240 A R T Y K U Ł Y R E C E N Z Y J N E I R E C E N Z J E
u n ie m o ż liw ia ją c e s z e r s z e k o n t a k t y p r z e d s ta w ic ie li D r u g ie j R z e c z y p o s p o lite j z p o l s k ą l u d n o śc ią U k r a in y . N a m a r g i n e s i e je g o o p r a c o w a n ia m o ż n a d o p a tr z y ć s ię s u g e s tii, iż p o l s k a lu d n o ś ć U k r a i n y n i e b u d z ił a w ś r ó d s f e r m ia r o d a jn y c h ó w c z e s n e j P o ls k i z a i n t e r e s o w a n i a , n a w e t i s y m p a ti i . S tr o ń s k i p r z y ta c z a te ż p o g lą d y k s z t a ł t o w a n e w I n s ty tu c ie B a d a ń S p r a w N a r o d o w o ś c i o w y c h , w k tó r y m u w a ż a n o , ż e „ ty lk o s t a r a g e n e r a c j a P o la k ó w w Z S R R b y ła p r z y w ią z a n a d o p o ls k ie j tr a d y c ji, n a t o m i a s t je j m ło d e p o k o l e n i e u w a ż a n o z a c a łk o w ic ie s t r a c o n e d la p o l s k o ś c i” ^ . 2 7 1 ). C y tu je f r a g m e n ty z o d c z y tu ks. A n t o n i e g o K w ia tk o w s k ie g o , k tó r y g ło s ił o p in ię , ż e „ w n ie d a le k ie j p r z y s z ło ś c i z a b r a k n ie w o g ó le w s p ó ln e g o ję z y k a m ię d z y P o la k a m i w k r a ju i w Z S R R ” . P o d s u m o w u ją c t e n w ą te k , t r z e b a s tw ie r d z ić , ż e A u t o r k s ią ż k i n i e u s to s u n k o w u je s ię d o te g o p r o b l e m u w s p o s ó b w y s ta r c z a ją c y p r z e z k o n f r o n t a c ję w ła s n y c h o p in ii z p o g l ą d a m i p r z y p is y w a n y m i m ia r o d a j n y m k r ę g o m p o ls k im d z ia ła ją c y m w g r a n ic a c h D r u g ie j R z e c z y p o s p o l it e j, k t ó r e j a k w id a ć z p o w y ż s z e g o b y ły o d m ie n n e . J e g o k s ią ż k a j e s t s o lid n y m o p r a c o w a n i e m h is to r io g r a f ic z n y m w s p a r ty m n a b o g a ty m m a t e r i a l e a r c h iw a ln y m i l i t e r a t u r z e n a u k o w e j. N ie w n ik a j e d n a k w z a w iłe m e a n d r y p s y c h o lo g ii p o d j ę t e g o z a g a d n ie n i a . R e k o n s t r u u je p r z e b i e g w y d a r z e ń , o b lic z a s t r a ty ż y w io łu p o ls k ie g o o r a z i lu s tr u j e j e m a p a m i i ta b e l a m i. N a ty m p o l e g a je j z a s a d n ic z a w a r to ś ć . J e s t w a ż n y m p r z y c z y n k ie m d o d z ie jó w d e g r a d a c j i P o la k ó w n a U k r a i n ie , k tó r y t o p r o c e s z a p o c z ą t k o w a ł a je s z c z e w X I X w . R o s ja c a r s k a , a r e s z ty d o k o ń c z y ły w ła d z e Z S R R , a t a k ż e i d z ia ła n ia u k r a iń s k ic h n a c jo n a lis tó w w la t a c h w o jn y ś w ia to w e j.
P r o b le m y u k a z y w a n e p r z e z S t r o ń s k ie g o m a ją te ż i p e w ie n w y m ia r u n iw e r s a ln y , b o w ią ż ą s ię z o g ó ln y m z a g a d n ie n i e m s o w ie ty z a c ji j a k o t a k ie j, je j c e c h i s k u tk ó w . Z a g a d n ie n i e t o j e s t t e ż j a k ą ś c z ą s tk ą o b e c n e j p o ls k ie j rz e c z y w is to ś c i. R e c e n z o w a n ą k s ią ż k ę H e n r y k a S t r o ń s k ie g o n a le ż y o c e n ić w y s o k o . W n o s i o n a w ie le n o w y c h in f o r m a c ji d o d z ie jó w p o ls z c z y z n y k re s o w e j. W y k o r z y s tu je d o n ie d a w n a je s z c z e n i e d o s t ę p n e ź r ó d ła , d o k tó r y c h n ie m ó g ł d o t r z e ć M ik o ła j I w a n o w p o d e jm u ją c y p o d o b n e z a g a d n ie n i a . T en o s t a tn i , o p r a c o w u ją c sw ó j t e m a t p r z e d p i e r e s t r o jk ą , j u ż w ó w c z a s p r z e w id y w a ł m o ż liw o ś ć i k o n ie c z n o ś ć z a r a z e m lic z n y c h k o r e k t w s w o ic h w y n ik a c h b a d a w c z y c h , k tó r e w e d ł u g n ie g o s ą w w ie lu p u n k t a c h o p a r t e n a s ła b y c h p o d s t a w a c h ź r ó d ło w y c h i z b y t o g ó l n e 1. K s ią ż k a S tr o ń s k ie g o u z u p e ł n i a te lu k i, a z a r a z e m w p o r ó w n a n i u z I w a n o w e m , k tó r y t e m a t t r a k t u j e s z e rz e j, t a k p o d w z g lę d e m c h r o n o lo g ic z n y m , j a k i te r y to r ia ln y m , o g r a n ic z a ją c się ty lk o d o U k r a i n y w l a t a c h 1 9 2 9 - 1 9 3 9 , s ta n o w i s t u d i u m b a r d z ie j p o g łę b io n e .
Bogumił Grott
Kraków
K azim ierz Badziak, G iennadij M atw iejew , Paweł Sam uś, „Powstanie”na Z a o l
ziu w 1938 r. Polska akcja specjalna w świetle dokum entów O ddziału I I Sztabu
Głównego WP, W arszawa 1997, ss. 191; Paweł Sam uś, K azim ierz Badziak,
G iennadij M atw iejew , A k c ja „ Ł o m ”. Polskie działania dywersyjne na R usi Za-
karpackiej w świetle dokum entów O ddziału I I Sztabu Głównego WP, W arszawa
1998, ss. 326
N a k ł a d e m w a r s z a w s k ie j O fic y n y W y d a w n ic z e j „ A u d i u to r ” o r a z k w a r t a l n ik a „ M a r s ” , w y d a w a n e g o p r z e z L o n d y ń s k ą K o m is ję H is to r y c z n ą b . S z ta b u G łó w n e g o , u k a z a ły s ię d w ie
1 M. Iw anow , Pierwszy naród ukarany. Polacy w Z w ią zku R ad zieckim 1921-1939, W arszw a 1991, s. 16 i Pierwszy naród ukarany. Stalinizm wobec po lskiej ludności kresowej 1921-1938, W arszaw a 1991, s. 5. D ru g a z w ym ienionych tu książek stanow i sp o pularyzow aną w ersję pierw szej.
ARTYK U ŁY RECENZYJNE I RECENZJE 241 o b s z e r n e p u b l ik a c je ź r ó d ło w e , p o ś w ię c o n e d z ia ł a n i o m d y w e rs y jn y m p o ls k ic h w o js k o w y c h s łu ż b s p e c ja ln y c h n a Z a o l z i u i R u s i Z a k a r p a c k i e j w 19 3 8 r. Z o s t a ł y o n e p r z y g o to w a n e w r a m a c h w s p ó łp r a c y n a u k o w e j p o m ię d z y h is to r y k a m i z U n i w e r s y t e t u Ł ó d z k ie g o i U n iw e r s y te tu M o s k ie w s k ie g o im . M . W. Ł o m o n o s o w a p r z e z K a z im ie r z a B a d z ia k a , P a w ła S a m u s ia i G ie n - n a d ij a M a tw ie je w a .
P o lity k a p o l s k a w o b e c C z e c h o s ło w a c ji w d o b ie k o n f e r e n c ji m o n a c h ijs k ie j t o n ie w ą tp liw ie j e d n a z n a jb a r d z ie j d y s k u s y jn y c h i b u d z ą c y c h e m o c je k a r t d y p lo m a c ji I I R z e c z y p o s p o lite j. P o lity c z n e a s p e k ty ty c h w y d a r z e ń m a ją j u ż s t o s u n k o w o o b f itą l i t e r a t u r ę . J e ś li c h o d z i o s p ra w y w o js k o w e , a z w ła s z c z a p o l s k ą a k c ję d y w e rs y jn ą n a t e r e n i e C z e c h o s ło w a c ji, t o w o s ta tn ic h l a t a c h m o ż n a z a o b s e r w o w a ć w z r o s t z a i n t e r e s o w a n i a t ą p r o b l e m a t y k ą ( p o r . z w ła s z c z a E . D łu - g a jc z y k , Tajny f r o n t n a g r a n ic y c ie szyń sk iej. W y w ia d i d yw ersja w la ta c h 1 9 1 9 - 1 9 3 9 , K a to w ic e 1 9 9 3 ). J e d n a k m o ż n a z c a łą s ta n o w c z o ś c ią s tw ie r d z ić , ż e d o ty c h c z a s o w e p u b l ik a c je w ż a d n y m r a z i e n ie w y c z e r p a ły t e m a t u , n a c o w p ły w m ia ło d o ś ć o g r a n ic z o n e w y k o r z y s ta n ie is to tn y c h m a t e r i a łó w ź ró d ło w y c h .
Z ty m w ię k s z y m z a i n t e r e s o w a n i e m n a le ż y p r z y ją ć w y d a w n ic tw o o f e r u j ą c e c z y te ln ik o m b o g a ty z b ió r k r y ty c z n ie o p r a c o w a n y c h m a t e r i a łó w ź ró d ło w y c h , w z d e c y d o w a n e j w ię k s z o ś c i — c o w a r t o p o d k r e ś l ić — n ie d o s tę p n y c h w c z e ś n ie j p o ls k im h is to r y k o m . O p u b lik o w a n e m a t e r i a ły p o c h o d z ą p r z e d e w s z y s tk im z k o le k c ji a k t O d d z i a ł u I I S z ta b u G łó w n e g o W P p r z e c h o w y w a n y c h w m o s k ie w s k im C e n t r u m P r z e c h o w y w a n ia Z b io r ó w H i s t o r y c z n o - D o k u m e n ta l n y c h — C e n t r C h r a n ie n i ja I s t o r i k o - D o k u m i e n t a l n y c h K o lle k c ij ( C C h I D K ) , czy li d a w n y m A r c h iw u m S p e c ja ln y m (O s o b y j A r c h iw ) . A k t a t e tr a f iły t a m , j a k w ia d o m o , w w y n ik u w y d a r z e ń I I w o jn y ś w ia to w e j. A u to r z y z a m ie ś c ili r ó w n ie ż d o k u m e n t y O d d z i a ł u I I z z a s o b ó w A r c h iw u m A k t N o w y c h w W a rs z a w ie , z z e s p o łu I n s ty tu c je w o js k o w e , p r z e j ę t e g o z e z b io r ó w b . C e n tr a l n e g o A r c h iw u m K C P Z P R . W o lu m in p o ś w ię c o n y a k c ji z a o lz ia ń s k ie j z a w ie r a ł ą c z n ie 6 4 d o k u m e n ty z l a t 1 9 3 5 -1 9 3 9 . W t o m i e tr a k t u j ą c y m o o p e r a c ji „ Ł o m ” , c zy li d z ia ła n ia c h n a R u s i Z a k a r p a c k ie j z n a l a z ł o s ię 127 d o k u m e n t ó w z l a t 1 9 3 8 -1 9 3 9 . N a z g r o m a d z o n y m a t e r i a ł s k ł a d a j ą s ię m .in . s p r a w o z d a n ia , m e l d u n k i s y tu a c y jn e , r o z k a z y , i n s tr u k c je , p la n y d z ia ła ń , k o r e s p o n d e n c j a m ię d z y b e z p o ś r e d n i m k ie r o w n ic tw e m a k c ji a c e n t r a l ą w W a rs z a w ie ( E k s p o z y tu r a 2 O d d z i a ł u II S z ta b u G łó w n e g o ) . D o k u m e n ty t e p o z w a la ją w p e ł n i o d tw o r z y ć p r z y g o to w a n ia ( o d 19 3 4 r.), p r z e b i e g i r e z u l ta t y d w ó c h o p e r a c ji O d d z i a ł u I I n a t e r e n i e C z e c h o s ło w a c ji. Ź r ó d ł a z a m ie s z c z o n o w p o r z ą d k u c h r o n o lo g ic z n y m . W s z y s tk ie d o k u m e n t y o p a tr z o n o s t a r a n n y m a p a r a t e m n a u k o w y m . K a ż d y z p r e z e n to w a n y c h w o lu m in ó w z a w ie r a w s tę p , z e s ta w m a p , w y k a z u ż y ty c h s k r ó tó w , in d e k s n a z w g e o g r a f ic z n y c h o r a z r o z s z e r z o n y i n d e k s o s o b o w y , p o d a ją c y p o d s ta w o w e in f o r m a c j e b io g r a f ic z n e o w y s tę p u ją c y c h w te k ś c ie p o s ta c ia c h . W s tę p d o t o m u t r a k t u j ą c e g o o d z ia ła n ia c h n a Z a o l z i u z w ię ź le o m a w ia u w a r u n k o w a n ia p o lity c z n e p o ls k o - c z e s k i e g o s p o r u o Ś lą s k C ie s z y ń s k i, a t a k ż e s t r u k t u r ę O d d z i a ł u I I , z e s z c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m k ie r u ją c e j a k c ją d y w e rs y jn ą E k s p o z y tu r y 2. N a s z c z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je w s tę p d o w o l u m in u p o ś w ię c o n e g o a k c ji „ Ł o m ” . A u to r z y n ie o g r a n ic z y li s ię d o z a r y s o w a n ia d z ia ła ń p o ls k ie j d y p lo m a c ji w s p r a w ie R u s i Z a k a r p a c k i e j , a le f a k ty c z n ie p r z e d s ta w ili ta k ż e p o lity c z n e d z ie je r e g io n u w o k r e s ie m ię d z y w o je n n y m . B io r ą c p o d u w a g ę , j a k n ie w ie le m o ż n a z n a l e ź ć w p o ls k ie j l i t e r a t u r z e h is to r y c z n e j n a t e m a t t e g o i n te r e s u j ą c e g o o b s z a r u , t a k s z e r o k ie p o t r a k t o w a n i e p r o b l e m u n a le ż y u z n a ć z a w p e ł n i u z a s a d n i o n e i t r a f n e . L ic z ą c y p o n a d 5 0 s tr o n te k s t, o p a r ty w z n a c z n e j m ie r z e n a l i t e r a t u r z e w j ę z y k u a n g ie ls k im , u k r a iń s k im i c z e s k im , s a m w s o b ie s ta n o w i c ie k a w e i w a r to ś c io w e o p r a c o w a n ie h is to r y c z n e . A k c ja d y w e rs y jn a O d d z i a ł u I I n a Z a o l z i u i R u s i Z a k a r p a c k i e j b y ła j e d n y m z e le m e n tó w w g r z e p o lity c z n e j r z ą d u p o ls k ie g o w o b e c C z e c h o s ło w a c ji. R o z w ó j w y d a r z e ń p o lity c z n y c h
242 ARTYK U ŁY RECENZYJNE I RECENZJE
z w ią z a n y c h z k r y z y s e m c z e c h o s ło w a c k im s p r a w ił, ż e p r z y g o to w a n e z d u ż y m r o z m a c h e m d z ia ł a n i a m ia ły f a k ty c z n ie d o ś ć o g r a n ic z o n y c h a r a k te r . N ie d o s z ło d o p l a n o w a n e g o w y b u c h u p o w s ta n i a lu d n o ś c i p o ls k ie j n a Z a o l z i u , g d y ż j u ż w k ilk a d n i o d r o z p o c z ę c ia a k c ji P r a g a p r z y ję ła p o ls k ie u l ti m a t u m . P a r a d o k s a l n i e p o w a ż n ie js z e r o z m ia r y p r z y b r a ły d z ia ł a n i a p a r ty - z a n c k o - d y w e r s y jn e n a R u s i Z a k a r p a c k i e j , c o d o k tó r e j P o ls k a n ie z g ła s z a ła p r e t e n s j i t e r y t o ria ln y c h . A k c ja t a s ta n o w iła r e a liz a c ję p o l s k o - w ę g i e r s k i e j w s p ó łp r a c y w o js k o w e j, b ę d ą c e j w y r a z e m p o p a r c i a d la w ę g ie r s k ic h p la n ó w o p a n o w a n i a R u s i Z a k a r p a c k i e j , u m o ż liw ia ją c e g o u s ta n o w i e n i e w s p ó ln e j g r a n ic y m ię d z y o b u p a ń s tw a m i. T a k ż e i o p e r a c ja „ Ł o m ” , k t ó r a z r e s z tą p r z y n io s ła z n a c z n ie p o w a ż n ie js z e o s ią g n ię c ia w o js k o w e n iż je d n o c z e ś n i e p r o w a d z o n e d z ia ł a n i a w ę g ie r s k ic h s łu ż b s p e c ja ln y c h , z o s t a ł a p r z e r w a n a , z c h w ilą g d y W ę g r y z r e z y g n o w a ły p o d n a c is k ie m I I I R z e s z y z e z b r o jn e j a n e k s ji R u s i. D o w k r o c z e n ia a r m ii w ę g ie r s k ie j d o s z ło w m a r c u 19 3 9 r. w z w ią z k u z lik w id a c ją p a ń s t w a c z e c h o s ło w a c k ie g o , j e d n a k w ty c h d z ia ł a n ia c h P o ls k a n ie b r a ł a j u ż u d z ia łu . Z a p o z n a n i e s ię z b i o g r a f i a m i o f ic e r ó w k ie r u ją c y c h a k c ja m i s p e c ja ln y m i O d d z i a ł u I I n a s u w a w n io s e k , ż e b y li o n i w y s o k ie j k la s y fa c h o w c a m i. S z e f E k s p o z y tu r y 2 m jr E d m u n d C h a r a s z k ie w ic z o r a z j e g o z a s tę p c y , k ie r u ją c y b e z p o ś r e d n i o a k c ja m i w C z e c h o s ło w a c ji, m jr F e lik s A n k e r s t e i n i m jr W ło d z i m i e r z D ą b r o w s k i b y li w e t e r a n a m i o d d z ia łó w d y w e rs y jn y c h z c z a s ó w p o w s ta ń ś lą s k ic h . Z k o le i m jr J a n M a z u rk ie w ic z , j e d n a z c z o ło w y c h p o s t a c i a k c ji n a Z a o l z i u i R u s i, d o w o d z ił d w a d z ie ś c ia l a t w c z e ś n ie j o d d z ia ł e m p a r ty z a n c k o - d y w e r s y jn y m P o ls k ie j O r g a n iz a c ji W o js k o w e j, a sw e w y b itn e k w a lif ik a c je p o tw ie r d z ił p o d c z a s I I w o jn y ś w ia to w e j j a k o s z e f k o n s p ir a c y jn e j T ajn ej O r g a n iz a c ji W o js k o w e j, a o d 1 9 4 4 r. s z e f K e d y w u K o m e n d y G łó w n e j A r m i i K ra jo w e j. A u to r z y p r e z e n to w a n y c h p u b lik a c ji p o d j ę l i p r o b l e m a t y k ę b a r d z o s ła b o z n a n ą i n i e w ą t p l i w ie f r a p u j ą c ą , a p r z y ty m k o n tr o w e r s y jn ą , d la n ie k tó r y c h m o ż e w s ty d liw ą , d la in n y c h „ n ie p o p r a w n ą ” p o lity c z n ie . N ie f e r o w a li w y ro k ó w . W y b r a li f o r m ę p u b lik a c ji n a u k o w e j z a p e w n ia ją c ą m a k s y m a ln y o b ie k ty w iz m — r z e t e l n i e o p r a c o w a n e , w y c z e r p u ją c e w y d a w n ic tw o ź r ó d ło w e .
Jacek Pietrzak
Łódź
Adam Kosidło,
Dekolonizacja Afryki. Kryzys formalnego Imperium Wielkiej
Brytanii, 1939-1951,
Gdańsk 1997, ss. 320
W n a s z e j h i s t o r io g r a f i i j e s t n ie w ie le p r a c z a jm u ją c y c h s ię p r o b l e m a t y k ą im p e r ia liz m u b ry ty js k ie g o . N ie c o le p ie j z b a d a n a j e s t t e m a ty k a j e g o r o z p a d u 1. B io r ą c j e d n a k p o d u w a g ę fa k t, ż e z n a c z n a c z ę ś ć ty c h p r a c p o w s ta ła p r z e d 19 8 9 r., w ie le z n ic h , n ie s te ty , j e s t o b c ią ż o n y c h id e o lo g ic z n ie . Z ty m w ię k s z y m z a i n t e r e s o w a n i e m p r z y ją łe m n o w ą k s ią ż k ę n a t e n t e m a t.
N a w s tę p ie n a le ż y p o d k r e ś lić , ż e p e ł n a o c e n a te j k s ią ż k i b ę d z i e m o ż liw a d o p i e r o p o o p u b lik o w a n iu d r u g ie g o to m u , k tó r y , j a k A u t o r s a m p o d k r e ś l a , m a z o s t a ć d o p r o w a d z o n y d o 19 8 0 r. N ie m n ie j j e d n a k j u ż t e r a z m o ż n a s tw ie r d z ić , ż e p o d w ie lo m a w z g lę d a m i j e s t to w p o ls k ic h w a r u n k a c h p r a c a n o w a to r s k a . Z e w s z y s tk ic h d o ty c h c z a s p u b lik o w a n y c h n i e w ą t p l i w ie n a jb a r d z ie j w y c z e r p u ją c a . A u t o r — c o w a ż n e — p r z e d s ta w ił b a r d z o b o g a tą b ib lio g r a f ię
1 P atrz np. L. A ntonow icz, L ikw idacja kolonializm u ze stanow iska praw a międzynarodowego, W arszaw a 1964; A. B artn ick i (red .), Zarys dziejów A fryki i A zji, 1869-1996. H istoria konfliktów , W arszaw a 1996; J. K iw erska, R o zp a d im perium brytyjskiego w A fryce, W arszaw a 1989; T Ł ęto ch a, G ranice i spory terytorial ne w A fryce, W arszaw a 1973.
