Widok Z kasztelu do obozu wojennego. Konno, zbrojnie i z dobrze zaopatrzonym wozem

FOLIA HISTORICA 99, 2017

http://dx.doi.org/10.18778/0208-6050.99.04

Jan Szymczak

(Uniwersytet Łódzki)*

Z kasztelu do obozu wojennego

Konno, zbrojnie i z dobrze zaopatrzonym wozem

Streszczenie. W średniowieczu mobilizacja wojska przebiegała powoli, a jego zgromadzenie

trwało kilka tygodni. Czas na przygotowanie się na wyprawę wojenną to zazwyczaj cztery tygodnie, czas na wypas koni. Wyrazem znaczenia koni bojowych i troski okazywanej ich właścicielom przez panującego jest uwzględnienie ich w edykcie cesarza Fryderyka I Barbarossy o pokoju w państwie z 1152 r. Podobny zapis znajdujemy w statutach Kazimierza Wielkiego z połowy XIV w. Tak duże zainteresowanie końmi wynikało z tego, że „koń, jak wszyscy wiedzą, jest najważniejszą częścią rycerza”.

Koń bojowy to dextrarius, czyli prowadzony przez giermka podczas podróży luzem po prawi-cy, aby wypoczęty był w każdej chwili do dyspozycji rycerza. W zależności od swoich możliwości finansowych rycerze i szlachta dosiadali zarówno dorodnych i rosłych ambulatorów i

inochod-ników, często okrytych różną zbroją, jak i koni średniej wielkości. Natomiast podczas podróży

bagaże dźwigał juczny summarius, rycerz zaś dosiadał krzepkiego konia roncina.

Rycerstwo i szlachta na drogę zakładali lekką zbroję: kolczugę, płaty lub sam napierśnik. Głowę chronił otwarty i mniej męczący kapalin. Przyłbicę jako hełm zamknięty rycerze wykorzystywali dopiero z chwilą wejścia do walki. Uzbrojenie ochronne oraz broń drzewcowa: kopie i włócznie znajdowały się na towarzyszącym im wozie. Podczas podróży tradycyjny miecz lub koncerz zastę-pował poręczniejszy kord, tasak lub szabla, ale przy pasie był zawsze puginał lub sztylet.

Wraz z ogłoszeniem wyprawy powszechnej rycerz powinien wyruszyć na nią z trzykonnym wozem z żywnością na cztery tygodnie. W cenniku z 1538 r. znajdujemy cztery rodzaje wozów, ale tylko ostatni z nich to wóz specjalny dla zaciężnych (currus stipendiariorum). Jego całkowite wyposażenie stanowiły: kosz z wagami, orczykami, okutymi żelazem kołami i poklatem, tj. płó-ciennym przykryciem wozu. Taki wóz kosztował 5 florenów.

Średniowieczni podróżni zatrzymywali się na posiłek lub na nocleg zazwyczaj w karczmach lub w gospodach. Możniejsi starali się korzystać zazwyczaj z gościnności klasztorów znajdujących się na ich drodze. W miastach mogli nocować w domach mieszczan za odpowiednią opłatą. Ale podczas wyprawy wojennej, a także na polowaniu, trzeba było nocować nawet w szałasie. Jednak król, dostojnicy i zamożniejsza szlachta mieszkała w namiotach. W okresie średniowiecza używano głównie dwóch rodzajów namiotów o kształcie stożkowym. Były to namioty na planie koła, o małej powierzchni i drugie obszerniejsze – o podstawie w kształcie prostokąta lub owalu. Według statutu cechu krawców bydgoskich z 1533 r. na mniejszy tentorium bellicum potrzeba było 112 łokci (ok. 64 m) materiału. Natomiast na namiot większy potrzeba było 146 łokci (ok. 83,2 m) materiału.

* _{Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Średniowiecznej, e-mail:} jkszym@interia.pl.

Hetman Jan Tarnowski w swym Consilium rationis bellicae przestrzega przed pożarem w na-miotach i określa miejsca ich postoju w obozie wojennym, gdzie nastąpi drugi etap życia żołnier-skiego.

Słowa kluczowe: Polska, wieki XIII–XVI, rycerz w podróży, koń bojowy, wóz

zaopatrzenio-wy, namiot.

R

az w Bogdańcu, gdy stary Maćko, Zbyszko i Jagienka siedzieli przed

bramą kasztelu, zażywając cudnej pogody i ciepła – zjawił się nagle na

spienionym koniu nieznany człowiek, osadził go przed bramą, cisnął coś

na kształt wieńca splecionego z łozy i wierzbiny pod nogi rycerzy – i

krzyknąw-szy: »Wici! Wici!« – pomknął dalej”. Wtedy „czeladź kopnęła się w różne strony

by spełnić rozkazy, które nie były trudne, gdyż wszystko z dawna było gotowe:

ludzie, wozy, konie, broń, zbroje, zapasy – tylko siadać i jechać!”

_.

Ten epizod uwieczniony przez Henryka Sienkiewicza na kartach Krzyżaków

i w wersji filmowej przez Aleksandra Forda ma niepodważalne podstawy

źródło-we. W 1325 r. Jakub Wawrzyńczewic z Krzczonowa, sołtys w podkrakowskich

Bogucicach, jako dzierżący ziemię na prawie rycerskim został zobowiązany, aby

wraz z ogłoszeniem wyprawy powszechnej przez posłańca z wicią („per

pre-conem, per ferale [ferulam

_{], wlgariter dictum Vicy”) wyruszył z trzykonnym}

wozem z żywnością

_.

Nie zatrzymując się nad problemem wici jako oddzielnym zagadnieniem

_,

na-leży przypomnieć, że mobili zacja wojska w średniowieczu przebiegała powoli,

a jego zgromadzenie trwało kilka tygodni. Na mocy układu z 15 czerwca 1260 r.

w Troszynie Krzyżacy zobowiązali się zawiadomić księcia mazowieckiego

Sie-mowita I lub jego wojewodę o organizowanej wyprawie, aby był czas na

przygoto-wanie się do niej, zwłaszcza wypasu koni

_{. W krótszym czasie można było zebrać}

mniejsze siły, toteż w sytuacji konieczności podjęcia natychmiastowej akcji

wład-ca miał do swej dyspozycji tylko swój oddział nadworny, wsparty ewentualnie

1 _{H. S i e n k i e w i c z, Krzyżacy, t. II, Kraków 2016, s. 363.} 2 _{Ferula = żarnowiec, wić, witka.}

3 _{Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej św. Wacława, wyd. F. Piekosiński, cz. 1, Kraków} 1874, nr 134; vide: F. P i e k o s i ń s k i, Rycerstwo polskie wieków średnich. Rycerstwo

małopol-skie w dobie Piastowmałopol-skiej 1200–1366, Kraków 1901, s. 294; T. J u r e k, Pismo w życiu społecz-nym Polski późnego średniowiecza, [w:] Historia społeczna późnego średniowiecza. Nowe badania,

red. S. Gawlas przy współudziale M.T. Szczepańskiego, Warszawa 2011, s. 207–208, przyp. 29. 4 _{Vide: K. G i n t e r, Udział szlachty polskiej w pospolitym ruszeniu w XIV i XV wieku. Aspekty}

prawne i stan faktyczny, Kraków 2008, s. 59–64; T. J u r e k, op. cit., s. 207–208.

5 _{Preussisches Urkundenbuch, Bd. I/2, hrsg. von A. Seraphim, Königsberg 1902, nr 104; vide:} B. W ł o d a r s k i, Rywalizacja o ziemie pruskie w połowie XIII wieku, „Roczniki Towarzystwa Na- ukowego w Toruniu” 1956 [1958], R. 61, z. 1, s. 57.

przybocznym hufcem wojewody lub innego możnowładcy. Znamienna jest uwaga

Anonima tzw. Galla o sposobie doboru wojska w 1103 r. przez Bolesława

Krzywo-ustego, który na wyprawę pomorską nie wziął żadnego woja pieszego, lecz tylko

wybranych rycerzy i najlepsze konie

_.

Wyrazem znaczenia koni i troski okazywanej ich właścicielom przez

panują-cego jest następujący zapis w edykcie cesarza Fryderyka I Barbarossy o pokoju

w państwie z 1152 r.: „Kto, będąc w podróży, chce nakarmić konia, może

bez-karnie dać zwierzęciu wszystko, czego stojąc jeszcze na drodze, może dosięgnąć

ręką, aby dostarczyć mu pożywienia i odpoczynku. Wolno mu również korzystać

z ziół i roślin leśnych, byle nie czynił szkód i spustoszenia”

_.

Podobny zapis znajdujemy w statutach Kazimierza Wielkiego, w których

przestrzega się jadących na wojnę, aby nie wyrządzali strat mieszkańcom wsi

i stawali jedynie na polach. „Żadnej też grabieży czynić nie mają ani koni ani

do-bytku, ani żadnej rzeczy zabierać. Jedynie pokarm dla koni i to z umiarem, mają

prawo brać”

_{. Dotyczyło to wszakże tylko koni rycerskich i dlatego w statutach}

nie zatroszczono się o konie innych użytkowników dróg: mieszczan i włościan

_.

W związku z tym do wyposażenia jeźdźca należał – jak się wydaje – składany

sierp z rogową pochewką do ścinania trawy

_.

W związku z takimi przepisami trzeba uwzględnić również koszt zabieranej

w podróż lub kupowanej po drodze paszy dla zwierząt pociągowych, w tym czasie

już przeważnie koni. Na konia furmańskiego przypadała półtrzecia (2,5) korca

owsa miary krakowskiej, podczas zaś postoju pół korca owsa oraz w miarę

po-trzeb siano i obrok. Owies można było zastąpić żytem i wtedy liczono po 4 lub

5 snopów dla każdego konia. Słoma nie była reglamentowana

_.

Od końca XIV w. do połowy XV w. korzec owsa kosztował w Krakowie od

jednego do 2 groszy 6 denarów, ale później jego cena wzrosła nawet do 4 groszy.

Natomiast za wóz siana płacono od 5 do 12 groszy, wyjątkowo 16 groszy. Zakup

paszy po drodze na prowincji był niewątpliwie tańszy. Zależało to również od

pory roku. Owies najtańszy był od września do Wielkanocy, kiedy za korzec

pła-cono 2 grosze, później 2,5 grosza, w czerwcu–lipcu 3, a nawet 4 grosze, w sierpniu

6 _{Galli Anonymi Cronicae et gesta ducum sive principum Polonorum, wyd. K. Maleczyński,} [w:] Monumenta Poloniae Historica, Kraków 1952, Series nova, t. II, s. 95.

7 _{E.W. Wi e s, Fryderyk Barbarossa. Mit i rzeczywistość, przekł. W. Radwański, Warszawa} 1996, s. 40.

8 _{Statuty Kazimierza Wielkiego, [cz. 1], oprac. O. Balzer, wyd. Z. Kaczmarczyk, M. Sczaniecki,} S. Weymann, Poznań 1947, art. CV; cz. 2 (Statuty wielkopolskie), wyd. L. Łysiak, Warszawa–Poznań 1982, nr XLIII, vide: Statuty Kazimierza Wielkiego, oprac. T.K. Kubicki, Łódź 1992, nr 83, s. 159.

9 _{J. M a t u s z e w s k i, Początki nowożytnego zaprzęgu konnego, [w:] i d e m, Pisma wybrane,} t. I, Łódź 1999, s. 253–254.

10 _{W. H e n s e l, Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna. Zarys kultury materialnej, wyd. 4} uzupełnione, Warszawa 1987, s. 65–66.

cena znów wracała do najwyżej 2–2,5 grosza

_{. W statucie wojennym}

Zygmun-ta I SZygmun-tarego z 1537 r. siano dla jednego konia wyceniono na 1 grosz

_.

Takie duże zainteresowanie końskimi sprawami jest wyrazem jego

znacze-nia, przede wszystkim militarnego, gdyż „koń, jak wszyscy wiedzą, jest

najważ-niejszą częścią rycerza”. To zdanie, mimo wielkiej konkurencji powiedzeń na

temat końskich wartości, chyba najlepiej oddaje relacje między wojownikiem

i koniem, którzy dopiero razem tworzyli rycerza

_{. Dodać można, że kontuzja}

zwierzęcia, a dokładniej jego złamana noga, stanowiła powód do pozostania

w domu przez szlachcica i obesłania pospolitego ruszenia w swoje miejsce przez

zastępcę

_.

„Kwestia końska” była wielokrotnie przedmiotem troski ustawodawczej, na

różnych zresztą szczeblach. W pierwszym „statucie wojennym” Kazimierza

Jagiel-lończyka z 1477 r., regulującym zasady organizacji pospolitego ruszenia, znalazł

się przepis zabraniający pożyczania konia i zbroi

_{. W kolejnej ordynacji}

wojsko-wej, dotyczącej urzędu hetmańskiego i dyscypliny wojskowej w obozie w czasie

wojny pruskiej, wydanej przez Zygmunta I Starego w 1521 r. czytamy o

obo-wiązku przeglądu broni i koni, zakazie zaprzęgania do wozów koni bojowych,

zawiadamiania hetmana o stracie konia

_.

Koń bojowy to dextrarius, czyli prowadzony przez giermka podczas podróży

luzem po prawicy (stąd jego nazwa: dextra – po prawej stronie), aby wypoczęty

był w każdej chwili do dyspozycji rycerza. W zależności od swoich możliwości

finansowych rycerze i szlachta dosiadali zarówno dorodnych i rosłych

ambula-torów i inochodników, często okrytych różną zbroją/ladrami, jak i koni średniej

wielkości i jakości. W wielu aktach nadawczych ziemi władca określał nawet

jego wartość (2–5 grz.)

_{. Przypomnijmy, że 15 lipca 1410 r. pod Grunwaldem}

„wszyscy […] ludzie w wojskach uzbrojeni dosiedli koni, które tylko dla użycia

12 _{Prawa, przywileje i statuta miasta Krakowa (1507–1795), wyd. F. Piekosiński, Kraków 1885,} t. I, z. 2, s. 1003; vide: A. B o ł d y r e w, „Equus Polonus”. Koń w wojsku polskim w XVI wieku, Piotr-ków Trybunalski 2016, s. 35–36.

13 _{S. K u t r z e b a, Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku, Kraków 1937, s. 45.} 14 _{Vide: Ph. C o n t a m i n e, Wojna w średniowieczu, przekł. M. Czajka, Warszawa 1999, s. 136;} J. S z y m c z a k, Koń wyniósł jeźdźca ponad innych wojowników, [w:] Etos rycerski w Europie

Środko-wej i Wschodniej od X do XV wieku, red. W. Peltz, J. Dudek, Zielona Góra 1997, s. 15–24; i d e m, „Kwe- stia końska” w polskim ustawodawstwie średniowiecznym, [w:] Nil nisi veritas. Księga dedykowana Profesorowi Jackowi Matuszewskiemu, red. M. Głuszak, D. Wiśniewska-Jóźwiak, Łódź 2016, s. 82.

15 _{Acta expeditionum bellicalium palatinatus Calissiensis et Posnaniensis in Valachos et in}

Tur-cas a. 1497–1498 in Archivo Regio Posnaniensi asservata, wyd. M. Bobrzyński, [w:] Starodawne Prawa Polskiego Pomniki, t. VII, z. 1, Kraków 1882, nr 583, s. 150.

16 _{S. K u t r z e b a, op. cit., s. 27; vide: G. B ł a s z c z y k, Ustawy i artykuły wojskowe Polski}

i Litwy do 1569 roku, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1998, t. XXXIX, s. 30.

17 _{S. K u t r z e b a, op. cit., s. 38–39; vide: G. B ł a s z c z y k, op. cit., s. 32–33.}

18 _{Szerzej w: J. S z y m c z a k, Produkcja i koszty uzbrojenia rycerskiego w Polskie XIII–XV w.,} Łódź 1989, s. 145–146.

w bitwie przed nimi prowadzono”

_{i to one tylko były końmi bojowymi.}

Nato-miast podczas podróży bagaże dźwigał juczny summarius, rycerz zaś dosiadał

krzepkiego konia roncina

_.

W czasie niefortunnej wyprawy Jana Olbrachta na Wołoszczyznę w 1497 r.

podczas postojów zamożniejsza szlachta miała służbę do swojej obsługi,

któ-ra pełniła po kolei stktó-raż przy namiotach októ-raz – co ważne – także karmiła

ko-nie

_{. W 1393 r. w Krakowie „pro uno cyplo przetak dicto” zapłacono 3 grosze}

_.

Do pętania konia na pastwisku albo wiązania go na noc w stajni służył kantar

jako forma ogłowia. Jest to słowo pochodzenia węgierskiego. W 1589 r. taki

19 _{Kronika konfliktu Władysława króla polskiego z krzyżakami w roku pańskim 1410, przekł.} J. Danka, A. Nadolski, Olsztyn 1984, s. 10–11; Cronica conflictus Wladislai regis Poloniae cum

cruciferis anno Christi 1410, wyd. Z. Celichowski, Poznań 1911, s. 20: „Omnes ergo exercituum

homines equos, qui solummodo pro belli negotio ante eos ducebantur, armati ascenderunt”. 20 _{S. E k d a h l, Horses and Crossbows: Two Important Warfare Advantages of the Teutonic}

Order in Prussia, [w:] The Military Orders, vol. II (Welfare and Warfare), ed. H. Nicholson,

Alder-shot 1998, s. 130–133; vide: C.M. G i l l m o r, Horses, [w:] The Oxford Encyclopedia of

Medie-val Warfare and Military Technology, ed. C.J. Rogers, vol. II, New York 2010, s. 274; T. D u n i n-

-W ą s o w i c z, Koń cenniejszy od złota, [w:] e a d e m, Drogami średniowiecznej Polski. Studia z dzie-

jów osadnictwa i kultury, oprac. A. Janeczek, posłowie M. Młynarska-Kaletynowa, Warszawa 2011,

s. 369; P. C h o c, S mečem i štítem. České rané feudální vojenství, Praha 1967, s. 200.

21 _{Acta expeditionum bellicalium palatinatus Calisiensis et Poznaniensis…, nr 220; vide:} A. B o r z e m s k i, Siły zbrojne w wołoskiej wojnie Jana Olbrachta, Lwów 1928, s. 41.

22 _{Rachunki królewskie z lat 1393–1395 i 1412. Rachunki podrzęctwa krakowskiego. Rachunki}

stacji nowosądeckiej, oprac. H. Wajs, Warszawa 1993, s. 11.

1. Rycerz z sakwą podróżną w scenie Zmartwychwstania (fragment) na ołtarzu Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie

uwiąz wyceniony został na 15 groszy

_{. Do kosmetyki konia używano zgrzebła,}

a w 1461 r. takie „strigille alias grzebło” kosztowało 1,5 grosza

_.

Do wyposażenia jeźdźca należały różnego rodzaju torby, sakiewki i przybory

codziennego użytku

_{. Taką sakwę – przytwierdzoną do pasa – widzimy na ołtarzu}

ze sceną Zmartwychwstania w kościele Mariackim w Krakowie. Odnotować

trze-ba także znajdujące się w nich osełki/osły – niektóre z otworami na przeciągnięcie

rzemienia lub łańcuszka w celu zamocowania na pasie – służące do naostrzenia

grotów broni drzewcowej, toporów, puginałów, strzał, mieczów

_{. Odnotujmy}

za-tem, że takie i podobne przedmioty niezbędne były podczas podróży nawet głów

koronowanych. W 1394 r. za posłane w 1394 r. Jagielle do Chełma 2 „falcastris

dictis cossi”, czyli kosy i „pro cotibus dictis osly [osełki], et pro acucione

eorun-dem falcastrorum [za ostrzenie tych kos]” zapłacono 8 skojców

_.

* * *

Rycerstwo i szlachta wybierając się na wojnę, czyli w sytuacji

podwyższo-nej gotowości wojenpodwyższo-nej, a nie na zwyczajną podróż, zabierali niewątpliwie swoją

najlepszą broń oraz zapasowe do niej części. Zbroja bojowa, a nieraz także

tur-niejowa, znajdowały się na towarzyszącym im wozie. Podczas drogi używano

bo-wiem jakiejś lekkiej zbroi: kolczugi lub płatów, ewentualnie samego napierśnika.

Głowę chronił – jeśli była taka potrzeba – otwarty i mniej męczący kapalin, gdyż

gdzie i kiedy to było możliwe, przedkładano komfort podróżowania nad względy

bezpieczeństwa. Przyłbicę jako hełm zamknięty rycerze wykorzystywali dopiero

z chwilą wejścia do walki. Jean de Joinville (1224–1317), dziedziczny seneszal

Szampanii, w biografii Ludwika Świętego króla Francji zapisał: „Podczas gdy

jechaliśmy, zdjąłem mu hełm (hyaume) i dałem swój żelazny kapelusz (chapel),

który dopuszczał więcej powietrza”

_{. Ta uwaga zasługuje na największą uwagę,}

gdyż pochodzi od doświadczonego praktyka i niewątpliwego znawcy broni.

23 _{Kilka zabytków ustawodawstwa królewskiego i wojewodzińskiego w przedmiocie handlu}

i ustanawiania cen, wyd. B. Ulanowski, „Archiwum Komisji Prawniczej” 1895, t. I, s. 109; vide:

A. B o ł d y r e w, Produkcja i koszty uzbrojenia w Polsce XVI wieku, Warszawa 2005, s. 168. 24 _{Rachunki wielkorządowe krakowskie z lat 1461–2 i 1471, wyd. S. Krzyżanowski, „Archiwum} Komisji Historycznej” 1909–1913, t. XI, s. 487.

25 _{A. M i c h a l a k, P. Wo l a n i n, Skóra w służbie wojny. Militarne i pozamilitarne, skórzane}

ele-menty wyposażenia wojownika w średniowieczu. Przegląd problematyki, [w:] Nie tylko broń. Nie-militarne wyposażenie wojowników w starożytności i średniowieczu, red. W. Świętosławski, „Acta

Archaeologica Lodziensia” 2008, nr 54, s. 109.

26 _{Ibidem, s. 29, 37–38; vide: A. Wr z e s i ń s k a, J. Wr z e s i ń s k i, „Kto się nie leni, zrobi złoto}

z kamieni” – osełki w grobach wczesnego średniowiecza, [w:] Grób w przestrzeni, przestrzeń w gro-bie. Przestrzenne uwarunkowania w dawnej obrzędowości pogrzebowej, red. T. Kurasiński, K.

Skó-ra, „Acta Archaeologica Lodziensia” 2014, nr 60, s. 197–223.

27 _{Rachunki dworu króla Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi z lat 1388 do 1420, wyd.} F. Piekosiński, Kraków 1896, s. 199; vide: A. P r z e z d z i e c k i, Życie domowe Jadwigi i Jagiełły

z regestrów skarbowych z lat 1388–1417, Warszawa 1854, s. 147.

28 _{J. d e J o i n v i l l e, Histoire de Saint Louis, wyd. Natalis de Wailly, Paris 1874, s. 134: „et li} baillai mon chapel de fer pour avoir le vent”; tekst polski wg: Czyny Ludwika Świętego króla Francji,

Przynajmniej od połowy XIV w. hełmy otwarte, głównie salady i kapaliny,

ma-lowano lub barwiono w inny sposób – olejami lub smołą i wygrzewając je w ogniu.

Dlatego nieraz czytamy o hełmach czystych (cisty, mundus) lub kolorowych:

czerwonych (cirwony, rubeus), czarnych (czarny, niger, swarze) lub białych

(albus, weyse). Według przeprowadzonych obliczeń zaciężni piechurzy

prefero-wali hełmy czarne, gdyż nie odbijały promieni słońca i blasku księżyca, zatem

nie oślepiały towarzyszy podczas walki i nie zdradzały obecności w trakcie

mar-szu lub zasadzki – w dzień i nocą

_{. Nieraz hełm pokryty był rysunkami – jak}

na ołtarzu Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie – lub skórzanymi

pokrowcami, ewentualnie tekstylnymi lub jedwabnymi (zapewne też

kolorowy-mi) chustami, chroniącymi przed upałem. Spełniały one więc funkcję praktycznej

atmosferycznej osłony hełmu, a na ich podstawie niegdyś ukształtowały się labry.

przekł. M. Głodek, Warszawa 2004, s. 78; vide: L. M a r e k, Europejski styl. Militaria z Elbląga

i okolic, Wrocław 2014, s. 91.

29 _{T. G r a b a r c z y k, Piechota zaciężna Królestwa Polskiego w XV wieku, Łódź 2000, s. 164;} J. S z y m c z a k, Rycerz w hełmie, w zbroi i z tarczą, Warszawa–Bellerive-sur-Allier 2016, s. 64.

2. Rycerz w podróży z hełmem przy siodle, Ołtarz Jerozolimski z kościoła Mariackiego w Gdańsku (fragment), Muzeum Narodowe w Warszawie

W księdze miejskiej śląskiego Jawora w 1385 r. wyliczono m.in. siedem

kapa-linów malowanych („ysenhute pictos”) i jeden szeroki niemalowany („breyten

vngemolten ysenhut”)

_.

Podobnie jak w przypadku malowanych hełmów, na polu bitwy odznaczały się

barwne blachy zbroi, ale w zdecydowanie mniejszym wyborze barw niż

ochro-ny głowy. W rejestrach strat z okresu wojochro-ny trzynastoletniej odnotowujemy

bo-wiem tylko blancke geczewge, czyli zbroje z lśniącą powierzchnią (błyszczącą)

i szwartze geczewge, swartzen krewis (raki) – wykończone w kolorze czarnym.

Te ostatnie były bezpieczniejsze w użytkowaniu, tak w dzień, jak i w nocy,

za-równo podczas marszu lub zasadzki, jak i podczas bitwy

_.

Ten barwny krajobraz uzupełniały kolorowe drzewca kopii i włóczni,

malo-wane według określonych wzorów: kopia – jak wskazuje ikonografia – głównie

w pasy, ale były także drzewca pokryte całkowicie złotą lub srebrną farbą lub

pomalowany był nią sam grot, nieraz zresztą cynowany. Całość uzupełniały też

barwne proporczyki z frędzlami

_.

Broń drzewcową – nieraz kilka sztuk – transportowano na wozie. Mikołaj

von Popplau z Wrocławia w swej relacji pod rokiem 1483 zanotował, że

miesz-kańcy Insbrucka z podziwem przyglądali się jego długiej kopii, która wisiała

przy wozie, a następnie weszli na wóz i ją mierzyli

_{. Powszechnie używana}

kopia turniejowa w Europie zachodniej miała ok. 12 stóp długości (ok. 370 cm)

i 3 cale średnicy (ok. 7,5 cm)

_{. O takich samych czytamy w źródłach polskich,}

jak świadczy zapis z 1521 r., mówiący o kopiach /„hastas in sex cum medio

cubitus ad longitudinem”

_{, a zatem długich na 6,5 łokcia (ok. 3,8 m). Kopia}

Mikołaja von Popplau musiała być zatem znacznie dłuższa i cięższa, co może

dowodzić nie tylko jego dużej siły fizycznej, lecz także wojskowego ćwiczenia

– jak zwykł mawiać Maćko z Bogdańca.

Podczas podróży tradycyjny miecz lub szarszun, granat czy koncerz

zastępo-wał poręczniejszy kord, tasak lub szabla, ale chyba przy pasie był zawsze puginał

lub sztylet

_.

30 _{M. G o l i ń s k i, Uzbrojenie mieszczańskie na Śląsku od połowy XIV do końca XV wieku,} „Stu-dia i Materiały do Historii Wojskowości” 1990, t. XXXIII, s. 38.

31 _{T. G r a b a r c z y k, Jazda zaciężna Królestwa Polskiego w XV wieku, Łódź 2015, s. 86;} J. S z y m c z a k, Rycerz w hełmie…, s. 129–130.

32 _{Vide: J. S z y m c z a k, Rycerz z bronią zaczepną, Warszawa–Bellerive-sur-Allier 2017,} s. 165–166, 168–171.

33 _{Opisanie podróży Mikołaja von Popplau rycerza rodem z Wrocławia, wyd. P. Radzikowski,} Kraków 1996, s. 27.

34 _{R. B a r b e r, Rycerze i rycerstwo, przekł. J. Kozłowski, Warszawa 2000, s. 230; vide: J. S z y} m-c z a k, Pojedynki i harm-ce, turnieje i gonitwy. Walki o żym-cie, m-cześć, sławę i pieniądze w Polsm-ce Piastów

i Jagiellonów, Warszawa 2008, s. 199.

35 _{Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, wyd. B. Ulanowski, t. II} (Acta iudiciorum ecclesiasticorum dioecesum Gneznensis et Poznaniensis [1403–1530]), Kraków 1902, nr 1750.

* * *

Jak pamiętamy, w myśl dokumentu z 1325 r. Jakub Wawrzyńczewic z

Krzczo-nowa wraz z ogłoszeniem wyprawy powszechnej powinien wyruszyć na nią z

trzy-konnym wozem z żywnością

_.

Aprowizacja armii to ważny problem w każdej wyprawie wojennej. Gdy

w kwietniu 1271 r. wojska czeskie Przemysła Ottokara II wkroczyły na Węgry,

musiały się wycofać po kilku tygodniach z powodu braku żywności

_{. Krzyżacy,}

wyprawiając się we wrześniu 1314 r. pod wodzą Henryka von Plotzke na Ruś

w okolice Nowogródka, zabrali ze sobą żywność na cztery tygodnie

_{. W}

zawar-tym w 1333 r. tzw. pokoju ziemskim książęta szczecińscy: Otto I i Barnim III

mieli przybyć na każde wezwanie margrabiego brandenburskiego Ludwika

Wit-telsbacha i towarzyszyć mu na własnym utrzymaniu, ale tylko w ciągu

pierw-szych 14 dni

_{. Mocą uchwały szlachty wielkopolskiej z maja 1410 r. wojsko}

mobilizowane na wyprawę na Drezdenko winno zaopatrzyć się w żywność na

cztery tygodnie

_{. Również w wydanej w 1502 r. ordynacji obronnej dla ziem}

ruskich Aleksander Jagiellończyk zarządził, aby uczestniczący w pospolitym

ruszeniu chłopi wzięli ze sobą żywność na cztery tygodnie, mianowicie: chleb,

ser, wieprzowinę i inne łatwo dające się unieść produkty

_{. Na szlacheckich}

wo-zach zmieściło się zdecydowanie więcej i to bardziej różnorodnej żywności.

Podczas wyprawy królewicza Władysława Jagiellończyka do Czech w 1471 r.

po drodze kupowano jedynie chleb, szynkę wołową, piwo, miód, drób, a po

wkroczeniu do Czech także wino, zapewne z przeznaczeniem na dyplomatyczne

spotkania i rozmowy

_{. Regularnie kupowano natomiast siano i owies dla koni}

37 _{Vide: przyp. 3.}

38 _{B. W ł o d a r s k i, Polska i Czechy w drugiej połowie XIII i początkach XIV wieku (1250–}

1306), Lwów 1931, s. 57–59; J. O s i ń s k i, Bolesław Rogatka, książę legnicki, dziedzic monarchii Henryków śląskich (1220/1225–1278), Kraków 2012, s. 306.

39 _{D. P r e k o p, Wojna zakonu krzyżackiego z Litwą w latach 1283–1325, Toruń 2003, s. 128.} 40 _{E. Ry m a r, Jedna bitwa pomorsko-brandenburska na Kremskiej Grobli (w 1412 r.) i bitwa}

Barnima III księcia szczecińskiego z Wedlami (w 1332 r.), [w:] Kaci, święci, templariusze, red. B. Śli-

wiński, Malbork 2008, Studia z dziejów średniowiecza, nr 14, s. 255–256.

41 _{Codex epistolaris Vitoldi magni ducis Lithuaniae, wyd. A. Prochaska, Kraków 1882, nr 442;}

vide: A. N a d o l s k i, Grunwald. Problemy wybrane, Olsztyn 1990, s. 71; S. J ó ź w i a k, K. K w i a

t-k o w s t-k i, A. S z w e d a, S. S z y b t-k o w s t-k i, Wojny Polst-ki i Litwy z zat-konem t-krzyżact-kim w latach

1409–1411, Malbork 2010, s. 294.

42 _{Akta Aleksandra króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego itd. (1501–1506), wyd.} F. Papée, Kraków 1927, nr 133: „pro victu ad quattuor septimanas pane, caseis, lardo et aliis faciliter portabilibus”; vide także nr 135; F. P a p é e, Aleksander Jagiellończyk, wyd. 2, Kraków 1999, s. 63.

43 _{Rachunki wyprawy Władysława Jagiellończyka do Czech w latach 1471–1472, oprac. Z. Pe-} rzanowski, A. Strzelecka, [w:] Rachunki królewskie z lat 1471–1472 i 1476–1478, oprac. A. Strze-lecka, S. Gawęda, Z. Perzanowski, Wrocław 1960, s. 77, 87, 92; vide: A. J a n u s z e k-S i e r a d z k a,

Ile kosztuje sukces? Wydatki na wyprawę Władysława Jagiellończyka po koronę czeską (1471),

[w:] Zwycięzcy i przegrani w dziejach średniowiecznych i wczesnonowożytnych Czech i Polski, red. W. Iwańczak, D. Karczewski, Kraków 2012, s. 244.

oraz uzdy, wędzidła, zgrzebła, popręgi, strzemiona

_{. W Oświęcimiu kupiono}

nawet obrotowy rożen

_.

Obowiązek prowadzenia wozu picznego, czyli zaopatrzeniowego, spoczywał

na każdym szlachcicu wyruszającym na wojnę, który wyposażał go sam lub

w kilka osób – razem z krewniakami lub sąsiadami. Przypominał o tym m.in.

statut wojenny sejmu piotrkowskiego z 1477 r.

_{Warto więc odnotować, że 16}

li-stopada 1422 r. Ninota z Kaczek pozwał Mikołaja z Żyronic przed oblicze sądu

ziemskiego sieradzkiego „pro equo et currum”, czyli za konia i wóz za 3

grzyw-ny, z którymi był „in expedicione”

_.

W cenniku wojewody krakowskiego Piotra Kmity z 1538 r. znajdujemy

czte-ry rodzaje wozów, ale tylko ostatni to wóz specjalny i jakkolwiek

przeznaczo-ny dla zaciężprzeznaczo-nych („currus stipendiariorum”) to spełniał on niewątpliwie – i to

w najwyższym stopniu – warunki wozu także dla innych uczestników pochodów

wojennych. Jego całkowite wyposażenie stanowiły: kosz z wagami, orczykami,

okutymi żelazem kołami i „pokletnicą”, czyli poklatem, jak nazywano płócienne

przykrycie wozu – całość za 5 florenów

_.

Przykrycie wozu – wspomniany poklat lub pałubę – zawieszano zazwyczaj

na solidnych żelaznych pałąkach. Na obrazie przedstawiającym bitwę pod Orszą

dwa wozy czworokołowe są przykryte czerwoną tkaniną, trzeci wóz zaś żółtą,

44 _{Rachunki wyprawy Władysława Jagiellończyka, s. 71, 74–75; vide: A. J a n u s z e k-S i} e-r a d z k a, Ile kosztuje sukces? Wydatki…, s. 244.

45 _{Rachunki wyprawy Władysława Jagiellończyka, s. 92; vide: A. J a n u s z e k-S i e r a d z k a,}

Ile kosztuje sukces? Wydatki…, s. 245.

46 _{Vide: przyp. 11.}

47 _{Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [dalej: AGAD], Księgi ziemskie sieradzkie,} ks. 7, k. 222v.

48 _{Cennik wydany dla rzemieślników miasta Książa przez Piotra Kmitę, wojewodę krakowskiego}

w r. 1538, wyd. B. Ulanowski, „Sprawozdania Komisyi Językowej Akademii Umiejętności” 1884,

t. III, s. 359: „currus stipendiariorum alias cum omnibus apparamentis, videlicet scirpeis szwagamy, orcziky, skoly kowanemy y poklyethnyczą”.

3. Wojsko w drodze pod Hastings w 1066 r. na Tkaninie z Bayeux (The Bayeux Tapestry), fragment, Centre Guillame-le-Conquerat w Bayeux w Normandii we Francji

narzuconymi na pałąkowate – chyba

drew-niane – szkielety. Jeden z wozów jest

zaopa-trzony w latarnię

_{za 2 skojce}

_.

W cenniku dla województwa

krakow-skiego z 1561 r. cenę wozów ustalono na

2–4 floreny, a najdroższy wóz dla

zacięż-nych z pełnym wyposażeniem („currus

sti-pendiariorum cum omnibus aparamentis”)

kosztował 6 florenów

_{, co nawiązuje do}

wspomnianego cennika wojewody

krakow-skiego Jana Kmity z 1538 r.

Wozy były początkowo łączone na

sztyw-no, tak samo osadzano w nich koła. Dopiero

w XV w. wprowadzono ruchomy przodek,

znacznie ułatwiający skrętność pojazdów.

W XVI w. zaczęto stosować skośne

ustawie-nie kół wozu w stosunku do nawierzchni,

zwiększające jego elastyczność. W końcu

XIV w. zaczęły upowszechniać się

metalo-we obręcze na kołach. Poprawę trwałości wozu przyniosły żelazne osie i tuleje

w otworach piast (łożyska smarowano głównie łojem). Przyjmuje się, że

ładow-ność średniowiecznego wozu wynosiła od 250–300 kg dla jednoosiowej

dwu-kółki, 500–600 kg – dwuosiowej, 700–750 kg – średniego wozu dwukonnego do

1000 kg dla okutych żelazem wozów dwuosiowych. Szerokość wozów wynosiła

od 90 do 115 cm

_.

Na standardowe wyposażenie wozów skarbnych na wyprawę pruską w 1521 r.

składały się: fossorium – motyka, ligo – graca, securis – siekiera i cathena –

łań-cuch

_{. Wyposażenie wozów na wyprawę pruską należy uznać za wzorcowe,}

50 _{Nowa księga rachunkowa Starego Miasta Elbląga 1404–1414, wyd. M. Pelech, cz. 2 (1411–}

1414), Warszawa–Poznań–Toruń 1989, nr 1449: „Item 4 sc. vor 2 leteren uff dy bussenwagen”; vide: W. Ś w i ę t o s ł a w s k i, Koszty broni palnej i jej użycia w państwie krzyżackim w Prusach na początku XV wieku, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1993, t. XXXV, s. 24.

51 _{Kilka zabytków ustawodawstwa królewskiego i wojewodzińskiego…, s. 96.}

52 _{A. R u t k o w s k a-P ł a c h c i ń s k a, Urządzenia transportowe i komunikacyjne, [w:]}

Histo-ria kultury mateHisto-rialnej Polski w zarysie, red. W. Hensel i J. Pazdur, t. II (Od XIII do XV wieku),

red. A. Rutkowska-Płachcińska, Wrocław et al. 1978, s. 213; T. P o k l e w s k i, Dzieje Bolesławca

nad Prosną, Kalisz 1979, s. 13.

53 _{Vide: J. S z y m c z a k, „Currus bellicalis”, czyli o wozach wojennych i ich wyposażeniu w}

śre-dniowiecznej Polsce, [w:] Od najazdów pogańskich dotąd są państwa Waszej Królewskiej Mości spokojne… Studia ofiarowane w siedemdziesiątą rocznicę urodzin Profesorowi Karolowi Olejniko-wi, red. Z. Pilarczyk, M. Franz, Toruń 2008, s. 114.

4. Wozy na obrazie Bitwa pod Orszą w 1514 r. (fragment), Muzeum

ro tak znakomity strateg, jak hetman Jan Tarnowski, zalecał w swym Consilium

rationis bellicae z 1558 r., aby każdy wóz miał w wyposażeniu „[…] łańcuch, rydl,

motykę, siekierę dla okopowania i wszelkiej potrzeby”

_{. Taki zestaw narzędzi}

tłu-maczy zapis w kronice Marcina Bielskiego: „wozami się otoczą w koło, łańcuchy

wozy zewrą i okopią”

_{i wyjaśnia m.in. rolę zabieranych łańcuchów. Od połowy}

bowiem XV w. w polskiej sztuce wojennej upowszechnił się ruchomy tabor,

wzo-rowany na taborze husyckim, wykorzystywany do utworzenia rodzaju ruchomej

twierdzy

_.

Odtąd tabor zaczął pełnić funkcję nie tylko środka transportu, lecz także

waż-nego punktu oporu w obronie końcowej, ostatecznej. Jan Długosz pod 1444 r.

zapisał, że Mazowszanie posiadali wiele wozów z kosami („currus […] falcati”)

_,

pełnych dział i rusznic, które otaczały całe wojsko, i gdyby je zaatakowano,

bro-niłyby go jak mur. W 1457 r. w sądzie grodzkim sieradzkim toczyła się sprawa

o zadośćuczynienie za utracony przez Jana z Cieni k. Sieradza przed kilkunastu

laty – zapewne w okresie wojny trzynastoletniej, a może nawet pod Chojnicami?

– oręż oraz „currum bellicum falcalium”, zatem taki wóz z kosami

_{. W 1487 r.}

natomiast Barbara, córka chorążego sieradzkiego Marcina z Niewiesza, wdowa

po Stanisławie z Kobieli, żądała od swych bratanków: Marcina i Jana wyprawy,

tj. oprócz sukna, futra i czepców, także „currum falcatum cum veredariis”, czyli

wozu uzbrojonego w kosy z końmi

_{. Inne panie zadowalały się wozem, ale tylko}

tzw. żelaznym, tj. z kołami okutymi żelazem, którym przewoziły swoją wyprawę

do domu męża, ale wóz z kosami dawał bogatej wdowie większe poczucie

bezpie-czeństwa i prestiż z jego posiadania

_{. Znana jest obawa Węgrów, którzy podczas}

wojny w 1470 r. bali się czeskich wozów z kosami („falcatos currus”)

_{. Były to}

zatem prawdziwe wozy wojenne, gdyż ze względu na swoją konstrukcję i

wy-posażenie mogły brać bezpośredni udział w walkach. Jakkolwiek nie znamy ich

konstrukcji, to zapewne była ona zbliżona do swego pierwowzoru starożytnego.

54 _{J. Ta r n o w s k i, Consilium rationis bellicae, wstęp J. Sikorski, wyd. T.M. Nowak, Warszawa} 1987, s. 125.

55 _{M. B i e l s k i, Sprawa rycerska według postępku i zachowania starego obyczaju}

rzymskie-go, greckierzymskie-go, macedońskierzymskie-go, i innych narodów pierwszego i niniejszego wieku, tak pogańska jako y krześcijańska, z rozmaithych ksiąg wypisana, ku czytaniu i nauce ludziom rycerskim pożyteczna,

[w:] K.W. W ó j c i c k i, Archiwum domowe do dziejów i literatury krajowej z rękopisów i dzieł

naj-rzadszych, Warszawa 1856, s. 336.

56 _{J. D u r d í k, Husitské vojenství, Praha 1953, s. 121.}

57 _{J. D ł u g o s z, Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, ks. 1–2, Warszawa 1964 – ks. 12/2,} Kraków 2005; ks. 11–12, s. 310: „currus plurimi falcati, bombardas et fistulis pleni, qui universum circumdabant exercitum, atque illum pugnantem velut murus tutati fuissent”.

58 _{AGAD, Księgi grodzkie sieradzkie, ks. 19, s. 41.} 59 _{AGAD, Księgi ziemskie szadkowskie, ks. 6, s. 479.}

60 _{Vide: A. S z y m c z a k o w a, Wyprawy szlachcianek sieradzkich w XV wieku, [w:] Niebem}

i sercem okryta. Studia historyczne dedykowane dr Jolancie Malinowskiej, red. M. Malinowski,

Toruń 2002, s. 144–145.

Na wozach pospolitego ruszenia szlacheckiego w czasie wyprawy wołoskiej

1497 r. znajdowały się – oprócz broni, żywności i przedmiotów należących do

technicznego wyposażenia wozu – także odzież i nieraz pieniądze

_.

Szybkość marszowa taboru dochodziła do 25–35 km dziennie, ale na dobrej

drodze i z mniejszym obciążeniem można było przebyć więcej, wszakże bez

prze-sady, skoro konny podróżny – w tym Władysław Jagiełło podczas swoich

objaz-dów po kraju – osiągał średnio ok. 40 km dziennie

_{. W 1409 r. drogę z Łęczycy}

do Bydgoszczy – liczącą ok. 170 km – wojsko polskie pokonało w sześć dni, czyli

dziennie średnio ok. 28 km. Z uwagi na mniejsze tempo poruszania się taboru

– zwłaszcza w porównaniu z konnicą – wozy wyprawiano jako pierwsze. Jan

Dłu-gosz odnotował, że w 1410 r. Władysław Jagiełło wysłał tabory spod Działdowa

2 godziny wcześniej niż wojsko

_.

* * *

Średniowieczni podróżni zatrzymywali się na posiłek lub na nocleg w

karcz-mach, usytuowanych przy gościńcach, w większych wsiach i w każdym mieście.

Jakkolwiek nie miały one w średniowieczu zbyt dobrej opinii, to jednak często

była to konieczność

_{. Miejscem noclegowym była także gospoda. Warunki}

loka-lowe i możliwości żywieniowe w Krakowie sprawiały bowiem, że nawet

królew-scy goście nieraz musieli korzystać z ich usług. Król duński Eryk, bawiąc kilka

dni w stolicy w 1424 r. z okazji uroczystości koronacyjnych Zofii Holszańskiej,

zatrzymał się i obiadował w gospodzie

_{. Ale – podobnie jak w karczmach – nie}

zawsze oferowano w nich przynajmniej przyzwoite warunki, a często były one

prymitywne. Poseł księcia bawarskiego do Kazimierza Jagiellończyka w 1475 r.

narzekał, że w jednej z gospód polskich – prawdopodobnie w Wieluniu –

no-cował wprawdzie w ogrzewanej izbie, ale pokotem na podłodze pokrytej słomą

i z cielętami

_{. Dlatego możniejsi starali się korzystać zazwyczaj z gościnności}

klasztorów znajdujących się na ich drodze. W miastach mogli nocować w domach

62 _{Acta expeditionum bellicalium palatinatus Calisiensis et Poznaniensis…, nr 94; vide:} A. B o r z e m s k i, op. cit., s. 40.

63 _{A. R u t k o w s k a-P ł a c h c i ń s k a, op. cit., s. 222; G. R u t k o w s k a, Podróże polskich}

kró-lowych w XV wieku, [w:] Samotrzeć, w kompanii czy z orszakiem? Społeczne aspekty podróżowania w średniowieczu i w czasach nowożytnych, red. M. Saczyńska, E. Wółkiewicz, Warszawa 2012, s. 187.

64 _{J. D ł u g o s z, Annales seu Cronicae…, ks. 10–11, s. 83.}

65 _{Vide ostatnio: R. S t e l m a c h, Co mówią o karczmach średniowieczne dokumenty śląskie, [w:]}

Kościół i społeczeństwo. Studia nad obiegiem informacji i konfliktami zbrojnymi w dawnych i nowych wiekach, red. J. Grabowski, Warszawa 2012, s. 77–87.

66 _{F. S i k o r a, Uroczystości koronacyjne królowej Zofii w 1424 r., [w:] Kościół, kultura,}

spo-łeczeństwo. Studia z dziejów średniowiecza i czasów nowożytnych, red. S. Bylina et al., Warszawa

2000, s. 167; A. J a n u s z e k-S i e r a d z k a, Wspólnota stołu królewskiego w czasach Władysława

Jagiełły, [w:] Wspólnoty małe i duże w społeczeństwach Czech i Polski, red. W. Iwańczak, J.

Smo-łucha, Kraków 2010, s. 299.

mieszczan za odpowiednią opłatą, ale w obronie przed niesumiennymi płatnikami

piętnastowieczne wilkierze poznańskie zakazywały udzielania noclegu

podróż-nym zalegającym gdzie indziej z opłaceniem należności za nocleg

_{. Kiedy po}

śmierci Bolesława V na pogrzeb brata przybył do Warszawy w niedzielę 4 maja

1488 r. Konrad III z licznym gronem swoich dostojników oraz oddziałem

zbroj-nych i nie został wpuszczony do miasta, zatrzymał się poza jego murami, w

spi-chlerzu, na terenie posesji Jana Balcera

_.

Ale podczas wyprawy wojennej, a także na polowaniu, trzeba było szukać

in-nego schronienia, a nawet nocować w sporządzonym naprędce szałasie. Podczas

drugiego najazdu mongolskiego na Polskę w końcu stycznia 1260 r. mieszkańcy

Sandomierza schronili się w grodzie, gdzie mieszkali w pobudowanych naprędce

szałasach krytych słomą, które zapaliły się same od ognia

_{. Również w trakcie}

69 _{J. G r a b o w s k i, Perypetie związane z pogrzebem i miejscem pochowania Bolesława V,}

księcia mazowieckiego, [w:] Kościół i społeczeństwo. Studia…, s. 28–29.

70 _{Ipat‘evskaja letopis’, [w:] Pol’noe sobranie russkich letopisej, t. II, wyd. 2, [S. Peterburg 1908]} Moskva 1962, kol. 853; vide: Kroniki staroruskie, oprac. F. Sielicki, przekł. E. Goranin, F. Sielic-

5. Namioty i szałasy w obozie wojennym na fresku Szymona Martiniego z 1328 r. (fragment) w Palazzo Pubblico w Sienie we Włoszech (Ź r ó d ł o: The Oxford Encyclopedia of Medieval Warfare and Military

oblężenia Wilna w 1394 r. przez Krzyżaków i ich tzw. gości zaczął płonąć jeden

z ich szałasów (tugurium) z powodu nieostrożnego posługiwania się przez nich

ogniem. Od niego zapaliły się inne tuguria, w których żywcem spłonęło wielu

ludzi

_{. Największe straty – m.in. w żywności – ponieśli wtedy rycerze flandryjscy}

i francuscy, gdyż ich tuguria były pokryte gałęziami z liśćmi podatnymi na

zapa-lenie i trudnymi do ugaszenia

_{. Powyższa informacja potwierdza związek słowa}

tugurium z szałasem.

Wskazuje także na niebezpieczeństwo zaprószenia ognia i wywołania pożaru

w takich szałasach, zwłaszcza w porze suchej. Paliwem było oczywiście drewno,

ale – jak się okazuje – nie każdy rodzaj i gatunek był dobry. Nawet Jan Długosz

radzi, że aby nie zdradzić miejsca postoju palono ogniska wyłącznie z kory

dę-bowej („de corticibus quercinis”), gdyż nie daje ona dymu

_{. Nie zawsze była}

wszakże możliwość wyboru. W 1471 r., podczas przedłużającej się wyprawy

Kazimierza – podówczas 13-letniego syna Kazimierza Jagiellończyka – na

Wę-gry jesienią coraz bardziej odczuwano braki w zaopatrzeniu i zaczął doskwierać

brak drewna na opał

_.

W czasie słynnej wyprawy Jana Olbrachta na Wołoszczyznę w 1497 r. pod

Suczawą wykorzystywano jakieś budy, pewnie szałasy

_{. Jednak}

zamożniej-sza szlachta mieszkała w namiotach, a niektórzy spośród uczestników

wypra-wy mieli służbę i domowników, zapewniających straż kolejno przy namiotach

i wozach

_.

Zdecydowanie bowiem lepszym pomysłem na w miarę wygodny nocleg było

zabranie namiotu, który – mimo wszystko – stanowił lepszą namiastkę domu.

Mimo to Bolesław Chrobry ponoć wolał mieszkać w grodach i miastach niż w

na-miotach jak Numida

_{. Nazwa polskiego namiotu pochodzi od narzutki, ruskiej}

namietki i namitki

_.

ki, H. Suszko, Warszawa 1987, s. 244; S. K r a k o w s k i, Polska w walce z najazdami tatarskim

w XIII wieku, Warszawa 1956, s. 191.

71 _{Die Chronik Wigands von Marburg, wyd. Th. Hirsch, [w:] Scriptores rerum Prussicarum,} t. II, Leipzig 1863, s. 659.

72 _{Ibidem, s. 659–660: „tuguria tecta cum frondibus [h]abilibus ad incendium et fifficilibus ad} extinguendum”; vide: M. R a d o c h, Walki Zakonu Krzyżackiego o Żmudź od połowy XIII wieku do

1411 roku, Olsztyn 2011, s. 130–131.

73 _{J. D ł u g o s z, Annales seu Cronicae…, ks. 10–11, s. 39.}

74 _{Vide: T. G r a b a r c z y k, Militarne aspekty wyprawy Kazimierza Jagiellończyka na Węgry}

(październik 1471 – luty 1472), [w:] Na wojnie i w szlacheckim dworze. Studia i materiały,

red. K. Maksymiuk, D. Wereda, R. Roguski, Siedlce 2016, s. 31.

75 _{Acta expeditionum bellicalium palatinatus Calissiensis et Posnaniensis…, nr 134.} 76 _{Ibidem, nr 54, 55, 57, 170, 172, 192.}

77 _{Galli Anonymi Cronicae…, s. 32.}

78 _{Vide: J. S z y m c z a k, „Pod namøtem sub diuo”, [w:] Rycerze, wędrowcy, kacerze. Studia}

z historii średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europy Środkowej, red. B. Wojciechowska, W. Ko-

Instytucja namiotu jest stara jak świat. Jak wiadomo, Saul/Szaweł, czyli

póź-niejszy św. Paweł z Tarsu, utrzymywał się z produkcji namiotów. Namioty

wy-korzystywały wojska Dagoberta podczas walk ze

Sklawinami, mieli je książęta

ruscy dla siebie i swoich drużyn (šatier=šatior)

_{. W świetle relacji Kroniki}

wę-giersko-polskiej król węgierski Stefan po koronacji przyjmował polskiego księcia

Mieszka I [recte: Bolesława Chrobrego] i w swoich namiotach spędzili osiem dni

na jedzeniu i piciu przy wtórze instrumentów muzycznych i śpiewów

_{. W}

namio-tach bowiem mieszkano, spożywano posiłki, przechowywano zapasy

żywnościo-we, ale także trzymano uzbrojenie i zbrojono rycerza do bitwy.

Nawiązując do rzekomej opinii Chrobrego na temat podróżowania z

namiota-mi, jak Numida, warto przypomnieć, że podobne zdanie wyraził Ortlieb z

Zwie-falten w swej relacji opisującej podróż poselstwa Ottona von Stuzzelingen do

księżnej wdowy Salomei zimą z 1140 na 1141 r. Narzeka on, że mimo zimowej

pory delegacja musiała mieszkać w chatach i namiotach zwyczajem Numidów

(„casas ac tentoria more Numidorum mutando”)

_.

Anonim tzw. Gall odnotował, że w 1109 r. król niemiecki Henryk V,

prze-prawiając się ze swoim wojskiem przez Odrę pod Głogowem, zaskoczył jego

mieszkańców, którzy uczestniczyli we mszy św. w dzień św. Bartłomieja i pobrał

znaczne łupy i jeńców, a nawet zajął namioty (tentoria) tych, którzy przybyli do

obrony grodu i nie zdążyli schronić się za jego obwarowania

_.

Podczas procesu warszawskiego w 1339 r. mieszczanin szadkowski Kuncza

Kitel zeznał, że widział, jak Krzyżacy podczas wyprawy w 1331 r. zaciągali do

swoich namiotów szadkowskie dziewczęta i niewiasty dla zaspokojenia swoich

chuci

_{. Również podążające za Krzyżakami wojsko polskie było wyposażone}

w namioty (zelten), o których wiemy, że wpadły w ręce wroga w trakcie

niefor-tunnego odwrotu spod Konina wieczorem 24 września 1331 r.

Na kartach Annales Jana Długosza namiotów jest sporo, ale odnotujemy

tyl-ko kilka atrakcyjniejszych zapisów. To w namiocie cesarskim („in tabernaculum

79 _{Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, cz. 1 (do VIII wieku), wyd.} M. Plezia, Poznań–Kraków 1952, s. 53; Povest’ vremennych let, cz. 1, wyd. D.S. Lichačev, przekł. D.S. Lichačev, B.A. Romanov, red. W.P. Adranova-Peretc, Moskva–Leningrad 1950, s. 46, 91, 112, 183, 190; vide: B. M i ś k i e w i c z, op. cit., s. 349.

80 _{Żywot św. Stefana króla Węgier czyli Kronika węgiersko-polska, przekł. R. Grzesik,} War-szawa 2003, s. 80–81.

81 _{Ortliebi Zwifaltensis Chronicon, wyd. A. Bielowski, [w:] Monumenta Poloniae Historica,} t. II, Lwów 1872, s. 4.

82 _{Galli Anonymi Cronicae…, s. 133.}

83 _{Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, wyd. 2, wyd. I. Zakrzewski, t. I,} Poznań 1890, s. 267–268: „trahebant et traxerunt mulieres et virgines ad tentoria sua et ad staciones eorum invitas et violenter, et eas opprimebant et violabant”.

84 _{Die Chronik Wigands von Marburg, s. 484; vide ostatnio T. J u r e k, Potyczka pod Koninem}

(24 IX 1331 r.), [w:] In tempore belli et pacis. Ludzie – miejsca – przedmioty. Księga pamiątkowa dedykowana prof. dr. hab. Janowi Szymczakowi w 65-lecie urodzin i 40-lecie pracy naukowo-dydak-tycznej, red. T. Grabarczyk, A. Kowalska-Pietrzak, T. Nowak, Warszawa 2011, s. 385.

imperiali”) Fryderyk I Barbarossa w otoczeniu swoich doradców przyjął książąt

polskich: Bolesława Kędzierzawego, Mieszka III Starego i Henryka

Sandomier-skiego w Krzyszkowie pod Poznaniem w 1158 r. [recte: 1157] w celu omówienia

warunków pokoju

_{. Gdy w 1409 r. wojsko krzyżackie zgromadziło się pod}

Świe-ciem, Władysław II Jagiełło wysłał przeciwko niemu kilka chorągwi, które

rozpę-dziło przeciwnika i zajęło jego namioty (tentoria)

_{. Ale najbardziej interesującą}

i ekspresyjną informację podał nasz dziejopis, opisując, jak w sobotę 28 czerwca

1410 r. w namiocie (tentorium) Dobiesława z Oleśnicy podczas szalejącej

wów-czas burzy w obecności wielkiej liczby spożywających posiłek przy stole piorun

zniszczył doszczętnie misę pełną gotowanych ryb, nie czyniąc wszakże nic złego

nikomu z biesiadników

_{. Jak wiele osób mógł pomieścić namiot?}

W armii rzymskiej w jednym namiocie (contubernium, contubernia)

mieszka-ło ośmiu żołnierzy, czyli najmniejszy zwarty oddział. Również płócienny

woj-skowy namiot turecki, naciągnięty sznurami i wsparty na jednym środkowym

słupie, przeznaczony był dla najmniejszej jednostki janczarskiej, składającej się

z sześciu żołnierzy

_{. Ale podczas krzyżackiej wyprawy na Gotlandię w 1398 r.}

wykorzystywano namioty różnej wielkości, w tym mniejsze – na 10 ludzi

_{. Były}

to zatem namioty podobne do tych, którymi dysponują harcerze na letnich

obo-zach oraz żołnierze podczas ćwiczeń na poligonach. Nic więc nowego po tylu

wiekach.

Jan Długosz opowiada, jak w przededniu bitwy grunwaldzkiej, kiedy dzień

miał się już ku zachodowi, Władysław Jagiełło polecił rycerstwu rozejść się do

namiotów (tabernacula) i wypoczywać, aby nazajutrz było bardzo sprawne na

polu bitwy

_{. Król miał rację, gdyż zarówno noc, jak i wtorkowy ranek 15 lipca}

nie należały do pogodnych. Wskutek gwałtownego wiatru rano nie można było

szybko rozpiąć namiotu (tentorium) w miejscu postoju – gdzieś ok. godziny 8

– i dlatego namiot królewski wraz z kaplicą (tabernaculum capelle) ustawiono

do-piero po przybyciu pod Grunwald na wzgórzu nad jeziorem Lubień. Kiedy go już

rozpięto, zaczęli przybywać gońcy z wiadomościami o Krzyżakach

_{. Również}

po bitwie grunwaldzkiej przed namiot królewski przynoszono zwłoki poległych

dostojników krzyżackich – jak czytamy w Annales Jana Długosza i w Kronice

konfliktu

_{. Ale zdarzało się i tak, jak pod Grunwaldem, że po bitwie Jagiełło udał}

się „na spoczynek w cieniu głogu na posłaniu z liści jaworu”, gdyż nie zdążono

85 _{J. D ł u g o s z, Annales seu Cronicae…, ks. 5–6, s. 64.} 86 _{Ibidem, ks. 10–11, s. 33.}

87 _{Ibidem, s. 63–64; i d e m, Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 10 i 11,} przekł. J. Mrukówna, Warszawa 1982, s. 75.

88 _{Z. Ż y g u l s k i j u n., Broń starożytna. Grecja, Rzym, Galia, Germania, Warszawa 1998,} s. 88, 119; i d e m, Tureckie trofea i imperialny styl osmański, [w:] i d e m, Światła Stambułu, s. 178.

89 _{A. N a d o l s k i, Grunwald 1410, Warszawa 1993, s. 49.} 90 _{J. D ł u g o s z, Annales seu Cronicae…, ks. 10–11, s. 85.} 91 _{Ibidem, ks. 10–11, s. 86–87.}

jeszcze rozstawić w nowym miejscu namiotu królewskiego

_{. Problemy z jego}

rozbijaniem pod Grunwaldem 15 lipca ma więc swoją historię; zaczęła się ona

o świcie, zakończyła zaś o zmierzchu.

Jest rzeczą oczywistą, że namioty transportowano na towarzyszących wojsku

wozach poszczególnych rycerzy. Pod rokiem 1443 nasz dziejopis zapisał, że

Wła-dysław Jagiellończyk kazał spalić m.in. wiele wozów ze świetnymi namiotami

(„plereque quadrige cum nobilibus thabernaculis”), aby nie dostały się w ręce

Turków

_.

W okresie średniowiecza używano głównie dwóch rodzajów namiotów o

kształ-cie stożkowym. Były to namioty na planie koła, o małej powierzchni i drugie

obszerniejsze – o podstawie w kształcie prostokąta lub owalu. Wspierały się one

na drewnianych żerdziach, na których rozwieszano jakiś odporny na warunki

atmosferyczne materiał, ale często zdobiony – zazwyczaj motywami

heraldycz-nymi. Stabilność drewnianej konstrukcji i opinającego ją materiału zapewniały

zewnętrzne linki naciągowe mocowane do wbitych w ziemię drewnianych

koł-ków. Czyli, tak jak obecnie, tyle że do tzw. śledzi.

Według statutu cechu krawców bydgoskich z 1533 r., na „tentorium bellicum,

vulgariter namiot”, liczący 8 łokci wysokości (ok. 4,5 m) i 32 łokcie szerokości/

rozpiętości (ok. 18 m) z cwelichu lub z sukna o szerokości 2 łokci, potrzeba było

112 łokci (ok. 64 m) materiału. Był to wszakże namiot mniejszy, z jedną kulą na

szczycie. Natomiast na namiot z dwiema kulami i z knofami lub gałkami między

nimi – odległymi o 4 łokcie (ok. 2,25 m) – również wysoki na 8 łokci, ale szeroki

na 40 łokci (ok. 22,8 m) i zmniejszający się dołem/na skraju do wysokości 3 łokci

(ok. 1,7 m), potrzeba było 146 łokci (ok. 83,2 m) materiału

_.

Również w opisie egzaminu mistrzowskiego dla krawców lwowskich z 1534 r.

czytamy, że kandydat winien posiąść umiejętność zrobienia m.in. namiotu, na

któ-ry szło aż 300 łokci (ok. 177 m) cwelichu

_{. Była to – jak wiemy – gruba tkanina}

lniana, konopna, bawełniana lub sporządzona z połączenia tych surowców, tkana

najczęściej podwójnym splotem

_.

Hetman Jan Tarnowski w swym Consilium rationis bellicae nie poświęcił

na-miotom zbyt dużo miejsca, ale wspomina o nich w kilku miejscach. Byłoby

zresz-tą dziwne, gdyby pominął ten – przecież jeden z ważniejszych – element życia

93 _{J. D ł u g o s z, Roczniki czyli Kroniki…, ks. 10–11, s. 137; i d e m, Annales seu Cronicae…,} ks. 10–11, s. 118; Cronica conflictus Wladislai regis Poloniae cum cruciferis…, s. 29.

94 _{J. D ł u g o s z, Annales seu Cronicae…, ks. 11–12, s. 287.}

95 _{Statuty i przywileje cechów bydgoskich z lat 1434–1770, wyd. T. Esman i Z. Guldon,} Byd-goszcz 1963, nr 7, s. 23–24.

96 _{Ł. C h a r e w i c z o w a, Lwowskie organizacje zawodowe za czasów Polski przedrozbiorowej,} Lwów 1929, s. 87.

97 _{Zarys historii włókiennictwa na ziemiach polskich do końca XVIII wieku, red. J. Kamińska,} I. Turnau, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966, s. 651, 672; Słownik staropolski, t. I, red. S. Urbań-czyk, Warszawa 1953–1955, s. 339; Słownik polszczyzny XVI wieku, t. III, red. M.R. Mayenowa, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968, s. 715.

żołnierskiego podczas postoju w trakcie kampanii wojennej. Po pierwsze więc,

przestrzega, aby żołnierze „namioty mieli, albowiem gdzie są jako zową kotary,

które słomą, sianem przykrywają, tedy są niebezpieczne dla ognia, mógłby

czło-wiek jaki podeźrany albo szpieg zapalić, skąd by wielkie a szkodliwe zamieszanie

w wojszcze mogło przyć. Też u Turka wielki to pożytek czyni i wszędy indzie,

gdzie namiotów wiele, iż chocia by na nie uderzyli, na leżące, tedy powrozy, które

u namiotów są, byłyby im na wielkiej przekażce, iżby przez nie padali, a wszakoż

to nawiętsza przyczyna, aby w wojszcze szkodliwego zapalenia nikt uczynić nie

mógł”

_{. Następnie w rozdziale o „nauce kładzienia obozu” czytamy, aby „ten, kto}

będzie obóz kładł, wiedział […], gdzie mają stać namioty, kuchnie, konie u

krep-tuchów, rydwany, kolasy, piczne wozy”

_{. Później wymienia jeszcze namioty}

puszkarzy

_{oraz warty dworzan i drabów koło namiotu królewskiego i}

hetmań-skiego, które mają zresztą pierwsze przed swymi wozami w „rynku” obozowym

stać, a inne namioty powinny stanąć między rynkowym a skrajnym rzędem

_.

W ten sposób dotarliśmy ze swoimi końmi, bronią i wozem napełnionym

żywnością i niezbędnym sprzętem technicznym oraz z namiotem podróżnym do

końca naszej podróży, tj. do obozu wojennego, gdzie nastąpi drugi etap życia

żołnierskiego.

Bibliografia

Źródła archiwalne

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie Księgi grodzkie sieradzkie, ks. 19.

Księgi ziemskie sieradzkie, ks. 7. Księgi ziemskie szadkowskie, ks. 6.

Źródła drukowane

Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, wyd. B. Ulanowski, t. II (Acta iudi-ciorum ecclesiasticorum dioecesum Gneznensis et Poznaniensis [1403–1530]), Kraków 1902. Acta expeditionum bellicalium palatinatus Calissiensis et Posnaniensis in Valachos et in Turcas

a. 1497–1498 in Archivo Regio Posnaniensi asservata, wyd. M. Bobrzyński, [w:] Starodawne

Prawa Polskiego Pomniki, t. VII, z. 1, Kraków 1882.

Akta Aleksandra króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego itd. (1501–1506), wyd. F. Papée,

Kraków 1927.

98 _{J. Ta r n o w s k i, op. cit., s. 129–131.} 99 _{Ibidem, s. 167.}

100 _{Ibidem, s. 175.} 101 _{Ibidem, s. 179.}

Bielski M., Sprawa rycerska według postępku i zachowania starego obyczaju rzymskiego,

greckie-go, macedońskiegreckie-go, i innych narodów pierwszego i niniejszego wieku, tak pogańska jako y krze-ścijańska, z rozmaithych ksiąg wypisana, ku czytaniu i nauce ludziom rycerskim pożyteczna,

[w:] K.W. Wójcicki, Archiwum domowe do dziejów i literatury krajowej z rękopisów i dzieł

najrzadszych, Warszawa 1856.

Błaszczyk G., Ustawy i artykuły wojskowe Polski i Litwy do 1569 roku, „Studia i Materiały do Hi-storii Wojskowości” 1998, t. XXXIX.

Cennik wydany dla rzemieślników miasta Książa przez Piotra Kmitę, wojewodę krakowskiego w r. 1538, wyd. B. Ulanowski, „Sprawozdania Komisyi Językowej Akademii Umiejętności”

1884, t. III.

Die Chronik Wigands von Marburg, wyd. Th. Hirsch, [w:] Scriptores rerum Prussicarum, t. II,

Leipzig 1863.

Codex epistolaris Vitoldi magni ducis Lithuaniae, wyd. A. Prochaska, Kraków 1882.

Cronica conflictus Wladislai regis Poloniae cum cruciferis anno Christi 1410, wyd. Z. Celichowski,

Poznań 1911.

Długosz J., Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, ks. 1–2, Warszawa 1964 – ks. 12/2, Kraków 2005.

Długosz J., Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 10–11, przekł. J. Mrukówna, Warszawa 1982.

Galli Anonymi Cronicae et gesta ducum sive principum Polonorum, wyd. K. Maleczyński, [w:]

Mo-numenta Poloniae Historica, Series nova, t. II, Kraków 1952. Górski K., Historya artyleryi polskiej, wyd. T. Korzon, Warszawa 1902.

Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, cz. 1 (do VIII wieku), wyd. M. Plezia,

Poznań–Kraków 1952.

Ipat‘evskaja letopis`, [w:] Pol’noe sobranie russkich letopisej, t. II, wyd. 2, [S. Peterburg 1908] Moskva 1962.

Joinville J. de, Czyny Ludwika Świętego króla Francji, przekł. M. Głodek, Warszawa 2004. Joinville J. de, Histoire de Saint Louis, wyd. Natalis de Wailly, Paris 1874.

Kilka zabytków ustawodawstwa królewskiego i wojewodzińskiego w przedmiocie handlu i ustana-wiania cen, wyd. B. Ulanowski, „Archiwum Komisji Prawniczej” 1895, t. I.

Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej św. Wacława, wyd. F. Piekosiński, cz. 1, Kraków 1874. Kronika konfliktu Władysława króla polskiego z krzyżakami w roku pańskim 1410, przekł. J. Danka,

A. Nadolski, Olsztyn 1984.

Kroniki staroruskie, oprac. F. Sielicki, przekł. E. Goranin, F. Sielicki, H. Suszko, Warszawa 1987.

Kutrzeba S., Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku, Kraków 1937.

Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, wyd. 2, wyd. I. Zakrzewski, t. I, Poznań 1890.

Nowa księga rachunkowa Starego Miasta Elbląga 1404–1414, wyd. M. Pelech, cz. 2 (1411– 1414), Warszawa–Poznań–Toruń 1989.

Opisanie podróży Mikołaja von Popplau rycerza rodem z Wrocławia, wyd. P. Radzikowski, Kraków 1996.

Ortliebi Zwifaltensis Chronicon, wyd. A. Bielowski, [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. II, Lwów 1872.

Povest’ vremennych let, cz. 1, wyd. D.S. Lichačev, przekł. D.S. Lichačev, B.A. Romanov,

red. W.P. Adranova-Peretc, Moskva–Leningrad 1950.

Prawa, przywileje i statuta miasta Krakowa (1507–1795), wyd. F. Piekosiński, Kraków 1885,

t. I, z. 2.

Preussisches Urkundenbuch, Bd. I/2, hrsg. von A. Seraphim, Königsberg 1902.

Rachunki dworu króla Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi z lat 1388 do 1420, wyd. F.

Pieko-siński, Kraków 1896.

Rachunki królewskie z lat 1393–1395 i 1412. Rachunki podrzęctwa krakowskiego. Rachunki stacji nowosądeckiej, oprac. H. Wajs, Warszawa 1993.

Rachunki wielkorządowe krakowskie z lat 1461–2 i 1471, wyd. S. Krzyżanowski, „Archiwum

Ko-misji Historycznej” 1909–1913, t. XI.

Rachunki wyprawy Władysława Jagiellończyka do Czech w latach 1471–1472, oprac. Z.

Perzanow-ski, A. Strzelecka, [w:] Rachunki królewskie z lat 1471–1472 i 1476–1478, oprac. A. Strzelecka, S. Gawęda, Z. Perzanowski, Wrocław 1960.

Statuty i przywileje cechów bydgoskich z lat 1434–1770, wyd. T. Esman, Z. Guldon, Bydgoszcz

1963.

Statuty Kazimierza Wielkiego, oprac. T.K. Kubicki, Łódź 1992.

Statuty Kazimierza Wielkiego, [cz. 1], oprac. O. Balzer, wyd. Z. Kaczmarczyk, M. Sczaniecki, S.

Wey-mann, Poznań 1947; cz. 2 (Statuty wielkopolskie), wyd. L. Łysiak, Warszawa–Poznań 1982. Tarnowski J., Consilium rationis bellicae, wstęp J. Sikorski, wyd. T.M. Nowak, Warszawa 1987.

Wilkierze poznańskie, cz. 1 (Administracja i sądownictwo), wyd. W. Maisel, Wrocław–Warszawa–

Kraków 1966.

Żywot św. Stefana króla Węgier czyli Kronika węgiersko-polska, przekł. R. Grzesik, Warszawa 2003.

Opracowania

Barber R., Rycerze i rycerstwo, przekł. J. Kozłowski, Warszawa 2000.

Bołdyrew A., „Equus Polonus”. Koń w wojsku polskim w XVI wieku, Piotrków Trybunalski 2016. Bołdyrew A., Produkcja i koszty uzbrojenia w Polsce XVI wieku, Warszawa 2005.

Borzemski A., Siły zbrojne w wołoskiej wojnie Jana Olbrachta, Lwów 1928.

Charewiczowa Ł., Lwowskie organizacje zawodowe za czasów Polski przedrozbiorowej, Lwów 1929.

Choc P., S mečem i štítem. České rané feudální vojenství, Praha 1967. Contamine Ph., Wojna w średniowieczu, przekł. M. Czajka, Warszawa 1999.

Dobroński A., Wóz, [w:] Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, red. A. Mączak, Warszawa 1981, [t. II], s. 521–522.

Dunin-Wąsowicz T., Koń cenniejszy od złota, [w:] eadem, Drogami średniowiecznej Polski.

Stu-dia z dziejów osadnictwa i kultury, oprac. A. Janeczek, posłowie M. Młynarska-Kaletynowa, Warszawa 2011, s. 365–372.

Durdík J., Husitské vojenství, Praha 1953.

Ekdahl S., Horses and Crossbows: Two Important Warfare Advantages of the Teutonic Order in

Prussia, [w:] The Military Orders, vol. II (Welfare and Warfare), ed. H. Nicholson, Aldershot 1998, s. 119–151.