niemal tyle samo i niekiedy wyra$a osob# [odmienia si# przez osoby].

[Don. 632,4] verbum est pars orationis cum tempore et persona sine casu aut agere aliquid aut pati aut neutrum significans.

29 _{Charisii artis grammaticae libri V, ed. K. Barwick, Lipsiae 1964.}

30 _{Donat et la tradition de l'enseignment grammatical: études sur l'Ars Donati et sa} diffu-sion (Ive-IXe siècle) et édition critique, ed. L. Holtz, Paris 1981.

SNowo jest cz#!ci& mowy odmieniaj&c& si# przez czasy i osoby, nie odmieniaj&c& si# przez przypadki, oznaczaj&c& albo robienie czego!, albo doznawanie, albo ani jedno, ani drugie.

[Don. 640,1] adverbium est pars orationis, quae adiecta verbo significationem eius explanat atque inplet, ut iam faciam vel non faciam.

PrzysNówek jest cz#!ci& mowy, która, dorzucona do sNowa, jego znaczenie rozszerza i uzupeNnia, jak np. „ju$ zrobi#” albo „nie zrobi#”.

[Don. 644,1 ] participium est pars orationis, dicta quod partem capiat nominis par-temque verbi. recipit enim a nomine genera et casus, a verbo tempora et significationes, ab utroque numerum et figuram.

ImiesNów jest cz#!ci& mowy nazwan& tak, poniewa$ obejmuje cz#!" imienia i cz#!" sNowa. Bierze bowiem od imienia rodzaje i przypadki, od sNowa czasy i strony, od obu liczb# i ksztaNt [tj. to, $e jest sNowotwórczo prosty lub zNo$ony].

[Don. 646,13] coniunctio est pars orationis adnectens ordinansque sententiam... potestas coniunctionum in quinque species dividitur. sunt enim copulativae, disiuncti-vae, expletidisiuncti-vae, causales, rationales.

Spójnik jest cz#!ci& mowy N&cz&c& i porz&dkuj&c& zdanie... Ze wzgl#du na znacze-nie spójniki dzieli si# na pi#" grup. S& bowiem spójniki N&czne, rozN&czne, uzupeNnia-j&ce, przyczynowe i wyja!niaj&ce.

[Don. 648,3] praepositio est pars orationis, quae praeposita aliis partibus orationis significationem earum aut conplet aut mutat aut minuit.

Przyimek jest cz#!ci& mowy, która, poNo$ona przed innymi cz#!ciami mowy, ich znaczenie albo uzupeNnia, albo zmienia, albo ogranicza.

[Don. 652,4] interiectio est pars orationis interiecta aliis partibus orationis ad ex-primendos animi adfectus: aut metuentis, ut ei; aut optantis, ut o; aut dolentis, ut heu; aut laetantis, ut euax. sed haec apud Graecos adverbiis adplicantur, quod ideo Latini non faciunt, quia huiusce modi voces non statim subsequitur verbum.

Wykrzyknik jest cz#!ci& mowy wrzucon& pomi#dzy inne cz#!ci mowy, aby wyra$a" uczucia: albo strach, jak np. „ei”, albo $yczenie, jak np. „o”, albo ból, jak „heu”, albo ra-do!", jak np. „euax”. Lecz one przez Greków s& wN&czane do przysNówków, czego Rzy-mianie nie robi& dlatego, $e tego rodzaju wyrazy nie nast#puj& bezpo!rednio po sNowie.

Jak widzimy, podziaN ten wNa!ciwie nie ró$ni si# od klasyfikacji stworzonej

przez Greków, z wyj&tkiem wspomnianego ju$ wykrzyknika, wprowadzonego

w miejsce rodzajnika. Zatem w gramatyce grecko-rzymskiej wyodr#bnionych

zostaNo osiem cz#!ci mowy, przy czym imiesNów traktowany byN jako klasa

ró$na od czasownika, natomiast rzeczownik, przymiotnik i liczebnik tworzyNy

jedn& klas# – imi#. Poszczególne etapy ksztaNtowania si# tej klasyfikacji

bar-dzo dobrze przedstawia zaproponowany przez Robinsa diagram (tutaj w wersji

nieco zmodyfikowanej)

_:

PodziaN taki przetrwaN wiele stuleci, z czasem sNu$&c do opisu j#zyków

no-wo$ytnych. Dopiero w XVIII i XIX w. wNa!nie w ramach gramatyk j#zyków

nowo$ytnych dokonaNy si# jego modyfikacje. Najpierw, w poNowie XVIII w.,

jak pisze JodNowski, za spraw& gramatyka francuskiego Girarda, imiesNów

zostaN wN&czony do czasownika

, nast#pnie rozdzielono imi# na rzeczownik,

przymiotnik i liczebnik

_.

PozostaNa jeszcze najbardziej chyba problematyczna cz#!" mowy,

miano-wicie partykuNa. Okre!lenie to pochodzi od Naci'skiego rzeczownika particula,

deminutivum od pars, czyli „cz#!"”, a zatem znaczy po prostu „cz&steczka”.

Zdaniem Dirka M. Schenkevelda particula jako nazwa klasy wyrazów zostaNa

u$yta w okresie renesansu przez hiszpa'skiego uczonego Franciscusa

Sanc-tiusa, w wydanej w r. 1587 pracy pt. Minerva seu de causis linguae Latinae

commentarius

. Sanctius, wzorem Arystotelesa, mówi o trzech niezb#dnych

cz#!ciach nie tyle mowy, ile zdania: nomen, verbum i particulae. Zadaniem

partykuN, do których nale$& przyimki, przysNówki i spójniki, jest N&czenie

po-zostaNych wyrazów i nadawanie zdaniu sensu

_{. PodziaN ten byNby wi#c}

%ró-dNem szerokiego rozumienia partykuNy jako obejmuj&cej swym zakresem kilka

cz#!ci mowy. Natomiast u$ycie partykuNy jako nazwy dla jednej, odr#bnej

cz#!ci mowy, jak mówi JodNowski, zapocz&tkowaN w XVIII w. wspomniany

ju$ francuski gramatyk Girard

_{. Nawet je!li od tych dwóch autorów}

bez-po!rednio pochodz& dwa sposoby rozumienia terminu partykuNa w

grama-tykach europejskich, to jednak nale$y podkre!li", $e spotka" je mo$na ju$

w gramatyce rzymskiej

. Termin ten, w najszerszym uj#ciu, byN po prostu

sy-nonimem cz#!ci mowy – pars orationis:

[expl. In Don. 4, 489, 17] Decursis igitur octo particulis, quibus efficitur humana locutio, superest … expromere37_.

Omówiwszy wi#c pi#" cz#!ci [dosN. cz&steczek], z których powstaje ludzka mowa, pozostaje pokaza"…

Poniewa$ jednak jego znaczenie to „cz&steczka”, byN cz#sto u$ywany na

okre-!lenie „drobnych” wyrazów, takich jak zaimki, spójniki, przyimki czy

32 _{Studia…, s. 76.}

33 _{Zob. M. S k a r $ y ' s k i, W kr gu gramatyk polskich XIX i XX wieku, Kraków 2001, s. 50.} 34 _{From particula to particle. The genesis of a class of words, w: L’héritage des} grammai-riens latins de l’Antiquité aux Lumières, ed. I. Rosier, Paris–Louvain 1988, s. 81-93.

35 _{Zob. J o d N o w s k i, dz. cyt., s. 97-98; por. E . U l i t z k a, PartykuNy w ró$nych} podzia-Nach leksemów na cz !ci mowy, „J#zyk Polski” 89(2009), nr 3, s. 169-178.

36 _{S . S c h a d, A Lexicon of Latin Grammatical Terminology, Pisa–Roma 2007, s. 290-291.} 37 _{Explanationes in artem Donati, w: Grammatici Latini, vol. IV, ed. H. Keil, Leipzig 1864.}

krzykniki, a nawet mógN oznacza" cz#!" wyrazu: enklityk# albo morfem

sNo-wotwórczy:

[Diom. 1, 415, 30] …at, haec particula, cum coniunctio est, per t scribitur, cum prae-positio est, per d…38

…„at”, ta cz&steczka, kiedy jest spójnikiem, jest zapisywana przez „t”, kiedy jest przyimkiem, przez „d”…

[Aud. 7, 362, 2] illae quoque particulae notandae sunt, que ue ne, quae semper aliis partibus subiunguntur…39

Nale$y tak$e wymieni" cz&steczki takie jak „-que”, „-ve”, „-ne”, które zawsze N&cz& si# z innymi cz#!ciami [mowy].

Zatem ju$ na gruncie rzymskim termin partykuNa nie byN stosowany

jednorod-nie i przybieraN wszystkie te znaczenia, które ma we wspóNczesnych

gramaty-kach.

Mimo $e klasyfikacja wyrazów zarówno w gramatyce greckiej, jak i

rzym-skiej byNa tak mocno ugruntowana, modyfikacje wprowadzane w gramatykach

j#zyków nowo$ytnych zacz#Ny stopniowo wpNywa" na opisy j#zyków

klasycz-nych. W rezultacie w dziewi#tnasto- i dwudziestowiecznych pracach

doty-cz&cych Naciny i greki mo$na zaobserwowa" bardzo ró$ne podziaNy

sNowni-ctwa. Dobrym przykNadem klasyfikacji zastosowanej w odniesieniu do greki

jest ta, zawarta w znanej, obszernej angloj#zycznej gramatyce greckiej

Her-berta W. Smytha

_{. Autor wymienia nast#puj&ce cz#!ci mowy: rzeczowniki}

i przymiotniki (traktowane N&cznie jako imiona), zaimki, czasowniki,

przy-sNówki, przyimki, spójniki i partykuNy:

Greek has the following parts of speech: substantives, adjectives, pronouns, verbs, adverbs, prepositions, conjunctions, and particles. In this Grammar noun is used to in-clude both the substantive and the adjective41_.

Pomini#te zostaNy wi#c liczebniki i rodzajniki, co nie znaczy, $e nie ma o nich

mowy w gramatyce – wr#cz przeciwnie. Liczebniki s& jednak wN&czane do

przymiotników i przysNówków, je!li za! chodzi o rodzajniki, to, mimo $e ich

38 _{Diomedis Artis Grammaticae Libri III, w: Grammatici Latini, vol. I, ed. H. Keil, Leipzig} 1857.

39 _{Audacis excerpta de Scauro et Palladio, w: Grammatici Latini, vol. VII, ed. H. Keil,} Leipzig 1880.

40 _{Greek Grammar, Cambridge 1984 (wyd. I, 1920).} 41 _{Tam$e, s. 44.}

omówieniu autor po!wi#ca wiele miejsca, nie wskazuje, do jakiej klasy je

za-licza

_.

W gramatyce tej, jak widzimy, jako odr#bna cz#!" mowy zostaNa

potrakto-wana partykuNa. Jednak, jak si# okazuje przy dalszej lekturze, klas# t# tworz&

dwie ju$ wyró$nione cz#!ci mowy, mianowicie spójniki i przysNówki, jak je

okre!la autor, zdaniowe. Przed ich szczegóNowym omówieniem Smyth zwraca

uwag# na to, $e greka, w odró$nieniu od innych j#zyków, dysponuje wielk&

liczb& przysNówków zdaniowych, które, wyst#puj&c pojedynczo lub w ró$nych

kombinacjach, w sposób bardzo subtelny i cz#sto niezwykle trudny do

odda-nia w innych j#zykach, modyfikuj& sens zdaodda-nia

_:

Under the head of particles are included sentence adverbs and conjunctions… Greek has an extraordinary number of sentence adverbs (or particles in the narrow sense) having a logical or emotional (rhetorical) value. Either alone or in combination these sentence adverbs give a distinctness to the relations between ideas which is for-eign to other languages, and often resist translation by separate words, which in English are frequently over emphatic and cumbersome in comparison to the light and delicate nature of the Greek originals (e.g. WE%, *|, 3#ƒ). The force of such words is frequently best rendered by pause, stress, or alternations of pitch. To catch the subtle and elusive meaning of these often apparently insignificant elements of speech challenges the ut-most vigilance and skill of the student44_.

W odniesieniu do Naciny natomiast silniejszy jest nurt polegaj&cy na

uto$-samianiu partykuN ze wszystkimi nieodmiennymi cz#!ciami mowy, tj.

przy-sNówkami, przyimkami, spójnikami i wykrzyknikami. Niemiecki filolog

kla-syczny, Ferdinand G. Hand, wydawca traktatu opisuj&cego partykuNy Naci'skie

pt. Tursellinus, seu de particulis Latinis commentarii wNoskiego humanisty

Orazio Torsellino (1545–1599, Nac. Horatius Tursellinus)

_{, we wst#pie w}

na-st#puj&cy wyja!nia, co rozumie pod poj#ciem „partykuNy”

:

Particularum nomine … complector quatuor genera, adverbia, praepositiones, con-iunctiones, interiectiones, quarum omnium regiones et terminos a viris doctis parum distincte definitos esse nemo ignorat. Pronomina, quae Tursellinus partculis, nescio quo argumento, annumerabat, nullum hic locum obtinent, praeter eas formas, quae adverb-iorum vicem explent, aut cum particulis cohaerent constructione et notione, sicuti fit in nonnullis adiectivorum et nominum formis46_.

43 _{Z tego wzgl#du greckie partykuNy doczekaNy si# licznych opracowa' – zob. np. J. D.} D e n n i s t o n, The Greek Particles, Oxford 1934.

44 _{S m y t h, dz. cyt., s. 631.}

45 _{F. G . H a n d, Tursellinus, seu de particulis Latinis commentarii, t. I-IV, Leipzig 1829-1845.} 46 _{Tam$e, t. I, s. XI.}

Nazw& partykuN […] obejmuj# cztery rodzaje: przysNówki, przyimki, spójniki, krzykniki, których zakres i granice, jak ka$dy dobrze wie, zostaNy przez uczonych wy-starczaj&co wyra%nie okre!lone. Zaimki, które Tursellinus, nie wiem, na jakiej podsta-wie, zalicza do partykuN, nie maj& tu $adnego miejsca, oprócz tych form, które peNni& rol# przysNówków albo N&cz& si# z partykuNami budow& i znaczeniem, tak jak dzieje si# w przypadku niektórych form przymiotnych i rzeczownych.

Takie traktowanie partykuN mo$na spotka" w wi#kszo!ci zachodnioeuropejskich

gramatyk Naci'skich. Z klasyfikacj& tak& mamy do czynienia na przykNad w

po-pularnej angielskiej gramatyce Josepha H. Allena i Jamesa G. Greenougha

.

Dziel& oni wyrazy na osiem klas, partykuNami nazywaj&c nieodmienne cz#!ci

mowy. Jednak dodaj& uwag#, $e mo$na je te$ rozumie" w#ziej, tj. jako

wykNad-niki typu zdania (pytajnego, przecz&cego czy warunkowego):

Words are divided into eight Parts of Speech: Nouns, Adjectives (including Partici-ples), Pronouns, Verbs, Adverbs, Prepositions, Conjunctions, and Interjections.48

Adverbs, Prepositions, Conjunctions, and Interjections are not inflected and are called Particles.

NOTE. – The term Particle is sometimes limited to such words as num, -ne, an

(in-terrogative), n*n, n) (negative), s4 (conditional), etc., which are used simply to indicate

the form or construction of a sentence49_.

Taka sama sytuacja w odniesieniu do partykuN ma miejsce równie$ w bardzo

cenionej przez filologów klasycznych pracy Hermana Mengego pt. Lehrbuch

der lateinischen Syntax und Semantik

. Cz#!ci mowy s& tu podzielone na

od-mienne i nieodod-mienne, z tym, $e na grup# wyrazów odmiennych skNadaj& si#:

rzeczowniki, przymiotniki, ponownie tu wyodr#bnione imiesNowy, a tak$e

zaimki i czasowniki. Natomiast grup# wyrazów nieodmiennych tworz&

party-kuNy, które dzieli si# na przysNówki, przyimki, wykrzykniki i spójniki:

Zur Gruppe der flektierbaren Wörter gehören die Nomina im weiteren Sinn (dekli-nierbare Wörter) und die Verben (konjugierbare Wörter); die Gruppe der nicht- flek-tierbaren Wörter bilden die Partikeln. Die nomina im weiteren Sinn sind einerseits die Nomina im engeren Sinn, nämlich Substantive, Adjective und Participialien

47 _{New Latin Grammar, Mineola–New York 2006 (jest to nowa wersja gramatyki: J. H. A l} -l e n, J. G. G r e e n o u g h, New Latin Grammar for Schoo-ls and Co-l-leges, Boston–London 1903).

48 _{Tam$e, s. 11.} 49 _{Tam$e, s. 13.}

50 _{Zob. H. M e n g e, Lehrbuch der lateinischen Syntax und Semantik, völlig neu bearbeitet} von T. Burkard und M. Schauer, Darmstad 2000. Jest to nowa wersja pracy: H. M e n g e,

Repetitorium der lateinischen Syntax und Stilistik, bearbeitet von A. Thierfelder, Leverkusen

formen des Verbs), andererseits die Pronomina. Die Partikeln gliedern sich weiter in Adverbien, Präpositionen, Interjectionen und Konjunktionen51_.

Jak widzimy, w $adnym z przytoczonych wy$ej podziaNów nie zostaNy

wy-odr#bnione liczebniki. Jest to typowe dla zachodnioeuropejskich gramatyk

zarówno greckich, jak i Naci'skich, i sk&din&d uzasadnione, $e – wzorem

sta-ro$ytnych – wN&czaj& liczebniki do przymiotników i przysNówków

_.

W Polsce, mimo $e w wi#kszo!ci podziaNów wyodr#bniano liczebniki,

w podobny sposób post#puje w swojej gramatyce j#zyka Naci'skiego Jan

Safarewicz, zaliczaj&c je do rzeczowników, przymiotników lub przysNówków.

Niespotykane jest równie$ to, $e autor traktuje jako odr#bne cz#!ci mowy

spójniki podrz#dne (zale$ne od czasowników, tzn. uzupeNniaj&ce braki

odmia-ny czasowników w zakresie kategorii trybów) i równorz#dne (wyra$aj&ce

jedynie stosunki logiczne zarówno mi#dzy wyrazami, jak i zdaniami). W ten

sposób uzyskuje podziaN na dziewi#" klas: rzeczownik, przymiotnik, zaimek,

czasownik, przysNówek, przyimek, spójnik podrz#dny, spójnik wspóNrz#dny

i wykrzyknik

_{. Jak widzimy, partykuNy jako cz#!ci mowy nie wymienia.}

Okre!lenie to jednak pojawia si# w jego gramatyce w bardzo w&skim

zna-czeniu enklityk i partykuN pytajnych, co jest zreszt& typowe dla polskich

gramatyk j#zyka Naci'skiego, pozostaj&cych w tym wzgl#dzie pod wpNywem

opisów j#zyka polskiego, m.in. Gramatyki wspóNczesnego j zyka polskiego

Henryka Gaertnera, który uwa$aN cz#!" partykuN za spójniki, cz#!" za! za tzw.

w&tki, czyli morfemy

_.

Natomiast Tadeusz Sinko w swojej gramatyce Naci'skiej próbuje, jak si#

wydaje, poN&czy" dwa sposoby traktowania partykuN. Najpierw, odwoNuj&c si#

wprost do gramatyki polskiej, m.in. Tadeusza Lehra-SpNawi'skiego i Romana

Kubi'skiego

_{, wymienia nast#puj&ce cz#!ci mowy:}

52 _{Zob. S m y t h, dz. cyt., s. 44; R. K ü h n e r, C . S t e g m a n n, Ausführliche Grammatik} der griechischen Sprache, Hannower 1890; R. K ü h n e r, C . S t e g m a n n, Ausführliche Grammatik der lateinischen Sprache, Darmstadt 1962 [wyd. I, Hannower 1912] i in.

53 _{Autor dokonuje nast#pnie uporz&dkowania tych cz#!ci mowy ze wzgl#du na ich} wNa!ciwo!ci logiczno-semantyczne i N&czliwo!" skNadniow&. Zob. J. S a f a r e w i c z,

Grama-tyka historyczna j zyka Naci%skiego, cz. II: SkNadnia, Warszawa 1950, s. 3-5.

54 _{Gramatyka wspóNczesnego j zyka polskiego, Lwów 1931-1938. Zob. E. U l i t z k a,} Po-dziaN leksemów na cz !ci mowy w teorii gramatyki (przegl#d propozycji klasyfikacyjnych ostatniego stulecia), „Polonica” 29(2008), s. 45-79; t a $, PartykuNy w ró$nych podziaNach leksemów na cz !ci mowy, „J#zyk Polski” 89(2009), nr 3, s. 169-178.

1) rzeczownik (substant&vum, z domy!lnem nomen); 2) przymiotnik (adiect&vum n.); 3) zaimek (pron'men); 4) liczebnik (numer*le n.); 5) czasownik czyli sNowo (verbum); 6) przysNówek (adverbium); 7) przyimek (praepositio); 8) spójnik (coniunctio); 9) wy-krzyknik (interiectio). […] Ostatnie cztery cz#!ci mowy s& nieodmienne

(indeclinabi-lia)56_.

Sinko w tym wyliczeniu pomija dziesi&t& cz#!" mowy, czyli partykuN#, kiedy

jednak przyst#puje do omawiania wyrazów nieodmiennych, uwzgl#dnia

ter-min „partykuNa” i dokonuje innego ich podziaNu, to znaczy wyró$nia w!ród

nich przysNówki (adverbia), przyimki (praepositiones) i wNa!nie partykuNy

(particulae). PartykuNy za! definiuje i dzieli dalej w nast#puj&cy sposób:

PartykuNami (partic+lae, zdrobniaNe pars, partis cz#!", cz&steczki, wyrazki) nazywamy zarówno spójniki (coniuncti'nes), spajaj&ce zdania, jak i inne wyrazy nieodmienne, poza przysNówkami i przyimkami, wprowadzaj&ce pytania i $yczenia, wyra$aj&ce ogra-niczenie, zapewnienie, zaprzeczenie, wezwanie … Dzielimy je wedNug funkcyj na 1) partykuNy przecz&ce (negacje); 2) partykuNy pytajne; 3) partykuNy N&cz&ce: a) zdania wspóNrz#dne, b) zdania podrz#dne (tu wedNug my!li N&czonych zda' wyró$niamy 10 klas; s& to wNa!ciwe spójniki); wykrzykniki (interiectiones)57_.

Mamy tu wi#c do czynienia z poN&czeniem spójników i wykrzykników z

wy-razami, które nie mieszcz& si# w innych klasach, czyli z partykuNami w

naj-w#$szym sensie, tj. z wykNadnikami negacji i pytania.

W gramatyce Jana Wikarjaka, jak dot&d ostatniej opublikowanej w Polsce

gramatyce j#zyka Naci'skiego, wymieniono dziewi#" cz#!ci mowy

_{, tak jak}

w pierwszym podziale Sinki. PartykuNy za! s& traktowane podobnie jak u

Sa-farewicza, tzn. autor nie uznaje ich za cz#!ci mowy, okre!laj&c tak

wzmacnia-j&ce enklityki i wyrazy pytawzmacnia-j&ce:

Zaimki osobowe i zwrotny wyst#puj& niekiedy w formach wzmocnionych partykuN& -met: -g.m-t, v'sm-t, s/m-t […] Zaimki dzier$awcze wyst#puj& te$ w formach wzmocnionych partykuN& -pt5: m/opt-, su'pt- itp.59

W zdaniach tych [tj. pytajnych tre!ciowych] wyst#puj& zwykle partykuNy pytaj&ce:

-ne (enklityczne) = czy, num = czy$, nonne = czy$ nie, a w pytaniu rozN&cznym (pol.

czy – czy): utrum – an – an

-ne – an – an […]60.

56 _{T. S i n k o, Gramatyka Naci%ska, Lwów–Warszawa 1932, s. 10.}

57 _{Nast#pnie autor dokonuje dalszych szczegóNowych podziaNów partykuN, zwNaszcza} N&cz&-cych, czyli spójników – zob. S i n k o, dz. cyt., s. 57-61.

58 _{Gramatyka opisowa j zyka Naci%skiego, Warszawa 1978, s. 14.} 59 _{Dz. cyt., s. 39.}

By" mo$e szkolny charakter tej gramatyki spowodowaN, $e, mimo i$ zostaNa

ona opublikowana po raz pierwszy w roku 1978, nie uwzgl#dniono w niej

propozycji podziaNów sNownictwa, które pojawiNy si# w j#zykoznawstwie

po-lonistycznym, jak chocia$by klasyfikacja StanisNawa JodNowskiego, a

zwNasz-cza wyodr#bniona przez niego kategoria modulantów, N&cz&ca ró$ne elementy

j#zyka okre!lane zwykle jako partykuNy

_.

*

Przegl&d klasyfikacji sNownictwa, jakich dokonywano w gramatyce

grec-kiej i rzymsgrec-kiej, z jednej strony pokazuje, $e rzeczywi!cie ju$ w staro$ytno!ci,

u filozofów, filologów, a nast#pnie gramatyków, najpierw greckich, pó%niej

rzymskich, pojawiNy si# wyodr#bniane wspóNcze!nie cz#!ci mowy. ByNy one

te$ definiowane za pomoc& ró$nych kryteriów, przede wszystkim

morfolo-gicznych, ale tak$e semantycznych i skNadniowych. Z drugiej jednak strony,

kiedy przyjrzymy si# tym klasyfikacjom, dostrze$emy, $e wNa!ciwie ka$dy

autor konstruowaN nieco inn& list# cz#!ci mowy, i nawet je!li ich liczba byNa

taka sama, to byNy to ró$ne grupy sNownictwa. Problem ten zatem nie dotyczy

jedynie najnowszych propozycji klasyfikacji, podobnie jak to, $e pod tymi

samymi etykietami kryNy si# ró$ne klasy wyrazów. Mo$e jednak, mówi&c

o tradycyjnym podziale wyrazów i odwoNuj&c si# do gramatyki

grecko-rzym-skiej, warto pami#ta", $e prawdopodobnie nie ma takiej gramatyki greckiej

czy Naci'skiej, ani staro$ytnej, ani wspóNczesnej, w której sNownictwo byNoby

podzielone na dziesi#" wymienionych na pocz&tku cz#!ci mowy.

Ze zrozumiaNych wzgl#dów na podziaN cz#!ci mowy w gramatyce Wikarjaka, mimo $e jest ona regularnie wznawiana (wydanie XI pochodzi z roku 2006), nie wpNyn#Ny równie$ nowsze propozycje klasyfikacji, tak$e te najbardziej znane autorstwa Romana Laskowskiego i Henryka Wróbla – zob. R. L a s k o w s k i , Podstawowe poj cia morfologii, w: Gramatyka

wspóNcze-snego j zyka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, cz. 1, Warszawa 1984, s. 9-57; t e n $ e, Zagadnienia ogólne morfologii, w: Gramatyka

wspóNcze-snego j zyka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, cz. 1, wyd. II, zmienione, Warszawa 1998, s. 27-86; H. W r ó b e l , Nowa propozycja klasyfikacji

syntaktycznej polskich leksemów, w: Studia z leksykologii i gramatyki j zyków sNowia%skich: IV polsko-szwedzka konferencja slawistyczna, Mogilany, 1-3 pa0dziernika 1995, Kraków 1996, s. 53-60; t e n $ e, Gramatyka j zyka polskiego, Kraków 2001.

BIBLIOGRAFIA

A l l e n J. H., G r e e n o u g h J. G.: New Latin Grammar for Schools and Colleges, Boston 1903. A l l e n J. H., G r e e n o u g h J. G.: New Latin Grammar, Mineola–New York 2006.

A r y s t o t e l e s: Hermeneutyka, DzieNa wszystkie, t. I, przekNady, wst#p i komentarze K. Le-!niak, Warszawa 1990.

A r y s t o t e l e s: Retoryka, przeN. H. Podbielski, Warszawa 1988. A r i s t o t l e: Ars Rhetorica, ed. W. D. Ross, Oxford 1959. A r i s t o t l e: On Interpretation, Cambrigde 1962.

Audacis excerpta de Scauro et Palladio, w: Grammatici Latini, vol. VII, ed. H. Keil, Leipzig 1880. Charisii artis grammaticae libri V, ed. K. Barwick, Lipsiae 1964.

D e n n i s t o n J. D.: The Greek Particles, Oxford 1934.

D i o g e n e s L a e r t i u s: Lives of Eminent Philosophers, ed. R. D. Hicks, Cambridge 1972. D i o g e n e s L a e r t i o s: ywoty i pogl&dy sNynnych filozofów, Warszawa 1988.

Diomedis Artis Grammaticae Libri III, w: Grammatici Latini, vol. I, ed. H. Keil, Leipzig 1857. Dionysios Thrax, w: Grammatici Graeci I, 1, ed. G. Uhlig, Lipsiae 1883.

D i o n i z j o s T r a k: Gramatyka, przeN. R. Popowski, „Roczniki Humanistyczne” 35(1987), z. 3, s. 72-87.

Donat et la tradition de l'enseignment grammatical: études sur l'Ars Donati et sa diffusion (IVe-IXe siècle) et édition critique, ed. L. Holtz, Paris 1981.

Explanationes in artem Donati, w: Grammatici Latini, vol. IV, ed. H. Keil, Leipzig 1864. G a e r t n e r H.: Gramatyka wspóNczesnego j#zyka polskiego, Lwów 1931-1938.

H a n d F. G.: Tursellinus, seu de particulis Latinis commentarii, t. I-IV, Leipzig 1829-1845. H e i n z A.: Dzieje j#zykoznawstwa w zarysie, Warszawa 1978.

J o d N o w s k i S.: Studia nad cz#!ciami mowy, Warszawa 1971.

K a c z m a r k o w s k i M.: Wprowadzenie. J#zykoznawstwo w Kratylosie Platona, w: P l a t o,

Kratylos, przeN. Z. Brzostowska, Lublin 1990.

K ü h n e r R., S t e g m a n n C.: Ausführliche Grammatik der griechischen Sprache, Han-nower 1890.

K ü h n e r R., S t e g m a n n C.: Ausführliche Grammatik der lateinischen Sprache, Darm-stadt 1962 [wyd. I, Hannower 1912].

L a s k o w s k i R .: Podstawowe poj#cia morfologii, w: Gramatyka wspóNczesnego j#zyka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, cz. 1, War-szawa: 1984, s. 9-57.

L a s k o w s k i R .: Zagadnienia ogólne morfologii, w: Gramatyka wspóNczesnego j zyka

pol-skiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, cz. 1, wyd. II.

zmienione, Warszawa 1998, s. 27-86.

L e h r - S p N a w i ' s k i T., K u b i ' s k i R.: Gramatyka j#zyka polskiego, Lwów 1930. M. Terentii Varronis De Linguae Latinae Quae Supersunt, ed. G. Goetz, F. Schoell, Leipzig 1910. M e n g e H.: Repetitorium der lateinischen Syntax und Stilistik, München 1960.

M e n g e H.: Lehrbuch der lateinischen Syntax und Semantik, völlig neu bearbeitet von T. Burkard und M. Schauer, Darmstadt 2000 [wyd. II, 2005; wyd. III, 2007].

P l a t o: Cratylus, w: Platonis Opera, ed. J. Burnet, Oxford 1903. P l a t o: Kratylos, przeN. Z. Brzostowska, Lublin 1990.

P o p o w s k i R.: Dionizjos Trak i jego Gramatyka, „Roczniki Humanistyczne” 35(1987), z. 3, s. 59-71.

Prisciani Institutionum Grammaticarum Libri I-XII, w: Grammatici Latini, vol. II, ed. H. Keil, Leipzig 1855.

R o b i n s R. H.: Development of the Word Class System of the European Grammatical Tradi-tion, „Foundations of Language” 2(1966), s. 3-19.

S a f a r e w i c z J.: Gramatyka historyczna j#zyka Naci'skiego, cz. 2: SkNadnia, Warszawa 1950. S c h a d S.: A Lexicon of Latin Grammatical Terminology, Pisa–Roma 2007.

S c h e n k e v e l d D. M.: From particula to particle. The genesis of a class of words, w: L’héritage des grammairiens latins de l’Antiquité aux Lumières, ed. I. Rosier, Paris–Louvain 1988, s. 81-93.

S i n k o T.: Gramatyka Naci'ska, Lwów–Warszawa 1932.

S k a r $ y ' s k i M.: W kr#gu gramatyk polskich XIX i XX wieku, Kraków 2001. S m y t h H. W.: Greek Grammar, Cambridge 1984 [wyd. I, 1920].

T a y l o r D. J.: Varro and the origins of latin linguistic theory, w: L’héritage des grammairiens

latins de l’Antiquité aux Lumières, ed. I. Rosier, Paris–Louvain 1988, s. 37-48.

U l i t z k a E.: PodziaN leksemów na cz#!ci mowy w teorii gramatyki (przegl&d propozycji klasyfikacyjnych ostatniego stulecia), „Polonica” 29(2008), s. 45-79.

U l i t z k a E.: PartykuNy w ró$nych podziaNach leksemów na cz#!ci mowy, „J#zyk Polski” 89(2009), nr 3, s. 169-178.

W i k a r j a k J.: Gramatyka opisowa j#zyka Naci'skiego, Warszawa 1978 [wyd. XI, 2006]. W r ó b e l H .: Nowa propozycja klasyfikacji syntaktycznej polskich leksemów, w: Studia

z leksykologii i gramatyki j zyków sNowia%skich: IV polsko-szwedzka konferencja slawi-styczna, Mogilany, 1-3 pa0dziernika 1995, Kraków 1996, s. 53-60.

W r ó b e l H .: Gramatyka j#zyka polskiego, Kraków 2001.

PARTS OF SPEECH IN THE GRECO-ROMAN GRAMMAR THE DEVELOPMENT OF CLASSIFICATION FROM ANTIQUITY UNTIL THE 20TH _CENTURY

S u m m a r y

The author of the paper verifies a common belief that the traditional classification of ten parts of speech – five of them being open-class and inflected (noun, adjective, pronoun, numeral and verb), and five closed-class uninflected (adverb, preposition, conjunction, exclamation and particle) – is taken from the Greco-Roman grammar.

Indeed, this two-class typology has its roots in the Antiquity, but the number of the classes and the classification itself differ from the one mentioned above. The development of lexical classifica-tion in the Greek and the Latin grammar led to the emergence of eight parts of speech, staying only in a partial correspondence between the two languages. Even the 19th _{and 20}th_{-century grammars of} Greek or Latin, which were composed under a strong influence of the grammatical descriptions of Modern Time languages, and which included a classification of the parts of speech that was a modi-fied version of the Antique list, propose a wide spectrum of typologies. An examination of these typologies leads the author to the conclusion that among all kinds of classifications of lexical items proposed for Latin or Greek, either in the Antique era or today, no classification like the one men-tioned at the very beginning of this text is to be found.

Translated by: Konrad Klimkowski

S5owa kluczowe: gramatyka grecka, gramatyka Naci'ska, klasyfikacja sNownictwa, cz#!ci mowy. Key words: Greek grammar, Latin grammar, lexical classification, parts of speech.