Używanie substancji psychoaktywnych jako przejaw zachowań ryzykownych młodzieży szkolnej

zachowań ryzykownych młodzieży

szkolnej

Dziecko Krzywdzone : teoria, badania, praktyka 16/1, 132-145

Krzysztof Ostaszewski – Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

Używanie

substancji

psychoaktywnych

jako przejaw zachowań ryzykownych

młodzieży szkolnej

Spis zagadnień

133 Zachowania problemowe i ryzykowne 133 Zachowania problemowe 133 Zachowania ryzykowne 134 Specyfika zachowań ryzykownych młodzieży 134 Używanie substancji psychoaktywnych 135 Rozpowszechnienie używania substancji psychoaktywnych wśród młodzieży 138 Rozpowszechnienie używania substancji psychoaktywnych przez młodzież szkolną w Polsce na tle danych międzynarodowych 139 Używanie substancji psychoaktywnych w ujęciu rozwojowym 140 Postawy społeczne wobec substancji psychoaktywnych 142 Bibliografia

Z

 perspektywy zdrowia dojrzewanie to jeden z najlepszych okresów w całym życiu człowieka.    Z innej strony, właśnie na ten czas przypada największe nasilenie zachowań problemowych,  które wiążą się ze zwiększonym ryzykiem zatruć, wypadków, urazów, zaburzeń psychicznych,  konfliktów z prawem, problemów w relacjach z rodzicami oraz szkód rozwojowych. Do tych zachowań  zaliczamy m.in. picie alkoholu, używanie narkotyków i tzw. dopalaczy, palenie papierosów, używanie  leków psychotropowych i innych substancji psychoaktywnych. Używanie lub nadużywanie substancji  psychoaktywnych często współwystępuje z problemami szkolnymi – wagarami, nieprzystosowaniem,  brakiem postępów w nauce, ograniczając możliwość uzyskania odpowiedniego wykształcenia oraz  dobrego przygotowania do zadań dorosłości. 

Zachowania problemowe i ryzykowne

Zachowania problemowe

Termin zachowania problemowe wprowadzili do naszego słownika Richard i Shirley Jessor (1997), twórcy  teorii zachowań problemowych. Głównym kryterium definiowania zachowań młodzieży jako „proble-mowych” jest odstępstwo od norm i wartości przewidywanych dla tej grupy wiekowej. Przykładami  zachowań problemowych młodzieży jest picie alkoholu, używanie narkotyków, podejmowanie przed-wczesnych stosunków seksualnych, kradzieże, wandalizm, ucieczki z domu, wagary itp. Zachowania te  wywołują negatywną reakcję rodziców, nauczycieli lub opiekunów, począwszy od wyrażenia dezapro-baty, a skończywszy na stosowaniu kar. 

Zachowania ryzykowne

W ostatnich latach do opisu niepożądanych zachowań młodzieży coraz częściej stosowany jest ter-min zachowania ryzykowne (Jessor, 1991; Mazur i in., 2008; Ostaszewski, 2014). Towarzyszy temu  zmiana perspektywy myślenia o tych zachowaniach. Na pierwszym miejscu stawia się zagrożenia dla  zdrowia i pomyślnego rozwoju młodzieży. Młodzi ludzie pijący alkohol lub używający narkotyków nie  tylko łamią normy i zakazy dorosłych, ale przede wszystkim narażają się na ryzyko szkód zdrowotnych  i rozwojowych. Ryzyko, które może na trwałe zachwiać ich zdrowiem, karierą szkolną lub zawodową,  a w konsekwencji wyraźnie pogorszyć jakość ich całego życia. Wspólnym mianownikiem różnych zachowań ryzykownych są negatywne konsekwencje zdrowotne  i rozwojowe. Zachowania te mogą: • stwarzać zagrożenie dla zdrowia i bezpieczeństwa, wiązać się z częstszym występowaniem proble-mów zdrowotnych, np. zatruć, urazów, zakażeń, uzależnień i wypadków; • utrudniać młodym ludziom prawidłowe funkcjonowania w rolach społecznych właściwych dla  ich wieku, w tym: utrudniać wypełnianie roli ucznia, narażać na konflikty z prawem, prowadzić do  okresowej izolacji lub wykluczenia społecznego, przyczyniać się do przedwczesnego rodzicielstwa  i wielu problemów z tym związanych;

• zakłócać rozwój osobisty, kształtowanie się tożsamo-ści i adekwatnego obrazu samego siebie, co sprzyja  powstawaniu  problemów  psychicznych,  takich  jak  zaburzenia  nastroju,  depresyjność,  myśli  i  próby  samobójcze;

• utrudniać  nabywanie  umiejętności  potrzebnych  w dorosłym życiu oraz zdobycie odpowiedniego wy-kształcenia i umiejętności zawodowych, co przekłada  się na problemy z zatrudnieniem i utrudniony start  w dorosłość.  Zaakcentowanie „ryzyka” jest związane z rosnącą świa-domością szkód zdrowotnych i rozwojowych, które stają  się udziałem dzieci i młodzieży we współczesnym świecie.  Używanie substancji psychoaktywnych jest niezmiennie  poważnym zagrożeniem zdrowia i bezpieczeństwa mło- dzieży. Ryzykowne zachowania seksualne młodzieży po-dejmowane z braku doświadczenia stały się od pewnego  czasu źródłem poważnych zagrożeń zdrowia, związanych  z ryzykiem zakażenia HIV lub HCV. W ostatnich kilkunastu  latach lista zachowań ryzykownych młodzieży rozszerzyła  się o nowe ich formy, w tym używanie dopalaczy, które  stały się nowym i trudnym do kontrolowania źródłem za-grożeń zdrowia i życia młodego pokolenia. Pojawiły się  również  zachowania  ryzykowne  związane  z  rozwojem  nowych mediów (Pyżalski, 2012), takie jak: nadużywanie  internetu, cyberprzemoc, pornografia internetowa i inne  formy cyberseksu, hazard online oraz gry komputerowe  propagujące przemoc.

Specyfika zachowań ryzykownych młodzieży

Zachowania ryzykowne są dla większości młodych ludzi  przemijającą  „chorobą”  okresu  dojrzewania,  związaną  ze swoistymi potrzebami i zadaniami tego okresu życia.  W drodze do dorosłości młodzież uczy się samodzielności  i kształtuje swoją tożsamość. Sięgając po „zakazane owo-ce” (np. substancje psychoaktywne), młodzi ludzie ryzykują  zdrowie i bezpieczeństwo, ale też uczą się niezależności  od  rodziców  i  innych  dorosłych.  Zachowania  te  mogą  być  również  mechanizmem  radzenia  sobie w  trudnych  sytuacjach  życiowych,  takich  jak  niepowodzenia  w  na-uce, konflikty w kontaktach z chłopakiem lub dziewczyną.  Młodzi ludzie, którzy sięgają po alkohol lub rozpoczynają  życie seksualne, sygnalizują swojemu otoczeniu i sobie, że  rozpoczynają proces separacji, którego celem jest doro-słość. Zachowania te są często dla nich samych, jak i dla  ich rówieśników symbolicznym komunikatem osiągania  tego celu. Z tej perspektywy zachowania ryzykowne są  częścią psychospołecznego rozwoju w okresie dojrzewa- nia. Choć budzą uzasadnioną troskę dorosłych, mają swo-ją pozytywną stronę – pomagają dorastającej młodzieży  w zaspokajaniu jej potrzeb, a przede wszystkim w dążeniu  do dojrzalszego statusu.

Używanie substancji psychoaktywnych

Wyodrębnienie spośród różnych zachowań ryzykownych  młodzieży problemu używania substancji psychoaktyw- nych jest uzasadnione z kilku powodów. Po pierwsze, pi-cie alkoholu, palenie papierosów, używanie narkotyków  i innych substancji psychoaktywnych przez młodych ludzi  niekorzystnie wpływa na ich zdrowie i bezpieczeństwo  (O’Malley i in., 1998; Ostaszewski, 2008; Windle, Miller- Tutzauer, Domenico, 1992). Zwiększa osobiste ryzyko ta-kich problemów jak:  • szkody zdrowotne (np. uzależnienia, zatrucia,  zakażenia); 

• zachowania  ryzykowne  podejmowane  w  związku  z używaniem substancji psychoaktywnych (np. skoki  do wody w niebezpiecznych miejscach, przedwczesne  i ryzykowne kontakty seksualne bez zabezpieczenia  lub z przypadkowym partnerem, jazda samochodem  z pijanym kierowcą itd.);  • zagrożenia rozwoju osobistego młodych ludzi (np. za- niedbywanie obowiązków szkolnych, konflikty z pra-wem, konflikty z rodzicami, utrata zainteresowań).  Po drugie, używanie substancji psychoaktywnych przez  młodzież szkolną jest wysoko skorelowane z zachowania-mi prowadzącymi do problemów szkolnych – wagarami,  niskimi ocenami i specjalnymi ścieżkami edukacyjnymi dla  młodzieży  nieprzystosowanej  społecznie.  Wiele  wska- zuje na to, że problemy szkolne sprzyjają używaniu sub-stancji psychoaktywnych przez nastolatków, a używanie 

substancji utrudnia wywiązywanie się z obowiązków szkolnych. Te dwa obszary zachowań ryzykownych  stanowią znaczne zagrożenie dla prawidłowego rozwoju młodzieży szkolnej (Ostaszewski, 2014).  Po trzecie, używanie substancji staje się w naszym kraju w podobnym stopniu udziałem nasto-letnich dziewczyn i chłopców. Znaczne różnice ze względu na płeć w piciu alkoholu, paleniu tytoniu  i używaniu narkotyków obserwowane w latach 90. XX w. w dużym stopniu się zmniejszyły lub uległy  zatarciu w I dekadzie XXI w. (Ostaszewski i in. 2013; Sierosławski, 2015). Problem używania tych  substancji dotyczy więc znacznej części populacji nastolatków, a nie tylko „niegrzecznych” lub „proble-mowych” chłopców, choć stanowią oni niewątpliwie grupę dużego ryzyka. 

Rozpowszechnienie używania substancji psychoaktywnych wśród

młodzieży

Na wykresach 1 i 2 przedstawiono rozpowszechnienie najczęściej używanych przez młodzież szkol-ną w Polsce substancji psychoaktywnych: alkoholu, nikotyny, marihuany, różnych psychoaktywnych  składników leków nasennych i uspokajających, dopalaczy oraz różnych substancji lotnych (np. benzyny,  klejów itp.). Wykres 1 pokazuje, jak w ciągu ostatnich 20 lat zmieniało się przynajmniej jednorazowe  użycie danej substancji w życiu przez młodzież w wieku 15–16 lat. Wykres 2 przedstawia zmiany za  ostatnie 20–25 lat w częstym używaniu tych substancji oraz nadużywaniu alkoholu (upicie się). Źródłem  tych danych są dwa ogólnopolskie badania ankietowe – HBSC1 _i ESPAD2_{. Są to badania prowadzone} 

cyklicznie co cztery lata od początku lat 90. (HBSC) lub od połowy lat 90. XX w. (ESPAD).

1  Międzynarodowe badania nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej wykonywane pod auspicjami  Światowej Organizacji Zdrowia – Health Behaviour in School-Aged Children. A WHO Cross-National Study (HBSC). 2  Europejski Program Badań Ankietowych w Szkołach na temat Używania Alkoholu i Narkotyków (ESPAD) koor-dynowany przez Szwedzką Radę ds. Informacji o Alkoholu i Narkotykach oraz Grupę Pompidou. 1995 1999 2003 2007 2011 2015 90 66 90 53 16 84 56 25 92,5 73 19 87 57 24 Wykres 1. Zmiany w rozpowszechnieniu najczęściej używanych substancji psychoaktywnych wśród 15–16-latków.  Wskaźnik – kiedykolwiek w życiu, % Źródło: badania ESPAD (Sierosławski, 2015). 100% 70% 40% 60% 30% 80% 90% 50% 20% 10% alkohol papierosy   marihuana   leki uspokajające/nasenne       dopalacze   substancje wziewne 0 18 15,5 17 17 15,5 9,1 9,3 8,2 8,7 11,2 93 58 10 18,5 10,4 10,5 15 10,3

Alkohol jest zdecydowanie najczęściej używaną przez 

polską młodzież substancją psychoaktywną. Ogólnopolskie  badania  ankietowe  HBSC  przeprowadzone  w  2014  r.  wskazują, że spora grupa nastolatków po raz pierwszy  sięgnęła po alkohol w wieku 11–13 lat. Wśród 11-latków  napojów  alkoholowych  próbowało  już  25%  chłopców  i 14% dziewczyn, w grupie 13-latków odsetek ten rośnie  do 40% (Mazur, 2015). Wśród 17–18-latków już tylko ok.  5–8% nigdy nie próbowało alkoholu (Sierosławski, 2015).  Najpopularniejszym  napojem  alkoholowym  jest  piwo.  Częste picie alkoholu (przede wszystkim piwa) deklaro-wało ok. 50% 15–16-latków i ponad 80% 17–18- latków.  Częste upijanie się – ok. 12% 15–16-latków i ok. 20%  17–18- latków. Konsekwencjami nadużywania alkoholu  zgłaszanymi przez młodzież są kłótnie, wypadki, bójki, utra-ta cennych rzeczy, seks bez zabezpieczenia i prowadzenie  pojazdów pod wpływem alkoholu (Sierosławski, 2015).  W Polsce mniej więcej od 2007 r. obserwuje się stop-niowe zmniejszanie się różnych wskaźników picia alkoholu  przez młodzież w wieku 15–16 lat, co można ostrożnie  przypisać wielokierunkowym działaniom profilaktycznym  prowadzonym  przez  szkoły  i  placówki  oświatowe,  sa-morządy, kościoły i grupy wyznaniowe oraz organizacje  pozarządowe.  Ten  korzystny  trend  nie  dotyczy  jednak  wskaźników picia alkoholu w starszej grupie młodzieży  (17–18 lat), gdzie dość wysokie wskaźniki picia i naduży-wania alkoholu utrzymują się mniej więcej na tym samym  poziomie od końca lat 90. XX w.  Nikotyna jest drugą co do stopnia rozpowszechnia  substancją psychoaktywną używaną przez młodzież szkol-ną. Na podstawie wyników badań z 2015 r. stwierdzono,  że  około  52%  15–16-latków  przynajmniej  raz  w  życiu  wypaliło papierosa. Pierwsze eksperymenty z paleniem  tytoniu, podobnie jak próby z alkoholem, stosunkowo czę-sto rozpoczynają się przed 13 rokiem życia (Kowalewska,  2015). Odsetek 15-latków palących papierosy codzienne  sięga ok. 10%, a palących regularnie (co najmniej raz w ty-godniu i częściej) – ok. 15%.  Z badań HBSC i ESPAD wynika, że mniej więcej od  lat 2002–2003 wyraźne zmniejszył się odsetek młodzie-ży 15–16 letniej, która próbuje palić papierosy. Między  2003 a 2007 r. odsetek 15–16-latków, którzy próbowali  papierosów zmniejszył się o ok. 20% (wyk. 1). Ta korzystna  zmiana w rozpowszechnieniu palenia tytoniu przez nasto-latki przełożyła się na stopniowe zmniejszanie się odsetka  młodzieży, która pali papierosy codziennie lub regularnie.  W ciągu ostatnich 20 lat wskaźniki codziennego palenia  młodzieży 15–16-letniej zmniejszyły się z ok. 18% w 1998  do ok. 10% w 2014 r. Ten spadek różnych wskaźników  palenia papierosów należy przypisać większej świadomości  1990 1994/95 1998/99 2002/03 2006/07 2010/11 2014/15 50,4 25,7 65,8 31,3 16,4 57,6 48,6 31,3 25,8 11 9,8 61,1 29,9 18,2 57,3 34,2 12,4 Wykres 2. Zmiany w częstym używaniu wybranych substancji psychoaktywnych przez 15–16-latków, % Źródło: dane dotyczące: palenia papierosów i upijania się – badania HBSC (Mazur, 2015; Woynarowska, Mazur, 2012), picia alkoholu, używania marihuany i substancji  wziewnych – badania ESPAD (Sierosławski, 2015). 100% 70% 40% 60% 30% 80% 90% 50% 20% 10%   picie alkoholu, 30 dni          upicie się, co najmniej  2 razy w życiu       papierosy, codziennie   marihuana, 30 dni         substancje wziewne, 30 dni        0 3,1 _2,58,3 10,5 10,3 7,4 _6,4 17,4 10,5 13 1,8 1,9 2,3 2,8 3,4

zagrożeń związanych z paleniem tytoniu oraz konsekwentnej polityce państwa, które w ostatnich 20 la-tach wprowadziło wiele przepisów utrudniających dostęp do papierosów, ograniczających przestrzeń  publiczną, w której można palić, oraz promocję i reklamę papierosów do absolutnego minimum.  Marihuana/haszysz. Trzecim najczęściej używanym przez młodzież rodzajem substancji psychoak-tywnych są przetwory konopi – marihuana lub haszysz. Są to substancje nielegalne, których posiadanie  i używanie naraża młodego człowieka na konflikt z prawem. Szacuje się, że około 25% młodzieży  15–16 letniej i 43% młodzieży w wieku 17–18 lat próbowało przynajmniej raz w życiu tych substancji,  a około 10–15% używa tych narkotyków stosunkowo często, czyli przy-najmniej raz w miesiącu (Sierosławski 2015).  O ile rozpowszechnienie picia alkoholu i palenia papierosów nieco  spada w populacji młodzieży szkolnej w Polsce, o tyle używanie marihu-any/haszyszu wykazuje tendencje wzrostowe (wyk. 1). W ciągu ostatnich  20 lat odsetek 15–16-latków, którzy deklarują, że sięgnęli już po ten nar-kotyk, zwiększył się z 10% w 1995 do 25% w 2015 r. W starszej grupie  wiekowej (17–18 lat) odnotowano podobny wzrost, z 17% w 1995 do  43% w 2015 r. W tym okresie w obu grupach skokowo zwiększyła się  liczba osób często używających marihuany (wskaźnik ostatnich 30 dni) –  z ok. 3% do 10% w młodszej grupie wiekowej i z ok. 3% do 15% wśród  starszych nastolatków (Sierosławski, 2015).  Wzrost popularności marihuany wśród młodzieży szkolnej należy  przypisać kilku czynnikom. Badania ESPAD pokazują, że jeszcze w 1995 r.  53% 15–16-latków sądziło, iż palenie marihuany od czasu do czasu wiąże  się z dużym ryzykiem, to w 2015 r. tego samego zdania było już tylko  31% nastolatków. W tym czasie w ocenie młodzieży znacznie wzrosła  również dostępność tego narkotyku. Można więc założyć, że zmieniający  się klimat społeczny wokół marihuany, łagodniejsza ocena ryzyka oraz  większa dostępność odpowiadają za wzrost rozpowszechnienia używania  marihuany w populacji młodzieży w Polsce. 

Leki nasenne i uspokajające. Młodzież szkolna w Polsce stosunkowo 

często sięga po leki psychotropowe (np. leki nasenne, uspokajające) bez za- lecenia lekarza. Dotyczy to około 17% 15–16-latków i ok. 18% 17–18-lat-ków, przy czym wskaźniki używania tych leków są mniej więcej dwukrotnie  wyższe wśród dziewczyn (Sierosławski, 2015). Rozpowszechnienie używa-nia tych leków nie zmieniało się istotnie w ciągu ostatnich 20 lat (wyk. 1).  Rosnącym problemem jest także używanie przez młodzież do odu-rzania się leków przeciwbólowych, które są dostępne dla wszystkich praktycznie w każdym sklepie  spożywczym. W 2015 r. ok. 7% 15–16-latków biorących udział w badaniach ESPAD przyznało się do  używania leków przeciwbólowych do odurzania się (Sierosławski, 2015).  Jednymi z przyczyn stosunkowo częstego sięgania przez młodzież po rozmaite leki psychotropowe  są ich dostępność oraz wszechobecna reklama. Młodzież sięga także po leki samodzielnie, korzystając  z zasobów domowych apteczek bądź kupując potrzebne farmaceutyki w aptece albo zwykłym sklepie.  Zdarza się także, że nastolatki dzielą się lekami ze swoimi rówieśnikami. U podłoża tych procesów leży 

Mam 16 lat i wiele przeżyć za sobą.

Tnę się już 5 lat. W gimnazjum

doszły używki. Przez to wszystko

była też sprawa w sądzie. W

techni-kum myślałam, że wszystko się

zmie-ni, ale miałam załamanie nerwowe.

Przyłapali mnie w szkole pod

wpły-wem, była rozmowa z dyrektorką,

policja. Obiecałam poprawę,

zaczę-łam chodzić do psycholog szkolnej,

bardzo mi pomogła. Ale koledzy

z klasy namówili mnie na picie,

znowu policja, szpital. Ledwo mnie

odratowali. Widzieli blizny, miałam

konsultację z psychiatrą. Zaczynam

leczenie, ale boję się, że w szkole

potraktują mnie jak psychicznie

chorą. Poradźcie mi, co im mówić, bo

chcę walczyć o moje życie.

Dziewczyna, 16 lat

Z telefonów i maili do Telefonu Zaufania dla Dzieci i Młodzieży 116 111

gwałtowny rozwój rynku leków dostępnych bez recepty. Używaniu leków  bez zalecenia lekarza sprzyja również reklama, na którą zezwolono w 1994 r. 

Dopalacze i substancje wziewne. Stosunkowo nowym problemem jest 

używanie  przez  młodzież  nowych  substancji  psychoaktywnych,  czyli  tzw.  dopalaczy.  Około  10–12%  osób  w  wieku  15–17  lat  deklaruje,  że  przy-najmniej  raz w  życiu  używało  tego  typu  substancji  psychoaktywnej,  a  ok.  3–4%  młodzieży  w  tym  wieku  często  sięga  po  dopalacze  (Sierosławski,  2015). W latach 2011–2015 wskaźniki używania dopalaczy nie zmieniły się  istotnie, a nawet zmalały w grupie starszej młodzieży (17–18 lat). W cieniu  medialnego  zainteresowania  dopalaczami  od  lat  tli  się  problem  używania  substancji wziewnych.  Ich  rozpowszechnienie  (kiedykolwiek w  życiu)  jest  bardzo podobne do rozpowszechnienia używania dopalaczy. W ciągu ostat-nich  20  lat  oscylowało wokół  ok.  10% wśród  15–16-latków  (Sierosławski,  2015).  Zarówno  dopalacze,  jak  i  substancje  lotne  odznaczają  się wysoką  toksycznością, podobnym statusem prawnym (nie są zdelegalizowane) oraz  zbliżonym rozpowszechnieniem wśród młodzieży szkolnej. Dopalacze są nie-bezpieczne dla zdrowia i życia ich użytkowników, ale nie ma racjonalnych  podwodów, aby traktować je jako wyjątkowe zagrożenie młodzieży szkolnej  w Polsce. Wdychanie benzyny lub wąchanie klejów stwarza bardzo podobne  zagrożenie zdrowia i życia. 

Rozpowszechnienie używania substancji

psychoaktywnych przez młodzież szkolną w Polsce

na tle danych międzynarodowych

Zestawienie wybranych wskaźników używania substancji psychoaktywnych  przez 15-latków z Polski na tle średnich wartości rozpowszechnienia w 35  państwach europejskich, które w 2015 r. wzięły udział w badaniu ESPAD,  przedstawiono na wykresie 3 (Kraus i in., 2016). Jeśli porównamy wskaźniki  picia i nadużywania alkoholu przez polskich 15–16-latków, to okazuje się, że  są one bardzo zbliżone do średniej europejskiej. Polska młodzież pije alkohol  i upija się rzadziej niż przykładowo jej rówieśnicy z Danii, Austrii, Węgier  i Czech, ale zdecydowanie częściej niż np. młodzież z Norwegii, Szwecji,  Litwy, Ukrainy i Estonii.  Niepokojąco wypadają porównania, jeśli weźmiemy pod uwagę palenie  papierosów oraz używanie innych substancji psychoaktywnych. Wskaźniki  używania leków uspokajających oraz zdecydowanie wyższe od średniej eu-ropejskiej wskaźniki palenia papierosów, używania marihuany, dopalaczy  i substancji wziewnych przez polską młodzież są – obok czeskiej – najwyż-sze w Europie (wyk. 3). Niepokoi również wysoki w porównaniu ze średnią  europejską wskaźnik używania leków przeciwbólowych w celu odurzania się.  Te wyniki wskazują, że młodzież szkolna w Polsce w porównaniu z młodzieżą 

Mój chłopak jest

przystoj-ny i opiekuńczy. Można

by powiedzieć, że ideał.

Ale nie jest ideałem, bo na

każdej imprezie się upija.

Dla mnie to koszmar

prze-bywać z kompletnie pijanym

facetem. Ale on mówi, że

tego potrzebuje, bo po to są

imprezy, żeby wyluzować.

Może to ja jestem

nienor-malna, bo wszyscy piją. Nie

chcę się z nim rozstawać, bo

bardzo go kocham.

Dziewczyna, 17 lat

Z telefonów i maili do Telefonu Zaufania dla Dzieci i Młodzieży 116 111

z innych krajów europejskich częściej wybiera ryzyko związane z paleniem  tytoniu, używaniem przetworów konopi oraz używaniem tzw. wynalazków  (dopalaczy i substancji wziewnych).

Używanie substancji psychoaktywnych w ujęciu

rozwojowym

Okres dojrzewania w porównaniu z innymi okresami życia człowieka charak-teryzuje się największą dynamiką wzrostu wskaźników używania substancji  psychoaktywnych. Najlepszym źródłem wiedzy o zmianach zachowań ryzy-kownych w ujęciu rozwojowym są badania podłużne, czyli takie, w których  śledzi się wybrane zachowania osób badanych w perspektywie kilkunastu  lub kilkudziesięciu lat. W Polsce właściwie nie mamy takich badań. Dlatego  poniżej prezentowane dane na temat zmian w używaniu substancji psychoak- tywnych przez osoby w wieku 11–17 lat są autorską kompilacją danych z kra-jowych badań przekrojowych.

Kolega kupił trawkę, nawet

nie wiem gdzie. Ma swoje

źródło. To fakt, że też ją

paliłem na imprezie, bo mnie

poczęstował. Ale potem

schował sobie resztę do

mojego plecaka. Zatrzymała

nas w nocy policja, znaleźli

u mnie, a on jest czysty, bo

niby nic nie miał. Mama

mówi, że teraz mogę się nie

dostać do liceum.

Chłopak, 15 lat

Z telefonów i maili do Telefonu Zaufania dla Dzieci i Młodzieży 116 111 Wykres 3. Polska 15-letnia młodzież na tle młodzieży 35 krajów  europejskich według badania ESPAD 2015, % alkohol 30 dni 47₄₈ upicie się 30 dni 11₁₃ papierosy 30 dni 25₂₁ marihuana kiedykolwiek w życiu  24₁₆ leki uspokajajace/nasenne  17₆ dopalacze 10₄ substancje wziewne 11₇ leki p-bólowe w celu odurzania się  7₄ 0 10% 20% 30% 40% 50% Polska         średnia dla 35 krajów Europy Źródło: badania ESPAD (Kraus i in., 2016).

Na wykresie 4 przedstawiono, jak bardzo w okresie dojrzewania „rozkręca się” używanie substan-cji psychoaktywnych przez młodych ludzi. W ciągu drugiej dekady życia palenie papierosów, picie  i nadużywanie alkoholu oraz używanie narkotyków/marihuany przez nastolatki wykazuje dużą i ciągłą  dynamikę wzrostu. I tak np. z wiekiem systematycznie zwiększa się odsetek nastolatków palących  papierosy codziennie: od 0,5% w wieku 11 lat poprzez 5% w wieku 13 lat, 11% w wieku 14 lat i 16%  w wieku 15 lat, osiągając w wieku 17 lat poziom ok. 27%. Podobny schemat szybkiego wzrostu dotyczy  picia i nadużywania alkoholu oraz używania narkotyków. Wiek młodego człowieka w tym wrażliwym  okresie rozwojowym jest najsilniejszym czynnikiem odpowiadającym za wzrost rozpowszechnienia  używania substancji psychoaktywnych, takich jak alkohol, nikotyna i narkotyki. 

Postawy społeczne wobec substancji psychoaktywnych

Postawy społeczne wobec problemu używania substancji psychoaktywnych przez młodzież szkolną  nie są jednolite i zależą od rodzaju substancji. Najbardziej klarowne są postawy społeczne wobec  palenia tytoniu. Coraz mniejsza akceptacja społeczna tego zachowania idzie w parze z polityką pań-stwa nastawioną na ograniczanie rozmiarów i skutków palenia. Krytyczne postawy społeczne wobec  palenia papierosów są w dużej mierze skutkiem szeroko zakrojonych działań z zakresu profilaktyki  chorób układu krążenia i nowotworów, czyli głównych przyczyn przedwczesnych zgonów i utraty lat  życia w zdrowiu w XXI w. Palenie papierosów jest jednym z głównych czynników ryzyka tych chorób  (WHO, 2009). W tym przypadku sojusznikami są kardiolodzy i onkolodzy, którzy mają siłę przebicia  i łatwiej docierają do decydentów.  Picie i nadużywanie alkoholu jest w Polsce szeroko akceptowane i zakorzenione w naszej kulturze  i tradycji. Z tych powodów zarówno postawy społeczne, jak i polityka państwa wobec problemu picia  przez młodzież są dalekie od jednoznaczności. Oficjalna wykładnia polityki państwa, samorządów  papierosy, codziennie 0,5 5 27 11 16 alkohol, ostatnie 30 dni 34 7 20 80 47 upijanie się, ostatnie  12 miesięcy 3 12 48 24 36 narkotyki/marihuana, w życiu 0 4 27 9,5 17 0 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

  11 lat         13 lat         14 lat         15 lat         17 lat

Źródło: badania warszawskich gimnazjalistów (Ostaszewski, Rustecka-Krawczyk, Wójcik, 2011), badania ESPAD z 2011 r.  (Sierosławski, 2015), badania HBSC z lat 1990–2010 (Woynarowska, Mazur, 2012). 

lokalnych, szkół i Kościoła nie zezwala na picie alkoholu  przez niepełnoletnią młodzież. Ale praktyka społeczna nie  idzie w parze z oficjalnymi deklaracjami. Przykładów jest  wiele. Samorządy lokalne zamiast zmniejszać liczbę punk-tów sprzedaży alkoholu, utrzymują ją na bardzo wysokim  poziomie, licząc na duże dochody do gminnej kasy. W re-zultacie napoje alkoholowe w Polsce są dostępne wszędzie  i o każdej porze – podobnie jak chleb, mleko i inne pro-dukty spożywcze. Piwo jest szeroko reklamowane w TV  między godziną 20 a 6. Całe rodziny, oglądając wspólnie  transmisje sportowe, poznają również zalety różnych ma-rek piwa, ponieważ jeśli sponsorem transmisji sportowej  jest producent piwa, to ograniczenie godzinowe nie obo- wiązuje. Dane Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji wska-zują, że w latach 2013–2014 czas antenowy przeznaczony  na reklamy piwa wzrósł o 1/3 w komercyjnych stacjach te-lewizyjnych i o 3/4 w telewizji publicznej (Minister Zdrowia,  2015). W przekazie marketingowym picie alkoholu często  jest łączone z aktywnością sportową i sukcesami polskich  sportowców. W wielu miejscach – mimo prawnego zaka-zu – alkohol jest sprzedawany niepełnoletniej młodzieży.  Znaczna liczba atrakcyjnych dla młodych ludzi imprez spor-towych, artystycznych lub kulturalnych jest sponsorowana  przez przemysł alkoholowy, który wykorzystuje te imprezy  jako formę promocji swoich produktów. Polityka państwa  i samorządów wobec alkoholu jest ambiwalentna i dlatego  brakuje jej konsekwencji. 

Używanie  narkotyków  jest  postrzegane  przez więk-szość społeczeństwa, w tym także przez młodzież szkolną,  jako coś bardzo niebezpiecznego. Polityka państwa i regu-lacje prawne wspierają te postawy. Widać to w przepisach  jednoznacznie zakazujących używania i obrotu narkotyka- mi oraz działaniach różnych służb państwowych zwalcza-jących przestępczość narkotykową. Dobrym przykładem  akceptacji społecznej dla polityki antynarkotykowej było  powszechne poparcie decyzji rządu, który w 2010 r. po- stanowił zamknąć sklepy z dopalaczami. W tych krytycz-nych  wobec  narkotyków  postawach  społeczstanowił zamknąć sklepy z dopalaczami. W tych krytycz-nych  jest  jednak wyjątek. Dotyczy on marihuany. Złożyło się na to  kilka czynników. Decydujący jest klimat społeczny zarów-no w Polsce, jak i na świecie coraz bardziej akceptujący  używanie marihuany. Przyczyniły się do tego publiczne  dyskusje na temat legalizacji marihuany, jej status „lek- kiego narkotyku”, podkreślany publicznie przez wiele zna-nych osób, wykorzystywanie haseł legalizacji marihuany  w kampaniach wyborczych niektórych partii politycznych  w  Polsce,  zmiany  statusu  prawnego w  tego  narkotyku  w Urugwaju, kilku stanach USA i sąsiadujących z nami  Czechach,  debata  o  przydatności  marihuany  i  przetwo-rów konopi w leczeniu niektórych schorzeń itd. Te procesy  wpływają na coraz większą społeczną akceptację używania  tego narkotyku. W Polsce panuje dość duża społeczna akceptacja uży-wania leków bez zalecenia lekarza. Ma to bezpośrednie  przełożenie na zachowania młodego pokolenia, które za  wiedzą i ze wsparciem swoich rodziców sięga po różne far-maceutyki (Broś i in., 2008; Pisarska, Ostaszewski, 2006).  To zjawisko wiąże się z wyższym poziomem wykształcenia  i większą wiedzą medyczną społeczeństwa. Coraz częściej  ludzie sami rozwiązują swoje problemy zdrowotne albo  udają się do lekarza, oczekując współpracy w zakresie ich  własnego programu leczenia. Rosnąca potrzeba udziału  zwykłych ludzi w rozwiązywaniu swoich problemów zdro- wotnych napędza błyskotliwą karierę internetowych porta-li ds. zdrowia i choroby. „Doktor Google” w razie potrzeby  podpowie, jakie brać leki i gdzie je zdobyć. Bardzo duży  wpływ na postawy społeczne mają też strategie marketin-gowe przemysłu farmaceutycznego, który bardzo sprawnie  wykorzystuje motywację ludzi do samodzielnego rozwią-zywania swoich problemów zdrowotnych. W tym zakresie  polityka państwa stwarza przemysłowi farmaceutycznemu  dobre warunki do rozwoju, zezwalając na reklamę leków  oraz ich nieskrępowaną sprzedaż w aptekach, sklepach  spożywczych, stacjach benzynowych itp. E-mail autora: ostasz@ipin.edu.pl.

Bibliografia

Broś, A., Czekaj A., Gadocha K., Jakóbik K., Penpeska M. (2008). Styl życia i zdrowie. W: J. Szymborski,    K. Jakóbik (red.), Zdrowie dzieci i młodzieży w Polsce (s. 63–138). Warszawa: Biuro Rzecznika Praw  Obywatelskich. 

Jessor, R. (1991). Risk behavior in adolescence: A psychosocial framework for understanding and action. 

Journal of Adolescent Health, 12, 597–605. 

Jessor, R., Jessor, S. (1977). Problem behavior and psychological development: a longitudinal study of youth.  Nowy Jork: Academic Press. 

Kowalewska, A. (2015). Palenie tytoniu. W: J. Mazur, (red.), Zdrowie i zachowania zdrowotne młodzieży

szkolnej w Polsce na tle wybranych uwarunkowań socjodemograficznych. Wyniki badań HBSC 2014

(s. 132–138). Warszawa: Instytut Matki i Dziecka.  Kraus, L., Guttormsson, U., Leifman, H., Arpa, S., Molinaro, S., Monshouwer, K., Trapencieris, M., Vicente,  J. Arnarsson, Á., Balakireva, O., Bye, E., Chileva, A., Ciocanu, M., Clancy, L., Csémy, L., Djurisic, T.,  Elekes, Z., Feijão, F., Florescu, S., Pejnović Franelić, I., Kocsis, E., Kokkevi, A., Lambrecht, P., Urdih  Lazar, T., Nociar, A., Oncheva, S., Raitasalo, K., Rupšienė, L., Sierosławski, J., Skriver, V. M., Spilka,  S., Strizek, J., Sturua, L., Toçi, E., Veresies, K., Vorobjov, S., Weihe, P., Noor, A., Matias, J., Seitz,  N., Piontek, D., Svensson, J., Englund, A., Hibell, B. (2016). ESPAD Report 2015, Results from the

European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs. Luksemburg: Publications Office of the 

European Union. 

Mazur, J. (red.). (2015). Zdrowie i zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce na tle wybranych

uwarunkowań socjodemograficznych. Wyniki badań HBSC 2014. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka. 

Mazur, J., Tabak, I., Małkowska-Szkutnik, A., Ostaszewski, K., Kołoło, H., Dzielska, A., Kowalewska, A.  (2008).  Czynniki chroniące młodzież 15-letnią przed podejmowaniem zachowań ryzykownych. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka, Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży.  Minister Zdrowia (2015). Sprawozdanie z wykonania ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu

w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w okresie od dnia 1 stycznia 2014 r. do dnia 31 grudnia 2014 r. Warszawa: Sejm Rzeczpospolitej, VIII Kadencja, Druk 205. 

O’Malley, P. Johnston, L. Bachman, J. (1998). Alcohol use among adolescents. Alcohol Health and

Research World, 22(2), 85–93.

Ostaszewski, K. (2008). Problemy nastolatków związane z używaniem substancji psychoaktywnych. 

Alkoholizm i Narkomania, 21(4), 363–389.

Ostaszewski,  K.  (2014).  Zachowania ryzykowne młodzieży w perspektywie mechanizmów resilience. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii. 

Ostaszewski, K., Rustecka-Krawczyk, A., Wójcik, M. (2011). Czynniki chroniące i czynniki ryzyka związane

z zachowaniami problemowymi warszawskich gimnazjalistów: klasy I–III. Warszawa: Wydawnictwo 

Instytutu Psychiatrii i Neurologii. 

Ostaszewski, K., Bobrowski, K., Borucka, A., Okulicz-Kozaryn, K., Pisarska, A., Raduj, J., Biechowska, D.  (2013). Monitorowanie zachowań ryzykownych i problemów zdrowia psychicznego młodzieży. Badania

mokotowskie 2012. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.

Pisarska, A., Ostaszewski, K. (2006). Stosowanie wybranych leków przez 15-letnich uczniów szkół  warszawskich. Alkoholizm i Narkomania, 19(1), 53–70. 

Pyżalski, J. (2012). Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”. 

Sierosławski, J.  (2015).  Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z

ogólnopol-skich badań ankietowych zrealizowanych w 2015 r. Warszawa: Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania 

Narkomanii, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Instytut Psychiatrii  i Neurologii. 

Windle, M., Miller-Tutzauer, C., Domenico, D. (1992). Alcohol use, suicidal behavior, and risky activities  among adolescents. Journal of Research on Adolescence, 2(4), 317–330.

World Health Organization (2009). Global Health Risks, Mortality and burden of disease atributable to

selected risk factors. Genewa: WHO Press. 

Woynarowska, B., Mazur, J. (red.). (2012). Wyniki badań HBSC 2010. Tendencje zmian zachowań

zdrowot-nych i wybrazdrowot-nych wskaźników zdrowia młodzieży szkolnej w latach 1990–2010. Warszawa: Instytut 

Używanie substancji psychoaktywnych jako przejaw zachowań

ryzykownych młodzieży szkolnej

Zachowania ryzykowne są nieodłączną częścią okresu dojrzewania. Podejmując ryzyko, młodzi ludzie  uczą się samodzielności oraz zaznaczają swoją niezależność od rodziców i opiekunów. W ten sposób  przygotowują się do zadań dorosłości. Z tych powodów na okres dojrzewania przypada największe  nasilenie zachowań zagrażających zdrowiu i bezpieczeństwu młodych ludzi. Używanie substancji psy-choaktywnych przez młodzież wiąże się z dużym ryzykiem zatruć, wypadków, urazów, uzależnień,  zaburzeń psychicznych, konfliktów z prawem, problemów w relacjach z rodzicami oraz szkód rozwo- jowych. W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, alkohol jest najbardziej rozpowszech-nioną substancją psychoaktywną wśród młodzieży szkolnej. Na drugim miejscu znajduje się tytoń, na  trzecim – marihuana, na czwartym – leki uspokajające i nasenne, a na piątym – substancje wziewne  i dopalacze. W ostatnich kilkunastu latach w populacji 15-latków w Polsce spada nieco rozpowszech-nienie wskaźników picia alkoholu i palenia papierosów oraz jednocześnie rośnie rozpowszechnienie  używania marihuany. Na wysokim poziomie od lat znajduje się używanie przez polską młodzież leków  psychoaktywnych i substancji wziewnych. Te tendencje w trendach używania substancji psychoak-tywnych odzwierciedlają w dużym stopniu zmiany w społecznych postawach polskiego społeczeństwa  wobec różnych rodzajów substancji psychoaktywnych. Słowa kluczowe młodzież szkolna, zachowania ryzykowne, substancje psychoaktywne, alkohol, nikotyna, marihuana,  leki uspokajające i nasenne, substancje lotne, dopalacze, rozpowszechnienie, trendy

Psychoactive substance use as manifestation of youth risky

behaviors

Risky behaviors are an inherent part of adolescence. By taking risk young people learn how to gain self--determination and independence from parents and guardians. In this way they prepare themselves for  adulthood’s tasks. For these reasons the prevalence of unhealthy and risky behaviors reaches its peak  in adolescence. Youth psychoactive substance use is associated with high risk of intoxication, accidents,  injuries, addiction, mental problems, problems with authorities and parents, and adverse effects for  youth healthy development. In Poland, just as in many European countries, alcohol is the most preva-lent psychoactive substance among school children. Nicotine is on the second place, marijuana takes  third, sedatives and sleeping pills fourth, and solvents together with new psychoactive substance take  fifth place. In recent years 15-year olds alcohol and cigarette use prevalence has been slightly declining  while prevalence of marihuana use has been increasing. Prevalence of sedatives / sleeping pills and  solvent use among Polish youth remains high for year. These tendencies in youth substance use trends  largely reflect changes in Polish society attitudes towards different kinds of psychoactive substances.

Keywords

school children, risky behaviors, psychoactive substances, alcohol, nicotine, marijuana, sedatives,  sleeping pills, solvents, new psychoactive substances, prevalence, trends

Cytowanie:

Ostaszewski, K. (2017). Używanie substancji psychoaktywnych jako przejaw zachowań ryzykownych  młodzieży szkolnej. Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 16(1).

  Artykuł jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie  niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.