Joanna Szymańska
Współczesne tendencjw w
profilaktyce ryzykownych zachowań
dzieci i młodzieży : ewolucja
programów
Studia nad Rodziną 2/2 (3), 99-109
1998
Studia nad Rodziną ATK
2 (1998)
JOANNA SZYMAŃSKA
W SPÓ ŁC Z ESN E TEN DENC JE W PR O FILA K TY C E
RY Z Y K O W N Y C H ZACHOW AŃ D ZIEC I I M ŁODZIEŻY.
EW O LU C JA PR O G R A M Ó W
O d k ilk u d z ie s ię c iu ju ż la t tr w a ją p ró b y z n a le z ie n ia o d p o w ie d n ie j „ s z c z e p io n k i” , k tó r a p o z w o liła b y z re d u k o w a ć p o p u la c ję m ło d y c h lu d z i p o d e jm u ją c y c h z a c h o w a n ia s z k o d liw e z a ró w n o d la n ic h sa m y c h , ja k i d la ich o to c z e n ia sp o łe c z n e g o . P o m im o p o d e jm o w a n ia ró ż n y c h d z ia ła ń z a p o b ie g a w c z y c h g ru p a m ło d y c h lu d zi p iją c y c h a lk o h o l, o d u rz a ją c y c h się n a rk o ty k a m i, p o d e jm u ją c y c h a k ty w n o ś ć s e k s u a ln ą lub z a c h o w a n ia a g re s y w n e i p rz e s tę p c z e sto p n io w o się p o w ię k s z a . O b n iż a s ię te ż w ie k in ic ja c ji w z a k re s ie ty c h z a c h o w a ń .
1. Etiologia i znaczenie zachowań ryzykownych (dysfunkcjonalnych)
Z liczn y ch b ad ań ep id em io lo g iczn y ch w y n ik a, że w zrasta liczba m ło d y ch ludzi p o d e jm u jący ch ro zm aite zach o w an ia ty z y k o w n e . T ym term in em ok reśla się ró żn e d ziałan ia n io sące w ysokie ryzyko n e g a ty w n y c h k o n sek w en cji z aró w n o d la z d ro w ia fizy czn eg o i p sy ch iczn eg o jed n o stk i, j a k i d la je j oto czen ia społecznego.
D o n a jp o w a ż n ie jsz y c h zac h o w a ń ry z y k o w n y c h za lic z a się u ż y w a n ie a lk o h o lu i in n y c h śro d k ó w p sy ch o ak ty w n y ch , w c z e s n ą a k ty w n o ść sek su aln ą, z a c h o w a n ia a g re s y w n e i p rz estęp cze, p o rz u c a n ie n a u k i szk o ln ej, u c ie c z k i z d o m u 1.
S to p ie ń ry z y k a zw ią z a n e g o z n ie p ra w id ło w y m z a c h o w a n ie m zale ży o d teg o , j a k b a rd z o z a b u rz o n e je s t z a c h o w a n ie , n a ile c h ro n ic z n y j e s t je g o c h a ra k te r i ja k ie s ą c z y n n ik i to w a rz y s z ą c e (np. s y tu a c ja ro d z in n a ). N e g a ty w n e k o n s e k w e n c je z a c h o w a ń ry z y k o w n y c h u m ło d z ie ż y s ą z a z w y czaj p o w a ż n ie jsz e i w y s tę p u ją s z y b c ie j n iż u o só b d o ro s ły c h z p o w o d u n ie z a k o ń c z o n e g o je s z c z e r o z w o ju b io lo g ic z n e g o , in te le k tu a ln e g o , e m o c jo n a ln e g o i sp o łe c z n e g o . L ic z n e b a d a n ia w y k a z u ją , że z a c h o w a n ia ry z y k o w n e n a jc z ę śc ie j ze s o b ą w s p ó łw y s tę p u ją . P o n a d to je d n o z a c h o w a n ie p o c ią g a z a s o b ą in n e. N a p rz y k ła d p ic ie a lk o h o lu czy o d u rz a n ie się n a rk o ty k a m i c z ę sto w s p ó łw y s tę p u je lu b w y z w a la z a c h o w a n ia a g re s y w n e , p rz e s tę p c z e i w c z e s n ą a k ty w n o ść se k su a ln ą .
'A. Kazdin, Zdrowie psychiczne młodzieży w okresie dorastania. Programy profilaktyczne
i lecznicze, Nowiny Psychologiczne, 2 (1996).
Określenie, że zachowania ryzykowne „chodząparami”, jest zgodne rów nież z potocznym i obserwacjami. Oznacza to, że podjęcie jednego zacho wania ryzykownego znacząco zw iększa prawdopodobieństwo wchodzenia w następne zachowania ryzykowne2. Inicjacja alkoholowa, narkotykowa, seksualna i inna lokuje w ięc m łodego człowieka w grupie podwyższonego ryzyka.
Te obserwacje wyjaśnia teoria zachowań problemowych wypracowana w wy niku wieloletnich badań nad młodzieżą. Głosi ona, że różne zachowania ryzy kowne pełnią podobną funkcję w życiu jednostki, służą zaspokojeniu tych sa mych potrzeb (np. miłości, akceptacji) lub pozwalają realizować cele rozwojo w e (np. uzyskanie niezależności od rodziców ). Inaczej m ów iąc, różne zachowania ryzykowne dają podobne korzyści3.
Dlaczego młodzi ludzie podejmują zachowania ryzykowne? Po co to robią? Dlaczego jedne dzieci wychowywane w niekorzystnych warunkach wyrastają na ludzi dobrze przystosowanych, a inne nie?
Autorzy teorii zachowań problemowych (R. i J. Jessor) skonstruowali inte rakcyjny model funkcjonowania człowieka, zgodnie z którym zachowanie jed nostki jest wypadkową oddziaływania kilku grup czynników. Czynniki te tkwią w samej jednostce (np. uzdolnienia, zewnętrzna atrakcyjność, cechy osobowo ści, system przekonań) i w jej otoczeniu społecznym (np. status socjo-ekono- miczny rodziców, ich światopogląd, klimat domowy, wsparcie i kontrola ro dziców, pozycja w grupie rówieśniczej itp.). Interakcja różnych czynników spra wia, że dziecko zachowuje się zgodnie z normami i oczekiwaniami społecznymi lub podejmuje zachowania dewiacyjne. Niektóre cechy jednostki i środowiska sprzyjają powstawaniu zachowań ryzykownych, toteż takie zmienne określa się jako czynniki ryzyka. Natomiast zmienne zwiększające odporność na dzia łanie czynników ryzyka określa się jako czynniki chroniące4.
Celem interwencji profilaktycznych jest oddziaływanie zarówno na czynni ki ryzyka, jak i na czynniki chroniące.
Profilaktyka
E lim inacja lub redukcja W zm acnianie czynników czynników ryzyka chroniących
Oddziaływanie obliczone wyłącznie na wyeliminowanie jakiegoś zacho wania jest nieskuteczne. Młody człowiek z grupy ryzyka podejmuje zacho
2 Tamże; oraz Z. Gaś, Profilaktyka uzależnień, Warszawa 1993. 3 Tamże.
4 Z. Gaś, Profilaktyka w szkole, w: Zapobieganie uzależnieniom uczniów, B. Kamińska-Buś- ko red., Warszawa 1997.
[3]
W S P Ó Ł C Z E S N E T E N D E N C J E W P R O F I L A K T Y C E101
w a n ia d e w ia c y jn e d la te g o , ż e n ie m o ż e lu b n ie p o tr a fi f u n k c jo n o w a ć in a c z e j. T a k ie z a c h o w a n ia s ą n ie p r z y s to s o w a w c z y m i s p o s o b a m i p rz y s to s o w a n ia . W y e lim in o w a n ie je d n e g o z a c h o w a n ia u ta k ie j o s o b y p o w o d u je p o ja w ie n ie s ię in n y c h z a c h o w a ń ry z y k o w n y c h . T o, j a k i e z a c h o w a n ie r y z y k o w n e p o d e jm u ją n a jp ie rw o s o b y z g ru p y ry z y k a , j e s t c z ę s to k w e s tią p r z y p a d k u , p o ja w ie n ia s ię o d p o w ie d n ie j o k a z ji. W b a d a n ia c h n a d c z y n n ik a m i r y z y k a i c h ro n ią c y m i p o c z y n io n o te ż k ilk a in n y c h w a ż n y c h o b se rw a c ji: — W p ły w p o s z c z e g ó l n y c h c z y n n ik ó w r y z y k a n ie j e s t r ó w n i e s iln y w e w s z y s t k ic h f a z a c h r o z w o jo w y c h . N a p r z y k ł a d b r a k k o n t r o l i r o d z i c i e l s k i e j k o r e l u je z z a b u r z e n ia m i z a c h o w a n i a w o k r e s ie d z ie c i ń s t w a i d o j r z e w a n ia . N a t o m i a s t k o n ta k t z r ó w i e ś n i k a m i p r z e j a w i a j ą c y m i z a c h o w a n i a a n ty s p o łe c z n e m a n a jw ię k s z y w p ły w n a p r z e ł o m i e d z i e c i ń s t w a i o k r e s u d o j rz e w a n ia . — E f e k ty o d d z ia ł y w a n ia c z y n n ik ó w r y z y k a k u m u l u j ą s ię . P r a w d o p o d o b ie ń s tw o p o ja w ie n i a s ię z a c h o w a ń r y z y k o w n y c h j e s t ty m w ię k s z e , im w ię c e j j e s t c z y n n ik ó w r y z y k a , im b a r d z i e j s ą o n e s z k o d l i w e i im d łu ż e j tr w a ic h d z ia ła n ie . — U p o d ło ż a ró ż n y c h z a b u rz e ń le ż y w s p ó ln y z e s ta w p o d s ta w o w y c h c z y n n ik ó w ry z y k a . N a p rz y k ła d z a b u rz e n ia w ię z i z ro d z ic a m i s ą p r e d y k to r e m s ię g a n ia p o u ż y w k i, w c z e sn e j in ic ja c ji s e k s u a ln e j, n e rw ic , b u lim ii, s a m o b ó js tw i w ie lu in n y c h z a b u rz e ń .— Is tn ie je ró w n ie ż z e s ta w g łó w n y c h c z y n n ik ó w c h r o n ią c y c h , k tó r e z a p o b ie g a ją i o s ła b ia ją w p ły w c z y n n ik ó w ry z y k a .
L is tę k ilk u n a s tu c z y n n ik ó w c h ro n ią c y c h p rz e d p ic ie m a lk o h o lu o p ra c o w a ł D . H a w k in s. Z w ie lu d o n ie sie ń w y n ik a , ż e c z y n n ik i te c h ro n ią r ó w n ie ż (z w ła s z c z a p ie r w s z e trz y ) p rz e d in n y m i z a c h o w a n ia m i ry z y k o w n y m i. N a jw a ż n ie js z e c z y n n ik i c h ro n ią c e : — s iln a w ię ź e m o c jo n a ln a z ro d z ic a m i, — z a in te re s o w a n ie n a u k ą sz k o ln ą , — r e g u la rn e p ra k ty k i re lig ijn e , — p o s z a n o w a n ie n o rm , w a rto ś c i i a u to ry te tó w , — p rz y n a le ż n o ś ć do p o z y ty w n e j g ru p y 5.
Z w y ż e j o p is a n y c h b a d a ń i te o rii, n a k tó ry c h o p ie ra s ię p r o f ila k ty k a n a u k o w a , w y n ik a s z e re g w sk a z a ń d la a u to ró w p ro g ra m ó w p r e w e n c y jn y c h .
A o to d w a n a jw a ż n ie jsz e :
1°. W a ru n k ie m sk u te c z n e j p ro f ila k ty k i je s t s k o o r d y n o w a n e d z ia ła n ie w e w s z y s tk ic h o b s z a ra c h fu n k c jo n o w a n ia . O z n a c z a to , ż e in te rw e n c je p ro f ila k
-5 J.D. Hawkins, Risk and protective factors for alkohol and other drug problems in adole
scents and early adulthood. Implikations for substance abuse prevention, Psychological Bulletin,
I (1992) 12.
tyczne powinny być nakierowane na najważniejsze czynniki ryzyka tkwiące zarówno w samej jednostce, jak i w jej otoczeniu społecznym6.
2°. Skoro zachowania ryzykowne „chodzą parami” i pełnią podobną funk cje w życiu jednostki, skoro u podłoża różnych zachowań leży wspólny zestaw podstawowych czynników ryzyka i zapobiega im podobny zestaw czynników chroniących, to wczesne działania profilaktyczne skierowane na różne zacho wania ryzykowne powinny być prowadzone według tych samych reguł.
2. Poziomy i strategie profilaktyki
W populacji dorastających znajdują się osoby w różnym stopniu narażone na dysfunkcje i wynikające z nich szkody. Ze względu na stopień zagrożenia można wyodrębnić trzy grupy:
1°. Grupa niskiego ryzyka. Należą do niej osoby, które nie podejmują za chowań ryzykownych, sąjeszcze przed inicjacją.
2°. Gmpa podwyższonego ryzyka. Znajdują się w niej osoby, które podjęły choć jedno zachowanie ryzykowne — po inicjacji — u których ponadto obser wujemy liczne czynniki ryzyka.
3°. Grupa najwyższego ryzyka. Należą do niej osoby, u których zachowania ryzykowne są głęboko utrwalone i które odczuwają poważne negatywne kon sekwencje (zdrowotnej społeczne) zachowań ryzykownych.
Odpowiednio do stopnia zagrożenia profilaktyka zachowań ryzykownych prowadzona jest na trzech poziomach.
— Profilaktyka pierwszorzędowa adresowana jest do grupy niskiego ryzy ka. Działaniami prewencyjnymi obejmuje się szerokie nie zdiagnozowane po pulacje. Głównym terenem działań jest szkolą. Mają one dwa cele — promo cje zdrowego stylu życia oraz opóźnienie wieku inicjacji, a przez to zmniejsze nie zasięgu zachowań ryzykownych:
— Profilaktyka drugorzędowa adresowana jest do grupy podwyższonego ryzyka. Celem działań jest ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji, umożliwienie wycofania się z zachowań ryzykownych (np. poradnictwo ro dzinne i indywidualne, socjoterapia).
— Profilaktyka trzeciorzędowa adresowana jest do grupy najwyższego ry zyka. Ma ona na celu przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego oraz umożliwienie powrotu do normalnego życia w społeczeństwie. Głównie jest to leczenie i rehabilitacja7.
Na wszystkich trzech poziomach stosuje się kilka strategii profilaktycznych: — Strategie (programy) informacyjne. Ich celem jest dostarczenie adekwat 6 J.D. Coie, J.D. Hawkins, S.L. Ramey, N. Watt, J R. Asamow, M.B. Shurc, S.G. West, K J. Markman, B. Long, Profilaktyka: teoria i badania. Ramy teoretyczne i wybrane wytyczne naro dowego programu badawczego, Nowiny Psychologiczne, 2 (1996).
n y c h in fo rm a c ji n a te m a t sk u tk ó w z a c h o w a ń ry z y k o w n y c h i ty m sa m y m u m o ż liw ie n ie d o k o n y w a n ia ra c jo n a ln e g o w y b o ru .
— S tra te g ie (p ro g ra m y ) e d u k a c y jn e . Ic h c e le m j e s t p o m o c w ro z w ija n iu w a ż n y c h u m ie ję tn o ś c i p s y c h o lo g ic z n y c h i sp o łe c z n y c h (u m ie ję tn o ś ć n a w ią z y w a n ia k o n ta k tó w z lu d ź m i, ra d z e n ia s o b ie z e stre s e m , ro z w ią z y w a n ia k o n f lik tów , o p ie r a n ia s ię n a c is k o m z e s tro n y o to c z e n ia itp .). Z a k ła d a się, ż e ro z w ó j ta k ic h u m ie ję tn o ś c i u m o ż liw i m ło d y m lu d z io m z a s p o k a ja n ie n a jw a ż n ie js z y c h p o trz e b w s p o s ó b a k c e p to w a n y sp o łe c z n ie (np. p ro g ra m „ E le m e n ta rz ” , „ S p ó jrz in a c z e j” c z y „ D z ię k u ję n ie ”).
— S tra te g ie d z ia ła ń a lte rn a ty w n y c h . Ic h c e le m j e s t p o m o c w z a s p o k o je n iu w a ż n y c h p o tr z e b (np. o sią g n ię ć , p rz y n a le ż n o ś c i itp .) o ra z o s ią g a n ie s a ty s fa k c ji ż y c io w e j p o p rz e z stw a rz a n ie m o ż liw o ś c i z a a n g a ż o w a n ia się w ja k ą ś p o z y ty w n ą d z ia ła ln o ś ć (a rty sty c z n ą , sp o łe c z n ą , s p o r t itp .).
— S tra te g ie in te rw e n c y jn e . C e le m ty c h d z ia ła ń je s t p o m o c o s o b o m m a ją c y m tru d n o ś c i w id e n ty fik o w a n iu i r o z w ią z y w a n iu ic h p ro b le m ó w o ra z w s p ie ra n ie w s y tu a c ja c h k ry z y s o w y c h 8.
S tra te g ie in f o n n a c y jn e , e d u k a c y jn e i a lte rn a ty w s to s o w a n e s ą n a w s z y s t k ic h tr z e c h p o z io m a c h p ro fila k ty k i. S tra te g ie in te rw e n c y jn e , ja k o d z ia ła n ia g łę b s z e i b a rd z ie j z in d y w id u a liz o w a n e , w z a s a d z ie z a s trz e ż o n e s ą d la p o z io m u d ru g ie g o i trz e c ie g o .
— S tra te g ie z m n ie js z a n ia sz k ó d (h a r m re d u c tio n ) s to s o w a n e s ą w p r o f ila k ty c e trz e c io rz ę d o w e j, ch o ć z d a n ie m n ie k tó ry c h p ra k ty k ó w m o ż n a j e u z n a ć ja k o d z ia ła n ia c z w a rto rz ę d o w e . D z ia ła n ia te s k ie ro w a n e s ą g łó w n ie n a p r o s ty tu tk i lu b g łę b o k o u z a le ż n io n y c h n a rk o m a n ó w , k tó r z y n ie m o g ą lu b n ie c h c ą z r e z y g n o w a ć z z a c h o w a ń ry z y k o w n y c h . S ą to o so b y , w o b e c k tó ry c h z a w io d ła w c z e s n a p ro f ila k ty k a , in te rw e n c je i le c z e n ie . P o lity k a z m n ie js z a n ia s z k ó d j e s t w y r a z e m b e z r a d n o ś c i p r o f e s jo n a lis tó w w o b e c u z a le ż n ie n ia . C e le m ta k ic h d z ia ła ń j e s t o c h r o n a s p o łe c z e ń s tw a i s a m y c h u z a le ż n io n y c h p rz e d s k u tk a m i ic h ry z y k o w n y c h z a c h o w a ń . Z u w a g i n a z ły s ta n z d r o w ia n a rk o m a n ó w , d o ś ć p o w s z e c h n ą w tej g r u p ie p r o s ty tu c j ę i p rz e s tę p c z o ś ć , p o d n o s i s ię k o n ie c z n o ś ć c h r o n ie n ia s p o łe c z e ń s tw a p r z e d s z e r z e n ie m s ię lic z n y c h c h o ró b z a k a ź n y c h i w y s o k im i k o s z ta m i le c z e n ia p r z e w le k ły c h s c h o rz e ń .
3. Skuteczność działań profilaktycznych
S trategie in fo rm ac y jn e sto so w an e w o b e c m ło d ej p o p u lacji s ą m ało sk u teczn e. N is k a sk u te c z n o ś ć p ro fila k ty k i z a c h o w a ń ry z y k o w n y c h s p o w o d o w a ła d y s k u s ję w ś ró d p ro fe s jo n a lis tó w i w e fe k c ie p rz y c z y n iła się d o ro z w o ju b a d a ń n a d m ło d z ie ż ą . S z e ro k o z a k ro jo n e b a d a n ia , ta k n a d p r a w id ło w o ś c ia m i r o z w o jo w y m i w ie k u d o ra s ta n ia j a k u w a ru n k o w a n ia m i ro z m a ity c h z a b u rz e ń , p r o w a
[ 5 ] W S P Ó Ł C Z E S N E T E N D E N C J E W P R O F I L A K T Y C E 1 0 3
dzone są systematycznie od lat 70-tych. Wnioski z tych badań pozwalają wyty czyć kierunki działań profilaktycznych.
Najdłuższą tradycję ma profilaktyka uzależnień i w tym też zakresie zgro madzono najwięcej doświadczeń.
W tradycyjnym modelu profilaktyki uzależnień stosowano głównie stra
tegią informacyjną. Strategia ta opiera się na założeniu, że niektórzy ludzie
zachowują się w sposób ryzykowny, ponieważ nie są świadkami skutków, jakie ich zachowania za sobą pociągają. Dostarczenie informacji o konse
kwencjach picia alkoholu, odurzania się narkotykami czy też ryzykownej aktywności seksualnej powinno spowodować zmianę postaw, umożliwić do konywanie bardziej racjonalnych wyborów i w efekcie przynieść pożądaną zmianę zachowania.
Doświadczenia wyniesione ze stosowania tych programów były negatywne. Stwierdzono, że sama wiedza na temat środków odurzających i konsekwencji ich stosowania tylko w nieznacznym stopniu modyfikuje zachowania, a nie właściwie przekazywana informacja może spowodować efekty przeciwne do zamierzonych. q j
N a przykład zbyt szczegółowe informacje mogą stanowić instruktaż. Z kolei podawanie informacji wyzwalających emocje - straszenie. Często wywołuje takie niekorzystne reakcje jak;
— unikanie informacji na ten temat pod wpływem lęku, — odrzucanie informacji jako przesadnej i mało wiarygodnej,
— wzrost zainteresowania środkami odurzającymi u osób skłonnych do eks perymentowania.
Rozbudzenie ciekawości m ogą spowodować również informacje prze kazywane zbyt wcześnie. Natomiast posługiwanie się danymi statystyczny mi, zwłaszcza informującymi o znacznym rozpowszechnieniu zachowań ry zykownych często przyczynia się do wytworzenia błędnych przekonań nor
matywnych typu: „W szyscy m oi rówieśnicy tak się zachowują, a ja jestem
wyjątkiem.”
Podobne przekonanie znacznie zmniejsza odporność na presję otoczenia rówieśniczego, mediów, reklamy itp.9. Obecnie działania o charakterze in formacyjnym, zwłaszcza kierowane wobec osób młodych muszą spełniać szereg warunków, by nie spowodowały wyżej opisanych negatywnych efek tów. Informacja powinna w ięc być dostosowana do poziomu rozwoju młode go człowieka, jego możliwości percepcyjnych i już posiadanego zasobu wie dzy na ten temat. Powinna też być rzetelna i rzeczowa10.
9 J. Szymańska, Problemy profilaktyki uzależnień dla szkól, Serwis Informacyjny Narkoma nia, 5 (1996).
[ 7 ] W S P Ó Ł C Z E S N E T E N D E N C J E W P R O F I L A K T Y C E 1 0 5
U m ło d z ie ż y w w ie k u d o ra s ta n ia d u ż ą r o lę w k s z ta łto w a n iu z a c h o w a ń o d g ry w a w p ły w g ru p y r ó w ie ś n ic z e j. S a m o p o c z u c ie n a s to la tk a w z n a c z n e j m i e rz e j e s t u z a le ż n io n e o d te g o , j a k ą p o z y c ję z a jm u je o n w g r u p ie s w o ic h r ó w ie śn ik ó w , n a ile j e s t d la n ic h a tra k c y jn y . W p ły w r ó w ie ś n ik ó w j e s t ty m w ię k szy , im s ła b s z a j e s t w ie ź m ło d e g o c z ło w ie k a z r o d z ic a m i. W ie lu z n ic h , z w ła s z c z a o s ó b o s ła b y m e g o i n is k im p o c z u c iu w ła s n e j w a r to ś c i, n ie p o s i a d a siły i u m ie ję tn o ś c i, b y p r z e c iw s ta w ić s ię n a c is k o m g ru p y . P r e s ja n ie k o rz y s tn y c h n o r m g r u p o w y c h i lę k p r z e d o d r z u c e n ie m p r z e z k o le g ó w s k ła n ia d o p o d e jm o w a n ia z a c h o w a ń ry z y k o w n y c h , p o m im o p o s ia d a n e j w ie d z y i n a w e t w b re w c h ę c io m .
D la w z m o c n ie n ia e fe k ty w n o śc i d z ia ła ń p ro fila k ty c z n y c h w p ro w a d z o n o w ię c
strategię edukacyjną. O p ie ra s ię o n a n a z a ło ż e n iu , ż e w ie lu m ło d y c h lu d zi n ie m o ż e z a s p o k o ić s w o ic h n a jw a ż n ie js z y c h p o tr z e b (m iło ś c i, a k c e p ta c ji, u z n a n ia , o s ią g n ię ć ) w sp o s ó b a k c e p to w a n y sp o łe c z n ie , p o n ie w a ż b ra k im is to tn y c h u m ie ję tn o śc i p sy c h o lo g ic z n y c h i s p o łe c z n y c h . U m o ż liw ie n ie ro z w in ię c ia ty c h u m ie ję tn o ś c i p o w in n o p o d n ie ś ć p o c z u c ie w ła s n e j w a rto ś c i i sp o w o d o w a ć r e z y g n a c ję z z a c h o w a ń ry z y k o w n y c h . D o n a jw a ż n ie js z y c h u m ie ję tn o ś c i p s y c h o lo g ic z n y c h z a lic z a się: — u m ie ję tn o śc i n a w ią z y w a n ia i p o d trz y m y w a n ia d o b ry c h k o n ta k tó w z lu d ź m i (k o m u n ik a c ja ), — u m ie ję tn o ś c i p o d e jm o w a n ia d e c y z ji, — u m ie ję tn o ś c i ra d z e n ia so b ie ze s tre s e m , — u m ie ję tn o ś c i r o z w ią z y w a n ia k o n flik tó w p o p r z e z k o m p ro m is , — u m ie ję tn o ś c i c h ro n ie n ia sie b ie b e z r a n ie n ia in n y c h (a g re s y w n o ś ć ). Z a c z ę to łą c z y ć o b ie s tra te g ie tw o rz ą c p ro g r a m y in f o rm a c y jn o -e d u k a c y jn e . P o c z y n io n o ró w n ie ż szereg isto tn y c h o b se rw a c ji. S tw ie rd z o n o , ż e a k ty w n e u czestn ictw o z w ię k sz a efektyw ność o d d ziały w ań . P o n ad to stw ierd zo n o , że u trw a le n ie w ied zy , z m ia n ę p o s ta w i w y tre n o w a n ie n o w y c h u m ie ję tn o śc i łatw iej m o ż n a o siąg n ąć p o p rz e z d łu ż s z ą p ra c ę z g ru p ą n iż w tra k c ie je d n o r a z o w e g o s p o tk a nia. P o w y ż sz e d o św ia d c z e n ia p rz y c z y n iły się d o ro z w o ju n o w o c z e s n y c h p ro g ra m ó w p ro fila k ty c z n y c h , z n a c z n ie ró ż n ią c y c h s ię o d p o d e jś c ia tra d y c y jn e g o .
R ó ż n ic e te p rz e jrz y ś c ie p rz e d s ta w i! K . O s ta s z e w s k i: M o d e l tra d y cy jn y M o d e l w sp ó łc z e sn y C e l Zw alczanie patologii P ro m o c ja zd ro w ia P o d s ta w o w e z ało ż en ia U św ia d o m ie n ie sk u tk ó w
zach o w ań ry zykow nych
Spodziewane efekty
Wiedza o skutkach ryzykownych Umiejętności psychologiczne zachowań i negatywna i społeczne (Poczucie własnej wobec nich postawa wartości; Uporządkowanie
systemu wartości; Wiedza o konsekwencjach; Osobiste zaangażowanie)
Forma oddziaływań
Jednostronny przekaz i bierny Dialog i aktywne uczestnictwo odbiór
Czas i zakres oddziaływań
Sporadyczne prelekcje Systematyczne działania i akcje wśród nastolatków z dziećmi i młodzieżą
Realizatorzy
Prelegenci i specjaliści Nauczyciele i liderzy młodzieżowi Kontrola efektów
Nie wymagana Wymagana
W Polsce od kilku lat realizuje się w szkołach szereg programów profilak tycznych. Cieszą się one dużą popularnością. Zakres tematyczny, czas realiza cji oraz adresat programów jest różny.
Programy te muszą spełniać szereg warunków. Zaniechanie ich przestrzega nia może obniżyć skuteczność lub nawet spowodować szkody. A oto najważ niejsze z nich:
— przekazywane informacje powinny być dostosowane do możliwości per- cepcyjnych odbiorcy,
— informacja powinna być rzetelna,
— informacja nie może stanowić instruktażu zachowań ryzykownych, — informacja powinna być podawana rzeczowo (aby nie wzbudzać cie kawości)11.
Bardziej skuteczne są programy edukacyjne, choć ich skuteczność jest ogra niczona12.
Nieskuteczne lub wręcz szkodliwe są krótkie okolicznościowe
programy-" J.
Szymańska,Programy.. dz,
cyt.[ 9 ] W S P Ó Ł C Z E S N E T E N D E N C J E W P R O F I L A K T Y C E 1 0 7
Z w y k le r o z ją tr z a ją ty lk o p r o b le m ( o d u r z a n ie się, s a m o b ó js tw a , a g re s ja ), k tó re m u c h c ą p r z e c iw d z ia ła ć 13.
D z ia ła n ia in te rw e n c y jn e i te r a p ia s k ie ro w a n a w o b e c d z ie c i i m ło d z ie ż y s ą s k u te c z n e , je ż e li u d a je s ię w łą c z y ć d o n ic h ró w n ie ż r o d z ic ó w 14. I m g łę b s z y p o z io m p ro fila k ty k i, ty m n iż s z a s k u te c z n o ś ć i w ię k s z e k o s z ty 15.
D o ś w ia d c z e n ia z d o b y w a n e w tr a k c ie ic h re a liz a c ji o ra z b a d a n ia e w a lu a c y j n e p o z w a la ją n a sta łe u le p s z a n ie p ro g ra m ó w , c o m o ż e z w ię k s z a ć ic h e fe k ty w n o ś ć . M im o c ią g ły c h k o re k t s k u te c z n o ś ć ta k ic h o d d z ia ły w a ń j e s t n a d a l n ie w ie lk a 16. Ś w ia to w i ek sp e rc i w d z ie d z in ie p ro fila k ty k i z a c h o w a ń ry z y k o w n y c h p o d a ją k ilk a p rz y c z y n n ie z a d o w a la ją c e j e fe k ty w n o ś c i d o ty c h c z a s o w y c h p r o g ram ó w . O d u rz a n ie się, a g re s ja ,w c z e s n a a k ty w n o ś ć s e k s u a ln a c z y in n e z a c h o w a n ia r y z y k o w n e u w a ru n k o w a n e s ą p rz e z o g ro m n ą lic z b ę c z y n n ik ó w . T k w ią o n e z a ró w n o w sam ej je d n o s tc e , ja k i w je j o to c z e n iu sp o łe c z n y m . N ie k tó r e z c z y n n ik ó w to r u ją d ro g ę z a c h o w a n io m n ie p o ż ą d a n y m (np. n is k a s a m o o c e n a , m a ła a tra k c y jn o ś ć z e w n ę trz n a , p o c z u c ie o d rz u c e n ia w ro d z in ie ) i n a z w a n e s ą czyn nikam i ryzyka. In n e c z y n n ik i z k o lei, z w a n e czynnikami chroniącymi, z a b e z p ie c z a ją m ło d e g o c z ło w ie k a p rz e d p o d e jm o w a n ie m ta k ic h z a c h o w a ń .
P ro g r a m y z m n ie js z a n ia sz k ó d s ą m a ło s k u te c z n e 17. W z b u d z a ją te ż w ie le k o n tro w e rs ji. K ry ty c y w y s u w a ją k ilk a w a ż n y c h a rg u m e n tó w . Ic h z d a n ie m p o lity k a z m n ie js z a n ia sz k ó d je s t w y r a z e m z g o d y s p o łe c z e ń s tw a n a to , ż e p e w n a je g o g ru p a b ę d z ie się z a c h o w y w a ć d e w ia c y jn ie . C o w ię c e j, u ła tw ia się ta k ie z a c h o w a n ia , a ty m s a m y m u tr w a la je . O b ro ń c y ta k ie j p o lity k i u w a ż a ją , ż e je s t to p o p ro s tu w y b ó r m n ie js z e g o z ła 18.
B ra k w ię z i ro d z i u c z u c ie s a m o tn o ś c i i u n ie m o ż liw ia z a s p o k o je n ie f u n d a m e n ta ln y c h p o tr z e b p s y c h o lo g ic z n y c h . P s y c h o a n a lity c y p r z y r ó w n u ją s a m o t n o ść (g łó d b lisk o śc i) d o g ło d u fiz y c z n e g o . G ło d n y cz ło w ie k zje w sz y stk o , m o ż e p o s z u k iw a ć je d z e n ia n a śm ie tn ik u lu b n a w e t z o sta ć k a n ib a le m . P o d o b n ie w y g ło d z o n y e m o c jo n a ln ie c z ło w ie k p o s z u k u je b lis k o ś c i w s z ę d z ie i s k ło n n y je s t p r z y s to s o w a ć się do k a ż d e g o ro d z a ju b lis k o ś c i lub je j n a m ia s tk i, c h o ć b y to b y ło b e z s e n s o w n e , p o n iż a ją c e , a n a w e t z a g ra ż a ją c e (np. g o d z ą c s ię n a p r z y p a d k o w e k o n ta k ty se k su aln e lu b w c h o d z ą c do g ru p y p rz e s tę p c z e j). D łu g o trw a ła d e p ry w a c ja b lis k ic h k o n ta k tó w m o ż e d o p ro w a d z ić do p s y c h ic z n e j d e g e n e ra
‘3 Tamże.
14 J. Szymańska, Zapobieganie ryzykownym zachowaniom dzieci i młodzieży. Elementarz
zasad profilaktyki, Problemy Poradnictwa, 8 (1998).
15 Z. Gaś, Profilaktyka uzależnień..., dz. cyt.
16 K. Bobrowski, Pilotażowe badania nad programem profilaktyki alkoholowej. Dmgi ele
mentarz, Alkoholizm i Narkomania, 2 (1995).
17 C. Godwod-Sikorska, Ocena wdrażania terapii metadonem w zapobieganiu HIV/AIDS wśród
narkomanów opiatowych, Alkoholizm i Narkomania, 1 (1994).
cji. Is tn ie je te ż siln y z w ią z e k m ię d z y sa m o tn o ś c ią , d e p re s ją , s a m o b ó jstw a m i, b u lim ią i n a d u ż y w a n ie m ś ro d k ó w p sy c h o a k ty w n y c h .
Z n a n y p r o g r a m „ Ż y c ie i m iło ś ć ” W a n d y P a p is j e s t d łu g o f a lo w y m p r o g r a m e m o g ó ln o - w y c h o w a w c z y m , k tó r e g o c e le m j e s t w s p o m a g a n ie r o z w o j u d z ie c k a . In n e p r o g r a m y n a k ie r o w a n e s ą n a z a p o b ie g a n ie k o n k r e tn y m z a g r o ż e n io m . N a jw ię c e j p r o j e k tó w p o w s ta ło w r a m a c h p r o f ila k t y k i u z a le ż n i e ń . N a l e ż ą tu : „ D r u g i e l e m e n t a r z c z y l i p r o g r a m s i e d m i u k r o k ó w ” p r o m o w a n y p r z e z P A R P A , „ S p ó jr z i n a c z e j” A . K o ło d z ie j c z y k a i C z . C z e - m ie r o w s k ie j, „ P r o f ila k ty k a u z a le ż n ie ń w s z k o le h u m a n i s t y c z n e j” p o w s ta ły w p r a c o w n i I n s ty tu tu P s y c h i a tr ii i N e u r o lo g i i, „ J a k ż y ć z lu d ź m i” E . K o b ia ł k i, „ T a k c z y n i e ” W . S k r z y p c z y k a , „ D z ię k u ję , n ie ” p r o m o w a n y p rz e z O ś r o d e k I n f o r m a c ji A lk o h o lu i N a r k o ty k a c h c z y „ Z a n im s p r ó b u je s z ” a u to r ó w z p o r a d n i O P T A . S ą to p ro g ra m y in fo rm a c y jn o -e d u k a c y jn e , w k tó ry c h k ró tk ie c z ę śc i in fo r m a c y jn e p r z e p la ta ją s ię z tr e n in g ie m ró ż n y c h w a ż n y c h u m ie ję tn o śc i. P ro g r a m „ D z ię k u ję , n ie ” k o n c e n tr u je s ię n a w y u c z e n iu g łó w n ie u m ie ję tn o ści o d m a w ia n ia w sy tu a c ji n a c is k u g ru p o w e g o . In n e u w z g lę d n ia ją u m ie ję tn o śc i sp o łe c z n ie . W s z y s tk ie w s p ó łc z e s n e p ro g ra m y p o s łu g u ją s ię a k ty w n y m i m e to d a m i p ra cy z g r u p ą — g ra m i d y d a k ty c z n y m i, lo te rią , rz e ź b a , d ra m ą , d y sk u s ją , itp. O d m o m e n tu w d ro ż e n ia b a d a ń e w a lu a c y jn y c h , p o z w a la ją c y c h n a w p ro w a d z a n ie k o re k t d o p ro g ra m ó w , s k u te c z n o ś ć o d d z ia ły w a ń p ro f ila k ty c z n y c h ( z w ła s z c z a w c z e s n y c h ) p o w o li w z ra s ta . N a d a l je d n a k p o z io m s k u te c z n o ś c i n ie j e s t z a d a w a la ją c y . L id e rz y w z a k re s ie tej p ro b le m a ty k i s u g e r u ją , ż e d z ia ła n ia p ro f ila k ty c z n e z b y t m o c n o k o n c e n tr u ją s ię n a o s ła b ie n iu c z y n n ik ó w r y z y k a , a m n ie j n a w s p ie r a n iu g łó w n y c h c z y n n ik ó w c h r o n ią c y c h 19. S z c z e g ó ln ie is to tn e j e s t w z m a c n ia n ie n a jw a ż n ie js z e g o c z y n n ik a c h ro n ią c e g o , j a k im j e s t s iln a w ię ź e m o c jo n a ln a z ro d z ic a m i. Z e rw a n ie lu b o s ła b ie n ie w ię z i s ta je s ię g łó w n y m c z y n n ik ie m r y z y k a to r u ją c y m d ro g ę r ó ż n y m p o w a ż n y m z a b u rz e n io m .
A b y z m n ie js z y ć ry z y k o n ie p o ż ą d a n y c h z a c h o w a ń u d z ie c i p ro p o n u je się o b ję c ie o d d z ia ły w a n ia m i p r o f ila k ty c z n y m i ró w n ie ż ro d z ic ó w n a w s z y stk ic h tr z e c h p o z io m a c h p ro fila k ty k i. Z w ię k s z e n ie k o m p e te n c ji ro d z ic ó w w ic h roli w y c h o w a w c z e j, w ty m p o p ra w a k o m u n ik a c ji z d z ie c k ie m , w z m a c n ia lu b p o z w a la o d b u d o w a ć w ię ź e m o c jo n a ln ą . W ra m a c h p ro fila k ty k i u p rz e d z a ją c e j z a le c a s ię a d re s o w a n ie p ro g r a m ó w in f o rm a c y jn y c h i e d u k a c y jn y c h z w ła sz c z a d la ro d z ic ó w m a ły c h d z ie c i (w w ie k u p rz e d s z k o ln y m ). P o s z e r z e n ie w ie d z y n a te m a t p ra w id ło w o ś c i ro z w o jo w y c h i g łó w n y c h p ro b le m ó w n a ró ż n y c h e ta p a c h ro z w o ju , a ta k ż e u s p ra w n ie n ie u m ie ję tn o ś c i w y
c h o w a w c z y c h u m o ż liw ia ro d z ic o m u n ik a n ie p o w a ż n y c h b łę d ó w w y c h o w a w cz y c h m o g ą c y c h p ro w a d z ić d o p o w s ta n ia d y s f u n k c ji u d z ie c k a 20.
P o d o b n e z a ło ż e n ia p r z y jm u ją tw ó r c y p o d o b n y c h p ro g r a m ó w a d re s o w a n y c h d o n a u c z y c ie li. W z ro s t w ie d z y i k o m p e te n c ji n a u c z y c ie la ja k o w y c h o w a w c y m o ż e z a o w o c o w a ć w z m o c n ie n ie m w ię z i u c z n ia z e s z k o łą i p o ś re d n io p rz y c z y n ić s ię d o w z ro stu z a in te re s o w a n ia n a u k ą s z k o ln ą (d r u g i p o d s ta w o w y c z y n n ik ch ro n iący ).
B y ć m o ż e p o ło ż e n ie w ię k s z e g o n a c is k u n a d z ia ła n ia w z m a c n ia ją c e u n iw e r s a ln e c z y n n ik i c h ro n ią c e p o d n ie s ie s k u te c z n o ść p ro f ila k ty k i.
D z ia ła n ia p ro fila k ty c z n e w z n aczn ej m ie rz e m aj ą c h a ra k te r ek sp e ry m e n tó w , w tra k c ie k tó ry c h te s tu je się, o d rz u c a lu b p o tw ie r d z a h ip o te z y d o ty c z ą c e w p ły w u ró ż n y c h c z y n n ik ó w ry z y k a o ra z te s tu je w a rto ś ć r ó ż n y c h m e to d i fo rm o d d z ia ły w a n ia . D la te g o w p ro fe s jo n a ln e j p ro f ila k ty c e o b o w ią z u je p o d s ta w o w a z a s a d a — w sz e lk ie d z ia ła n ia p ro fila k ty c z n e p o w in n y b y ć p o d d a w a n e p r o c e d u ro m u m o ż liw ia ją c y m o c e n ę ic h s k u te c z n o ś c i21. P rz e c iw d z ia ła n ie z a c h o w a n io m ry z y k o w n y m w y m a g a p o d e jś c ia s y s te m o w eg o . N ie w o ln o z re z y g n o w a ć z p o d s ta w o w y c h d z ia ła ń , j a k p o m o c m a te ria ln a d z ie c io m z ro d z in d o tk n ię ty c h u b ó s tw e m c z y p o m o c w p o k o n y w a n iu tr u d n o ści z n a u k ą . Z a ró w n o u b ó s tw o , j a k i tru d n o ś c i z n a u k ą n a le ż ą d o w a ż n y c h p re - d y k to ró w za c h o w a ń ry z y k o w n y c h 22. F a s c y n a c ja w ie lu o s ó b d z ia ła n ia m i p ro f ila k ty c z n y m i, w rę c z m o d a n a p r o g ra m y p ro fila k ty c z n e , u s u n ę ła w c ie ń e le m e n ta r n ą p r o b le m a ty k ę w y c h o w a n ia d z ie c i i m ło d z ie ż y . P ro f e s jo n a liś c i rz a d k o j ą p o d n o s z ą . C z ę s to u s iłu je s ię z a stą p ić w y c h o w a n ie p ro g ra m a m i p ro fila k ty c z n y m i, c o z o c z y w is ty c h w z g lę d ó w s k a z u je j e n a n ie p o w o d z e n ie . W a ż n y m c z y n n ik ie m c h ro n ią c y m p rz e d u z a le ż n ie n ia m i je s t p o s z a n o w a n ie n o rm , w a rto ś c i i a u to ry te tó w . B e z ra d n o ś ć re a liz a to ró w p ro g ra m ó w w o b e c d z ie c i n ie z n a ją c y c h n o rm a n i w a rto ś c i ja s n o u k a z u j e , ż e je ś li p ro fila k ty k a w y p rz e d z a w y c h o w a n ie z k o n ie c z n o ś c i je s t d z ia ła n ie m s k a z a n y m n a p o ra ż k ę .
Joanna Szymańska: Contemporary Trends in Prophylactics of the Ri sky Behavior of Children and Youth. Developm ent o f the Programs.
The author analyzes the most often risky behavior of children and youth and discusses
some prophylactics evaluating thei# efficiency. According to the author, the best are those which
promote development of psychological and social capacities, increase self confidence with no
risky behavior.
[ 1 1 ] W S P Ó Ł C Z E S N E T E N D E N C J E W P R O F I L A K T Y C E 1 0 9
