Zbigniew Domżał
Z badań nad skryptorium klasztoru
cystersów w Eldenie do końca XIII
wieku
Echa Przeszłości 7, 17-23
Z bigniew D om żal
Wyższa Szkoła Edukacji Zdrowotnej w Łodzi
Z BADAŃ NAD SKRYPTORIUM KLASZTORU
CYSTERSÓW W ELDENIE DO KOŃCA XIII WIEKU*
D z ia ła ln o ś ć p iś m ie n n ic z a i k a n c e l a r y j n o - n o t a r i a l n a s ta n o w iły w a ż n y a s p e k t w ży c iu śre d n io w ie c z n y c h w s p ó ln o t c y s te r s k ic h i b e n e d y k ty ń s k ic h ja k w ż a d n e j in n e j fo rm a c ji z a k o n n e j, z d ru g ie j s tr o n y t a s f e r a d z ia ła ln o ś c i o b u z a k o n ó w d o c z e k a ła się ju ż sp o rej liczby o p ra c o w a ń n a g ru n c ie p o lsk im i e u r o p e js k im . W h is to r io g r a f ii p o lsk ie j po u k a z a n iu się b a rd z o w a ż n y c h p o d w z g lę d e m w a rs z ta to w o -m e to d y c z n y m p r a c K. J a ż d ż e w s k ie g o 1 i A. K o te rw y 2 n a s t ą p iło d u ż e o ż y w ie n ie b a d a ń n a d s k r y p to r ia m i k la s z to r n y m i, z w ła s z c z a c y s te r sk im i, od p o c z ą tk u l a t 90. u b . s tu le c ia . N a jw ię k s z y u d z ia ł w ty m z a k re s ie m a ją d w aj a u to r z y b io r ą c p o d u w a g ę lic z n e , a z a r a z e m ży czliw ie p r z y ję te w n a u c e s tu d ia A. W ałków skiego n a d s k ry p to ria m i c y ste rsó w filiacji p o rty jsk ie j n a Ś lą s k u do k o ń c a X III w.3 o ra z K. B o b o w sk ieg o n a t e m a t z a c h o d n io p o m o r s k ic h m o n a s ty c z n y c h o śro d k ó w p iś m ie n n ic tw a 4.
W ybór k la s z to r u c y s te rs ó w w E ld e n ie , d z iś d z ie ln ic y G re ifs w a ld u , w w ie k u X I I - X I I I w r a m a c h p a ń s tw o w o ś c i k s i ą ż ą t z a c h o d n io p o m o rs k ic h , a je d n o
* Niniejszy komunikat jedynie sygnalizuje wyniki badań obszernej rozprawy naukowej, która jest obecnie przygotowywana przez autora do druku.
1 K. K. Jażdżewski, Lubiąż. Losy i kultura umysłowa śląskiego opactwa cystersów (1163
1642), Wrocław 1992, s. 174-239.
2 A. Koterwa, Działalność dyplomatyczna skryptorium klasztornego w Tyńcu. Ze studiów
nad dokumentem średniowiecznym w Polsce, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, nr 683, Hi
storia XLII: 1984, s. 101-154.
3 A. Wałkówski, Skryptoria cystersów filiacji portyjskiej na Śląsku do końca XIII wieku, Zielona Góra - Wrocław 1996, passim.
4 K. Bobowski, Domy cysterskie w Dargunie i Eldenie (oddziaływania gospodarcze i kultu
ralne), [w:] Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce i ich europejskie związki, Poznań 1987,
red. J. Strzelczyk, s. 211-224; idem, Skryptorium dokumentowe klasztoru cystersów w Dargunie
18 Zbigniew Domżał
c z e śn ie o p a c tw a , k tó r e m ia ło lic z n e k o n ta k ty z k s ią ż ę ta m i R u g ii, p o d y k to w a n y b y ł r o lą te g o k o n w e n tu ja k o filii d u ń s k ie g o k la s z to r u w E s r o m w e k s p a n sji D a n ii n a P o m o rz u Z a c h o d n im w X II i X III w., w re sz c ie je g o z n a c z ą c ą p o z y c ją g o s p o d a rc z ą , s p o łe c z n ą i k u l t u r a l n ą . Ś r e d n io w ie c z n e s k r y p t o r i a k la s z to r n e b y ły z a ró w n o w io d ą c y m i o ś ro d k a m i k u ltu ry , w k tó r y c h s p is y w a n o r ó ż n e r ę k o p i ś m i e n n e k o d e k s y , j a k r ó w n ie ż d o k u m e n ta c ję g o s p o d a r c z ą , p r z e d e w s z y s tk im d o ty c z ą c ą o b r o tu z ie m ią i ró ż n y m i d o c h o d a m i5. W ty m u k ła d z ie sz c z e g ó ln e z n a c z e n ie d la p o z n a n ia f o r m u la r z a d o k u m e n tó w k s i ą ż ą t z a c h o d n io p o m o rs k ic h do X IV w. m a p r a c a A. G u t6. P o d s ta w ę ź ró d ło w ą s ta n o w i m a t e r i a ł d o k u m e n to w y do 1300 r., z a ró w no te n , k tó r y k la s z to r e ld e ń s k i ja k o o d b io rc a o trz y m y w a ł od ró ż n y c h w y s ta w ców P o m o rz a Z a c h o d n ie g o i R u g ii, j a k i d o k u m e n ty w y s ta w io n e p rz e z k la s z to r n a rz e c z ró ż n y c h odbiorców . Ł ą c z n ie j e s t to lic z b a 54 d o k u m e n tó w , w ty m 2 6 k s ią ż ę c y c h 7, 2 b is k u p ic h 8, 12 r y c e r s k ic h 9, 1 in s ty tu c ji k o ś c ie ln e j10, 6 m i a s t a G ry fii11 o ra z 7 o p a c k ic h E ld e n y d la in n y c h odb io rcó w 12. S p o śró d 54 z a c h o w a n y c h d o k u m e n tó w , 2 6 p r z e tr w a ło w p o s ta c i o r y g in a ln e j13, k tó r e p rz e c h o w y w a n e s ą g łó w n ie w L a n d e s a r c h iv l a n d u V o rp o m m e rn - M e k le m b u rg w G re ifs w a ld z ie o ra z w a r c h iw a c h m ie js k ic h w ty m m ie śc ie i w S tr a ls u n d z ie . W y n ik i sz c z eg ó ło w e r o z b io r u d y k t a t u i p is m a d o k u m e n tó w o p ie r a ją się p rz e d e w s z y s tk im n a d o k u m e n ta c ji z a c h o d n io p o m o rs k ie j, k t ó r a w w y s ta r c z a ją c y m s to p n iu ilu s tr u je c h a r a k t e r i s k a lę c z y n n o śc i k a n c e la r y jn y c h m n ic h ó w e ld e ń s k ic h w b a d a n y m o k re s ie ta k ż e w o d n ie s ie n iu do te ry to rió w s ą s i a d u j ą cy ch z k s ię s tw a m i z a c h o d n io p o m o rs k im i i R u g ią . J e d n a k m e to d a b a d a ń p o ró w n a w c z y c h d y k ta tu , p is m a i d e ta li z d o b n ic z o -d e k o ra c y jn y c h d o k u m e n tó w w y sta w c ó w z a c h o d n io p o m o rs k ic h d la E ld e n y w y m a g a ła u w z g lę d n ie n ia ta k ż e lic z n y c h d y p lo m ó w d la te g o o p a c tw a , k ie ro w a n y c h od w y sta w c ó w z t e r y to rió w s ą s ia d u ją c y c h z P o m o rz e m Z a c h o d n im i R u g ią , tj. w y sta w c ó w m e k le m
-5
Por. A. Wałkówski, op. cit. s. 37-122.6
A. Gut, Formularz dokumentów książąt zachodniopomorskich do połowy XIV w., Szcze cin 2002, passim.7
Pommersches Urkundenbuch (dalej: P.Urkb.), Bd. I. 786-1253, 2. Aufl., Neu bearb. von Klaus Conrad, Köln-Wien 1970 i nast. tomy Bd. II, III, Stettin 1868-1883 (dalej skrót: P. Urkb. I) nr 145, 148, 187, 188, 190, 207, 260, 380, 394, 450, 457, 478, 492, 499, 548, 551, 559, II 752, 753, 777, 846, 1076, 1238, III 1956, 1957.8
Codex Pomeraniae diplomaticus, wyd. F. Hasselbach, Greifswald 1862 (dalej skrot: Hass.), s. 272, P. Urkb. I 395.9
P. Urkb. I 491, 500, 501, II 1257, 1361, III 1479, 1480, 1505, 1709, 1837, 1847, Hass., s. 404.10
P. Urkb. II 1121.11
P. Urkb. II 1086, III 1553, 1693 A, 1693 B, 1694; K. Bobowski, Dokumenty i kancelarieksiążęce na Pomorzu Zachodnim do końca XIII w., Wrocław 1998, Dodatek II, nr 3.
12
P. Urkb. II 766, 1162, III 632 b, 1557, 1693 a, 1963 a; Mecklenburgisches Urkundenbuch, hrsg. von G.F. Lesch, Bd3. III, Schwerin 1872 (dalej skrót: M III) nr 165.
13
P. Urkb. I 145, 148, 187, 188, 190, 260, 380, 382, 392, 450, 478, 492, 499, 538, 551, 559, II 1162, 1209, 1218 (2 red.), 1257, III 1479, 1547, 1557, 1693 a; K. Bobowski, Dokumentyb u r s k ic h , b r a n d e n b u r s k ic h o ra z d u ń s k ic h . N ie z a c h o w a ły się , n ie s te ty , ż a d n e ź ró d ła k o d y k o lo g ic z n e p ro w e n ie n c ji e ld e ń s k ie j. W y n ik k w e re n d y , k t ó r ą p o d ją łe m w ty m k i e r u n k u w z b io ra c h rę k o p iś m ie n n y c h w D a n ii (A rc h iw u m K ró le w s k ie w K o p e n h a d z e ) i S zw ec ji (B ib lio te k a U n iw e r s y te c k a , Z b io ry R ę k o p i ś m ie n n e w U p p s a li), a ta k ż e w B e rlin ie ( S ta a ts b ib lio th e k ) j e s t n e g a ty w n y . W z w ią z k u z ty m m o ż liw e by ło p o d ję cie b a d a ń w y łą c z n ie n a d s k r y p to r iu m d o k u m e n to w y m , k tó ry c h w y n ik i p o zw o liły ta k ż e sfo rm u ło w a ć p e w n e w n io sk i, d o ty c z ą c e ró w n ie ż e ld e ń s k ie g o s k r y p to r iu m k o d y k o lo g iczn eg o .
J e ś l i ch o d z i o r a m y c h ro n o lo g ic z n e , to p o c z ą te k b a d a ń w y z n a c z a d a ta n a js ta r s z e g o z a c h o w a n e g o d o k u m e n tu p ro w e n ie n c ji e ld e ń s k ie g o s k r y p to r iu m z 1207 r .14 K o n iec p ra c y w y z n a c z a s c h y łe k X III s tu le c ia , p o n ie w a ż zg o d n ie z u s ta le n ia m i l i t e r a t u r y n a u k o w e j w ty m o k re s ie s p a d a a k ty w n o ś ć d y p lo m a ty c z n a s k ry p to rió w k la s z to r n y c h , a k a n c e la r ie k s ią ż ę c e w y p ie r a ją d o k u m e n t z a k o n n e g o o d b io rc y 15. A k ty w n o ść g o s p o d a rc z a c y s te rs ó w e ld e ń s k ic h w z a k r e s ie p ro d u k c ji ro ln o - -h o d o w la n e j, ry b o łó s tw a , m ły n a r s tw a i w in n y c h d z ie d z in a c h , a ta k ż e d z ia ła l n o ść c h a r y ta ty w n a i sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n a , z w ła sz c z a w d z ie d z in ie o s a d n ic t w a 16, w y m a g a ły s p r a w n e j o rg a n iz a c ji i z a r z ą d z a n ia . A by te m u s p r o s ta ć m u s ia ł fu n k c jo n o w a ć w e w n ę tr z n y o ś ro d e k k a n c e la ry jn y , w k tó r y m re je s tro w a n o i p o św ia d c z a n o w s z e lk ie c z y n n o śc i p r a w n e z w ią z a n e z c o d z ie n n ą rz e c z y w is to śc ią , m . in . g o s p o d a rc z ą 17. S k r y p to r iu m by ło rz e c z y w is ty m o ś ro d k ie m k a n c e - la r y jn o - n o ta r ia ln y m w y tw a rz a ją c y m d o k u m e n ty k ie ro w a n e d la k la s z to r u od ró ż n y c h w y sta w c ó w z z e w n ą tr z 18, j a k ró w n ie ż w y s ta w ia n e p rz e z k la s z to r d la in n y c h o d b io rc ó w 19. N ie j e s t p r z e s a d n e s tw ie rd z e n ie , że s p r a w n e s k r y p to r iu m d o k u m e n to w e w d u ż y m s to p n iu w a ru n k o w a ło a k ty w n ą i o w o c n ą d z ia ła ln o ś ć g o s p o d a rc z ą k o n w e n tu 20.
A n a liz a e le m e n tó w f o r m u la r z a o ra z p is m a p o z w o liła n a sfo rm u ło w a n ie s p o s tr z e ż e ń i w n io sk ó w d o ty c z ą c y c h faz ro zw o jo w y ch s k r y p to r iu m d o k u m e n to w eg o w E ld e n ie , tj. sto p n io w e g o w z r o s tu je g o a k ty w n o ś c i w re d a g o w a n iu i s p is y w a n iu d o k u m e n tó w w ła s n y c h d la ró ż n y c h odbiorców , a ta k ż e od ró ż n y c h w y sta w c ó w d la k la s z to r u . W y sta w c y z z e w n ą tr z , n ie w y łą c z a ją c k s ią ż ą t, do ok. p o ło w y X III w. n ie d y sp o n o w a li je s z c z e w ła s n y m i o ś r o d k a m i k a n c e la ry jn y m i b ą d ź ic h m o ż liw o ści b y ły o w ie le s ła b s z e a n iż e li s k r y p to r iu m k la s z
14 P. Urkb. I 145.
15 M. Bielińska, Dyplomatyka wieków średnich, Warszawa 1971, s. 277; por. A. Wałkówski op. cit. s. 41-42, 50.
16 Th. Pyl, Geschichte des Cistercienserklosters Eldena, Bd. I, Greifswald 1880-1882, s. 545-549; F. Winter, Die Cisterienser des nordöstlichen Deutschlands bis zum Auftreten des
Bettekordens, Bd. II, Gotha 1869, s. 266.
17 Por. A. Wałkówski, Z badań nad skryptoriami cystersów filiacji portyjskiej na Śląsku do
końca XIII wieku (próba ich klasyfikacji pod kątem aktywności kancelaryjnej), „Res Historica”,
z. 3: 1998, s. 187-188, 190-192, 194. 18 Ibidem, s. 195.
19 Por. K. Bobowski, Domy cysterskie w Dargunie i Eldenie..., s. 222. 20 Por. A. Koterwa, op. cit., s. 151.
2 0 Zbigniew Domżał
to rn e g o 21. Z a s to s o w a n a w ro z b io rz e części f o r m u la r z a i d y k t a t u d o k u m e n tó w m e to d a b a d a w c z a j e s t m e to d ą k la s y c z n ą . O p ie r a się o n a n a z a ło ż e n iu , że s tw ie r d z e n ie id e n ty c z n e g o z w ro tu w p ro to k o le n a d o k u m e n ta c h je d n e g o w y s ta w c y d la r ó ż n y c h o d b io rc ó w p ro w a d z ić m u s i do p rz y ję c ia w n io s k u , iż d o k u m e n ty ta k ie s ą p r o d u k te m te g o ż w y s ta w c y w w y n ik u z a s to s o w a n ia z b io ru fo rm u ł p o s ia d a n e g o w ś ro d o w is k u te g o ż w y s ta w c y 22. M im o, iż ja k o a u to r a n a liz y b a z u ją c e j n a te j m e to d z ie z d a ję so b ie s p r a w ę z je j z a w o d n o ś c i w o k re ś la n iu re d a k to ró w poszczególnych d o k u m en tó w , to je d n a k tr u d n o o j a k ą ś m e to d ę a lte r n a ty w n ą . M a m św ia d o m o ś ć s te re o ty p o w o ś c i lic z n y c h fo rm u ł i zw rotów , c z e r p a n y c h p rz e z ś re d n io w ie c z n y c h k o n c y p ie n tó w z ro z p o w s z e c h n io n y c h w całej E u r o p ie fo rm u la rz y , j a k n p . „ S u m m a R u d o lfa z H ild e s h e im ”. J e d n a k a u to r z y fo rm u ł i z w ro tó w k o n k r e tn y c h d o k u m e n tó w n ie z a w sz e p r z e n o s ili je do sw o ich p ro d u k tó w w fo rm ie id e n ty c z n e j, w ja k ic h o n e b y ły s fo r m u ło w a n e w p o w sz e c h n ie fu n k c jo n u ją c y c h f o rm u la rz a c h . D la te g o w sw o ich b a d a n ia c h p ro w e n ie n c y jn y c h u w z g lę d n ia m n a w e t n a jd r o b n ie js z e o d m ie n n o ści od w z o rc a fo rm u la rz o w e g o , k tó r e w z a le ż n o śc i od w y k s z ta łc e n ia i ogólnej m o b iln o śc i s ił k a n c e la r y jn y c h s ta n o w iły c e c h y ic h in d y w id u a ln e g o d y k ta tu . C z ę sto z a te m p o je d y n c z e w y ra z y b ą d ź k o n s tr u k c ja s k ła d n i ja k ie g o ś f r a g m e n t u fo rm u ły s ą b a r d z ie j m ia r o d a jn e w b a d a n ia c h id e n ty f ik a c y jn y c h p o sz c z e g ó l n y c h a k t a n iż e li c a łe w e rse ty . Ś w ia d c z y to o s łu s z n o ś c i p o g lą d u A. G u t o b r a k u g o to w y c h w zo rc ó w fo rm u la rz y , p o n ie w a ż ic h e w e n tu a ln e is tn ie n ie w y m u s z a ło b y to ż s a m o ś ć c a ły c h fra z d o k u m e n tó w i ty m s a m y m u n ie m o ż li w ia ło b y w y ró ż n ie n ie in d y w id u a ln e j r e d a k c ji23.
B a d a ją c p ism o d o k u m e n tó w e ld e ń s k ic h u w z g lę d n iłe m szczeg ó ły z a n a liz y d u k t u p o s łu g u ją c się m e to d ą p a le o g ra fic z n ą 24, p o s iłk o w a n ą ró w n ie ż e le m e n ta m i m e to d y g ra fic z n o -p o ró w n a w c z e j, s to s o w a n e j w sp ó łc z e śn ie w b a d a n ia c h p ism o z n a w c z y c h n a g r u n c ie k r y m in a lis ty k i25. W z w ią z k u z ty m a n a liz o w a
21 M. Bielińska, op. cit., s. 276-277.
22 Por. R. Zerelik, Dokumenty i kancelarie książąt głogowskich w latach 1250-1331, Wro cław 1988, s. 36-45, 68-77, 105-118; idem, Kancelaria biskupów wrocławskich do 1301 roku, Wrocław 1991, s. 60-80, 134-159, 204-217, 270-278; A.Wałkówski, Dokumenty i kancelaria
księcia Boleslawa II Rogatki, Zielona Góra 1991, s. 56-108; idem, Dokumenty i kancelaria księcia legnickiego Henryka V Grubego, Wrocław 1991, s. 56-93.
23 A. Gut, op. cit., s. 246; to podkreślił w recenzji tej pracy A.Wałkówski, [Rec.] Agnieszka
Gut, Formularz dokumentów książąt zachodniopomorskich do połowy XIV wieku, Szczecin 2002,
„Studia Źródłoznawcze”, t. XLI: 2003, s. 152.
24 Por. K. Bobowski, O metodach identyfikacji rąk pisarskich w rękopisach średniowiecz
nych, „Studia Źródłoznawcze”, tom XXIX: 1985, s. 1-7; A.Wałkówski, Dokumenty i kancelaria księcia Boleslawa II Rogatki, s. 109-152; idem, Dokumenty i kancelaria księcia legnickiego Henryka V Grubego, s. 94-114, idem, Czy biskup lubuski Wawrzyniec był mnichem lubiąskim? Próba odpowiedzi na podstawie analizy jego dokumentów, [w:] Colloquia Lubuskie. Z dyploma tyki i heraldyki dawnego biskupstwa lubuskiego, opr. M. Golemski, Zielona Góra - Gorzów
Wielkopolski 1994, s. 44-51.
25 K. Bobowski, op. cit., s. 5-6; uzupełnienie tych badań zaproponował A. Wałkówski, [Rec.] Kazimierz Bobowski, O metodach identyfikacji rąk pisarskich w rękopisach średniowiecz
łe m n ie ty lk o fo rm ę z n a k ó w lite ro w y c h , a le ra c z e j r o z p a tr y w a łe m ic h g ra fik ę w c a ły m k o n te k ś c ie p is a r s k im , łą c z n ie z w ią z a n ia m i m ię d z y lite ro w y m i, z n a k a m i d ia k r y ty c z n y m i, k ie r u n k ie m p r o w a d z e n ia lin ii p is m a , je g o ro z m ie s z c z e n ie m n a p o d ło ż u 26.
W y n ik i b a d a ń pozw oliły n a o k re ś le n ie liczby d o k u m e n tó w z re d a g o w a n y c h i s p is a n y c h w s k r y p to r iu m e ld e ń s k im p rz e z k o n k re tn y c h an o n im o w y c h d y k ta to ró w - k o n c y p ie n tó w i skrybów . J e d n o c z e ś n ie u m o ż liw iły on e p rz e d s ta w ie n ie m o d e li o ra z fu n k c ji sp o łeczn y c h i k u ltu ro w y c h śre d n io w ie c z n y c h s k ry p to rió w k la s z to rn y c h ze szcze g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m o ś ro d k a w sp ó ln o ty c y ste rsk ie j w E ld e n ie w b a d a n y m o k resie. C hodzi tu ta j o odpow iedź n a p y ta n ie j a k fu n k cjo now ało k la s z to rn e s k ry p to riu m i ja k ie było jego o d d ziały w an ie n a otoczenie27.
D o k u m e n t w y tw a r z a n y w ty m s k r y p to r iu m , p o d o b n ie j a k w in n y c h k la s z to r a c h c y s te rs k ic h , i w ie lu in n y c h fo rm a c ji z a k o n n y c h , s ta n o w ił w a ż n y in s t r u m e n t p r a k ty k i a d m in is tr a c y jn o - p r a w n e j, g o sp o d a rc z e j i s p o łe c z n o -k u l tu r a ln e j. W p o c z ą tk o w e j fa z ie po u tw o r z e n iu n o w eg o k o n w e n tu w E ld e n ie - j a k w s k a z u je a n a liz a f o r m a ln a d y k t a t u i p is m a n a jw c z e ś n ie js z y c h d o k u m e n tó w k la s z to r n y c h - n a jp ra w d o p o d o b n ie j k o r z y s ta n o z u s ł u g p is a r z y k la s z to r u m a c ie rz y s te g o w d u ń s k im E s r o m 28. C y s te r s i ja k o z a k o n typ o w o g o sp o d a rc z y p rz y w ią z y w a li d u ż ą w a g ę do d o k u m e n tu , p o n ie w a ż p o s ia d a ją c w y s o k ą ś w ia d o m o ść p r a w n ą , z d a w a li so b ie s p ra w ę z ic h ro li w z a k r e s ie z a b e z p ie c z a n ia s t a n u p o s ia d a n ia d ó b r i n ie z lic z o n y c h d o ch o d ó w 29. W z w ią z k u z ty m w ś la d z a b a d a n ia m i w ie lu h is to ry k ó w o p o w ia d a m się z a fu n k c jo n o w a n ie m w E ld e n ie , p o d o b n ie j a k w w ie lu in n y c h k la s z to r a c h c y s te rs k ic h , o d rę b n y c h od k o d e k so w y c h s k r y p to rió w d o k u m e n to w y c h 30. W z a c h o w a n y c h d o k u m e n ta c h b r a k j e s t in fo rm a c ji ty p o w o k a n c e la r y j n y c h , s t ą d k w e s tia a n o n im o w o śc i r e d a k to r ó w - k o n c y p ie n tó w i sk ry b ó w . Do sc h y łk o w e g o o k r e s u ś r e d n io w ie c z a w fo rm a c ji c y s te r s k ie j fu n k c jo n o w a ło p r z e k o n a n ie o p o tr z e b ie p o k o ry i s k ro m n o ś c i, a n ie c h w a le n ia się n p . s k o m p lik o w a n ą i t r u d n ą p r a c ą , j a k ą n ie w ą tp liw ie było p is a n ie i u k ła d a n ie t e k stów . W sz e lk ie fo rm y a k ty w n o ś c i m n ich ó w , ró w n ie ż a k ty w n o ś c i i n t e l e k t u a l n e j, tr a k to w a n o ja k o p o s ta w y żyw ej w ia ry , a n ie d o czesn ej c h w a ły 31.
26 Por. A.Wałkówski, Dokumenty i kancelaria księcia Boleslawa II Rogatki, s. 109-152; idem, Dokumenty i kancelaria księcia legnickiego Henryka V Grubego, s. 94-114, idem, Czy
biskup lubuski Wawrzyniec był mnichem lubiąskim?, s. 44 - 51.
27 Np. o wpływie skryptorium lubiąskiego na kształtowanie się kancelarii biskupa lubu skiego Wawrzyńca pisał A.Wałkówski, op. cit., s. 54.
28 Np. korroboracje i arengi, na co zwrócił już uwagę K. Bobowski, Domy cysterskie
w Dargunie i Eldenie..., s. 221-222.
29 M. Bielińska, op. cit. s. 276.
30 Co udowodnił w polemice z Tomaszem Jurkiem - A. Wałkówski, Diatriba o fantazma
tach Tomasza Jurka, „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”, t. IV: 2002, s. 290, 292-293.
31 Świadczy o tym chociażby bardzo skromne prowadzenie przez cystersów swoich nekro logów, którzy nie wymieniali imiennie członków swojej wspólnoty ale modlili się za nich w formie zryczałtowanej 20 listopada każdego roku - J. Wollasch, Neue Quellen zur Geschichte
2 2 Zbigniew Domżał
N a 4 6 d o k u m e n tó w , k tó r e k la s z to r o tr z y m a ł do k o ń c a X III w. od ró ż n y c h w y sta w c ó w z P o m o rz a Z a c h o d n ie g o , 20 w e d łu g w sz e lk ie g o p ra w d o p o d o b ie ń s tw a z o sta ło z r e d a g o w a n y c h p rz e z ró ż n y c h a n o n im o w y c h r e d a k to r ó w - kon- c y p ie n tó w e ld e ń s k ic h 32. P o d o b n e p ro p o rc je d o ty c z ą d o k u m e n tó w s k ie r o w a n y c h d la E ld e n y od w y sta w c ó w r u g ijs k ic h i in n y c h te r y to r ió w s ą s ie d n ic h 33. D ało się ró w n ie ż w y k a z a ć p r z y k ła d y ś w ia d c z e n ia p rz e z s k r y p to r iu m d o k u m e n to w e E ld e n y u s łu g k a n c e la r y jn y c h n a z a m ó w ie n ie m iejsco w eg o r y c e r s tw a (g łó w n ie ró d B e h ró w ) i r a d y m i a s t a G ry fii. D o g r a n ic te g o m ia s ta p rz y le g a ły p o sia d ło śc i k la s z to r n e 34. J e ś l i w e ź m ie m y p o d u w a g ę , że n a 26 d o k u m e n tó w w y sta w c ó w z a c h o d n io p o m o rs k ic h , r u g ijs k ic h i in n y c h d la E ld e - ny, 18 m ogło by ć s p is y w a n y c h p rz e z k o le jn y c h c z te re c h p is a r z y e ld e ń s k ic h 35, w ty m aż 16 sp o ś ró d n ic h ró w n ie ż z re d a g o w a n y c h w ty m o ś ro d k u 36, to n a le ż y n ie w ą tp liw ie s tw ie r d z ić , iż b a d a n e s k r y p to r iu m b y ło z n a c z ą c y m o ś ro d k ie m k a n c e la r y jn o -n o ta r ia ln y m n a P o m o rz u Z a c h o d n im w c a ły m b a d a n y m o k re s ie . K a n c e la r ie k s ią ż ę c e z a c h o d n io p o m o rs k ie , r u g ijs k ie i te ry to rió w s ą s ie d n ic h d o p ie ro w d ru g ie j po ło w ie X III w. sto p n io w o e lim in o w a ły u d z ia ł o d b io rc y e ld e ń s k ie g o w ró ż n y c h s ta d ia c h w y tw a r z a n ia k ie ro w a n y c h do n ie g o d o k u m e n tó w , w m ia r ę j a k k s z ta łto w a ły się ic h w ła s n e o ś ro d k i k a n c e la ry jn o - - n o ta r ia ln e 37. N a to m ia s t do k o ń c a X III w ie k u k la s z to r w E ld e n ie w ła s n y m i s iła m i w y tw a r z a ł k ie r o w a n e do n ie g o n a d a n i a ze s tr o n y m ia s t i ry c e rs tw a .
A n a liz a u k a z a ła c h a r a k te r y s ty c z n y s ty l g ra f ic z n o - ilu m in a to r s k i d o k u m e n tu e ld e ń s k ie g o w z a k r e s ie c e c h z e w n ę tr z n y c h o ra z d u ż ą s ta b iln o ś ć fo r m u la r z a . W o s ta tn ic h d z ie się c io le c ia c h X III w. f o rm u la r z o ra z u s ta lo n y s ty l g ra f ic z n o - ilu m in a to r s k i p o d d a n o p ro c e so w i in n o w a c ji w k i e r u n k u e lim in a c ji z b y t ro z b u d o w a n y c h fo rm w e rb a ln y c h i g ra fic z n y c h . O w o „ o d c h u d z e n ie ” było z a p e w n e d y k to w a n e w z g lę d a m i p ra k ty c z n y m i. Ze w z g lę d u n a ste re o ty p o w o ść f o rm u ł ś r e d n io w ie c z n y c h d o k u m e n tó w i f a k t p r z y jm o w a n ia o k r e ś lo n y c h z w ro tó w p rz e z in d y w id u a ln y c h k o n c y p ie n tó w , tr u d n o j e s t o k re ś lić ic h liczb ę w b a d a n y m o k re s ie , n a t o m i a s t a n a liz a p is m a p o z w o liła u sz e re g o w a ć w k o le j n y c h l a t a c h do k o ń c a X III w. c z te re c h a n o n im o w y c h p isa rz y , k tó rz y w y k o n y w a li c z y n n o śc i in g r o s s a to r s k ie po k o le i w n a s tę p u ją c y c h po so b ie k ilk u le tn ic h o k re s a c h . W y n ik i a n a liz y n ie w s k a z u ją n a p r z y p a d k i ró w n o c z e sn e g o w y k o n y w a n ia c z y n n o śc i in g r o s s a to r s k ic h p rz e z d w ó c h lu b w ię k s z ą liczb ę skry b ó w . 32 P. Urkb. I187, 188, 190, Hass., s. 272, 404, P. Urkb. I 260, 394, 477, 478, 492, 499, 500, 501, 538, 559, II 752, 753, 777, III 1505, 1709.
33 P. Urkb. I 145, 148, 207, 380, 450, 457, II 846, 1076, 1238, III 1668.
34 P. Urkb. II 1257, 1361, III 1479, 1480, 1847 - dotyczące Behrów, P. Urkb. II 1086, 1162, III 1553, 1693 a, 1963 a - dotyczące miasta Greifswald.
35 Spisane przez pisarza anonimowego El. I, P. Urkb. I 145, 187, 188, 190, 260, 382; El. II: P. Urkb. I 148, 380, 450, 478, 492, 499, 538; El. III: P. Urkb. I 551, 559, 753; El. IV: P. Urkb. III 1557, 1693 a.
36 Spisane przez pisarza anonimowego El. I, P. Urkb. I 145, 187, 188, 190, 260, 382; El. II: P. Urkb. I 148, 380, 450, 478, 492, 499, 538; El. III: P. Urkb. I 753; El. IV: P. Urkb. III 1557, 1693 a.
M im o b ra k ó w w m a te r ia le źró d ło w y m b e z p o ś re d n ic h d a n y c h ś w ia d c z ą c y c h o m e to d a c h fu n k c jo n o w a n ia s k r y p to r iu m e ld e ń s k ie g o w b a d a n y m o k re s ie , to je d n a k d a n e z a n a liz y p o z w a la ją s tw ie rd z ić , że je g o d z ia ła ln o ś ć b y ła u k i e r u n
k o w a n a p rz e d e w s z y s tk im n a w y tw a r z a n ie d o k u m e n tó w k ie ro w a n y c h n a rz e c z o p a c tw a od ró ż n y c h w y sta w c ó w z z e w n ą trz . D o p ie ro w o s ta tn ie j ćw ierci X III w. w y p ra c o w a n e w c z e śn ie j d o ś w ia d c z e n ia s łu ż y ły w ła s n e j d o k u m e n ta c ji k la s z to rn e j.
Z d a ję so b ie s p ra w ę , że p r z e d s ta w io n e t u t a j p o g ląd y , p o s tę p o w a n ie b a d aw c z e i w y n ik i ze w z g lę d u n a r a m y w y d a w n ic z e a r ty k u łu , n ie m o g ły z o sta ć o m ó w io n e d o s ta te c z n ie sz e ro k o . C h o d ziło m i ty lk o o og ó ln e p o in fo rm o w a n ie c z y te ln ik ó w co do c h a r a k t e r u m o ic h b a d a ń n a d e ld e ń s k im s k r y p to r iu m . Je g o p e łn ą m o n o g ra fię w p o s ta c i k s ią ż k i s z y k u ję o b e c n ie do d ru k u .
S U M M A R Y
W riting, as well as clerical and n o taria l activities, constituted an im p o rtan t p a rt of th e lives of m edieval com m unities of C istercian and Benedictine m onks. The choice of th e C istercial M onastery in E ldena, presently a borough of Greifswald, in th e 12th and 13th centuries w ithin th e statehood of th e D ukes of th e W estern Pom erania (while th e abbey also h ad close relatio n s w ith the D ukes of Ruggia) was dictated by th e role of th is convent as a bran ch of th e D anish m onastery in E srom in the expansion of D enm ark in W estern P om erania in th e 12th and 13th centuries, and its significant economic, social and c u ltu ral position. M edieval m onastic scriptoria served as leading cu ltu ral centres, in which various im p o rta n t m an u scrip t codes and adm in istrativ e docum ents were prepared. This article is based on docum entation up to the y ear 1300, consisting of both the docum ents th a t the m onastery in Eldena received from various issu ers from th e W estern Pom erania and Ruggia, and the docum ents issued by the m onastery itse lf to various recipients. All in all, th ere are 54 docum ents, including 26 from dukes, two from bishops, 12 from knights, one from a church in stitu tio n , six from th e city of Gryfia, and seven issued by E ldena Abbey to other recipients. Among the 54 docum ents, 26 were preserved in th e ir original form and are stored in L andesarchiv of the V orpom m ern-M eklem burg L and in Greifswald and in th e city archives of Greifsw ald and S tralsund.
