DOI: https://doi.org/10.18290/rt.20673-7
JERZY GOCKO SDB
MORALNO-SPOECZNE ASPEKTY TROSKI O ZDROWIE
W KONTEKS´CIE EPIDEMII COVID-19
MORAL AND SOCIAL ASPECTS OF HEALTH CARE IN THE CONTEXT OF THE COVID-19 EPIDEMIC
Abstract. The COVID-19 pandemic has made clear many of the dilemmas related to the protection of life and health, not only about the efficiency of health systems, but also about of a moral nature. The aim of the article is to draw attention to some of them from the theological and moral perspective, with particular reference to the social nature of care for health and life. The reflections will take the form of a general presentation of problems and challenges related to the COVID-19 epidemic with reference to the fundamental principles of social life.
Key words: COVID-19; care for health and life; medicine; social bioethics; common good; solida-rity; justice; imagination of mercy.
W etycznoteologicznej refleksji bioetycznej wazne miejsce zajmuje proble-matyka spoecznej odpowiedzialnos´ci za zycie i zdrowie1. Opracowania poru-szaj ace to zagadnienie zwracaj a uwage nie tylko na troske o zdrowie w
kon-Prof. dr hab. JERZY GOCKOSDB Katedra Teologii Moralnej Spoecznej, Instytut Nauk Teologicznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II; adres do korespondencji: Al. Raca-wickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: Jerzy@Gocko.pl; ORCID: https//orcid.org/0000-0002-6513-5681.
1 Por. G. R
USSO, Bioetica sociale, w: Enciclopedia di bioetica e sessuologia, Torino: Leumann 2004, s. 380-381; I. SCHNELLA, Dottrina sociale e bioetica, w: Enciclopedia di
bioetica, s. 705-710; J. WRÓBEL, Czowiek i medycyna. Teologicznomoralne podstawy
ingeren-cji medycznych, Kraków: Wydawnictwo Ksiezy Sercanów 1999, s. 195-215; J. NAGÓRNY,
teks´cie wspólnotowego charakteru zycia ludzkiego, na wieloaspektowe spo-eczne uwarunkowania dziaan´ medycznych oraz na s´cis a relacje miedzy jakos´ci a ochrony zdrowia i zycia a systemem opieki medycznej, czy szerzej ujmuj ac caoksztatem zycia spoecznego, ale przede wszystkim wskazuj a na fundamentaln a prawde, ze troska o zycie i zdrowie przybiera ksztat wielo-paszczyznowej wspóodpowiedzialnos´ci. Prawde te w sposób klarowny wyra-zi w encyklice Evangelium vitæ s´w. Jan Pawe II poprzez odwoanie sie do paradygmatu Kaina i jego dramatycznej próby usprawiedliwienia sie: „czyz jestem strózem brata mego?”. W tym konteks´cie Papiez przypomnia, ze czowiek zosta niejako „zadany” drugiemu czowiekowi: „Kazdy czowiek jest ‘strózem swego brata’, poniewaz Bóg powierza czowieka czowiekowi” (EV 19), a wiec takze troska o zycie i zdrowie drugiego czowieka zostaa nam „zadana” przez Boga.
S´wiadomos´c´ wspólnotowego charakteru troski o zycie i zdrowie jest coraz bardziej powszechna. Kazdy bowiem, podejmuj ac odpowiedzialn a troske o wasne zycie i zdrowie, staje przed wyzwaniami, na które nie jest w stanie sam odpowiedziec´. Wyrazistym dos´wiadczeniem tej swoistej ograniczonos´ci czy nawet bezradnos´ci s a takie podstawowe dos´wiadczenia, jak kataklizmy naturalne, wojny, katastrofy ekologiczne czy epidemie. U progu trzeciej deka-dy obecnego stulecia, w obliczu pandemii COVID-19, to dos´wiadczenie nie-wystarczalnos´ci nabrao niespotykanego wczes´niej dla spoeczen´stw dobrobytu wymiaru, przekroczyo charakter jednostkowy i stao sie udziaem wielu spo-ecznos´ci lokalnych, czy nawet caych pan´stw. Nowa sytuacja us´wiadomia z ca a wyrazistos´ci a wiele dylematów zwi azanych z ochron a zycia i zdrowia, dotycz acych nie tylko sprawnos´ci systemów opieki zdrowotnej, ale takze o charakterze moralnym. Celem artykuu jest zwrócenie uwagi na niektóre z nich z perspektywy teologicznomoralnej ze szczególnym odniesieniem do spoecznego charakteru troski o zdrowie i zycie. Rozwazania przyjm a postac´ ogólnej prezentacji problemów i wyzwan´ zwi azanych z epidemi a COVID-19 z odniesieniem do fundamentalnych zasad zycia spoecznego. W rzeczywi-stos´ci bowiem kazda z ukazanych kwestii mogaby stac´ sie przedmiotem dalszych szczegóowych badan´ i osobnej monografii.
1. ODPOWIEDZIALNOS´C´ ZA ZYCIE I ZDROWIE
W PERSPEKTYWIE DOBRA WSPÓLNEGO
Dobro wspólne w nauczaniu spoecznym Kos´cioa od samego pocz atku ujmo-wane byo jako jedna z podstawowych zasad zycia spoecznego. S´w. Jan XXIII
definiowa je jako „caoksztat takich warunków zycia spoecznego, w jakich ludzie mog a peniej i szybciej osi agn ac´ sw a wasn a doskonaos´c´” (MM 65). Uznaj ac dobro wspólne za wartos´c´ suz ac a organizacji zycia spoecznego i nowe-mu porz adkowi spoecznemu, Kos´ció uwypukla jego wymiar personalistyczny oraz zdolnos´c´ do ozywiania struktur spoecznych i stymulowania procesami spoecznymi stosownie do wymogów sprawiedliwos´ci spoecznej. W konsekwen-cji realizacje dobra wspólnego mozna uznac´ za istotn a racje istnienia wadz publicznych, które maj a o to dobro zabiegac´ z korzys´ci a dla wszystkich obywa-teli i dla kazdego czowieka, zachowuj ac obiektywn a hierarchie wartos´ci oraz maj ac na uwadze okolicznos´ci historyczne (por. PT 54).
Póz´niejsze nauczanie Kos´cioa czesto wskazywao na dobro wspólne w aspekcie praktycznym, uwypuklaj ac jego szerokie zastosowanie w ksztato-waniu zycia spoecznego. Nie bed ac ani ideologi a, ani teori a, kategoria dobra wspólnego – jako jeden z najistotniejszych zworników adu spoecznego byo odczytywane jako zobowi azanie do stworzenia warunków penego roz-woju wszystkim tym, którzy uczestnicz a w danym systemie spoecznym. W perspektywie troski o zycie i zdrowie warto w tym miejscu przywoac´ konkretne wymogi dobra wspólnego wyszczególnione w Kompendium nauki spoecznej Kos´cioa. Wi az a sie one wprost z zabezpieczeniem istotnych po-trzeb czowieka, bed acych w niektórych wypadkach jednoczes´nie jego prawa-mi: „Wymogi te dotycz a przede wszystkim zaangazowania na rzecz pokoju, organizacji wadz pan´stwowych, trwaego porz adku prawnego, ochrony s´rodo-wiska naturalnego, zabezpieczenia istotnych potrzeb czowieka, bed acych w niektórych wypadkach jednoczes´nie jego prawami: pozywienia, mieszkania, pracy, wyksztacenia i dostepu do kultury, s´rodków komunikacji, zdrowia, swobodnego przepywu informacji i ochrony wolnos´ci religijnej” (nr 166). Jak widac´, do wymogów dobra wspólnego nalezy takze zdrowie.
W perspektywie nauki spoecznej Kos´cioa najwazniejszym elementem dobra wspólnego pozostaje poszanowanie osoby ludzkiej, jej godnos´ci i praw. Prawdziwym dobrem wspólnym moze byc´ tylko takie dobro realizowane w zyciu spoecznym, które jednoczes´nie bierze pod uwage dobro caego czo-wieka (por. PT 57-60; RH 14). Ma ono charakter integralny, co w tym kon-teks´cie z jednej strony oznacza, ze nie obejmuje ono tylko dóbr zewnetrznych dla osoby czy tez dóbr moralnych i duchowych, ale musi ono obejmowac´ równiez takie podstawowe dobro osoby jak jej zdrowie i zycie. Dobro wspól-ne nie jest wiec ideologi a ani teori a, ale zobowi azaniem do stworzenia warun-ków penego rozwoju wszystkim tym, którzy uczestnicz a w danym systemie spoecznym. Z drugiej zas´ strony wskazuje ono na koniecznos´c´ stworzenia kazdemu z czonków spoecznos´ci odpowiednich warunków do wypeniania
jego powoania. St ad na tres´c´ dobra wspólnego bed a skaday sie wszelkie elementy z tym zwi azane, w tym takze dobrobyt i ekonomiczny rozwój danej spoecznos´ci, a takze pokój rozumiany jako trwaos´c´ pewnego porz adku spo-ecznego i zwi azanego z tym poczucia bezpieczen´stwa spoecznego. Jednym z jego istotnych elementów jest takze system opieki spoecznej i zdrowotnej (por. VS 95-101; KKK 1907-1909).
Odniesienie dobra wspólnego do dobra osoby prowadzi do wniosku, ze troska o zabezpieczenie wszystkich elementów ksztatuj acych dobro wspólne nie moze byc´ naznaczona dowolnos´ci a, ale – jak trafnie podkres´la Józef Wróbel – jest wprost kwesti a sprawiedliwos´ci, co z kolei oznacza, ze „stano-wi wobec spoecznos´ci i jej czonków okres´lon a powinnos´c´ moralno-prawn a, przyjmuj ac a konkretny ksztat w niezbywalnych prawach osoby ludzkiej. St ad tez przedmiotem praw czowieka jest równiez obrona i promocja zycia i zdro-wia ludzkiego”2.
Ujecie to przewija sie w wielu konwencjach praw czowieka oraz doku-mentach nauczania spoecznego Kos´cioa. Powszechna Deklaracja Praw
Czo-wieka ws´ród podstawowych przyrodzonych i niezbywalnych praw czoCzo-wieka
wymienia nie tylko „prawo do zycia, wolnos´ci i bezpieczen´stwa swojej oso-by” (art. 3), ale takze „prawo do poziomu zycia zapewniaj acego zdrowie i dobrobyt jemu i jego rodzinie w aczaj ac w to […] opieke lekarsk a oraz pra-wo do zabezpieczenia na wypadek […] choroby” (art. 25). Z kolei w encykli-ce Paencykli-cem in terris, najwazniejszym dokumencie nauczania spoecznego Ko-s´cioa odnos´nie do praw czowieka, s´w. Jan XXIII ws´ród podstawowych praw i wolnos´ci wymieni m.in. „prawo do zycia, do nienaruszalnos´ci ciaa, do posiadania s´rodków potrzebnych do zapewnienia sobie odpowiedniego pozio-mu zycia, do których nalezy zaliczyc´ przede wszystkim zywnos´c´, odziez, mieszkanie, wypoczynek, opieke zdrowotn a oraz niezbedne s´wiadczenia ze strony wadz na rzecz jednostek. Z tego wynika, ze czowiekowi przysuguje równiez prawo zabezpieczenia spoecznego w wypadku choroby […], staros´ci […] oraz niezawinionego pozbawienia s´rodków do zycia” (nr 11). Analogicz-ne zabezpieczenia, ale w odniesieniu do praw pracowniczych, zostay wyróz-nione przez s´w. Jana Pawa II w encyklice Laborem exercens. Zarówno pra-wo do zabezpieczenia na staros´c´, w razie choroby oraz wypadków, a takze prawo do tego, aby miejsce pracy i procesy produkcji nie szkodziy zdrowiu fizycznemu pracowników i nie naruszay ich zdrowia moralnego, podobnie
2J. W
RÓBEL, Czowiek i medycyna, s. 206. Por. takze: A. BONDOLFI, Il principio giustizia
jak wszystkie inne prawa wynikaj a z natury osoby ludzkiej i jej transcen-dentnej godnos´ci (nr 19).
W aspekcie moralnym zasada dobra wspólnego zobowi azuje do wspópracy dla dobra wspólnego w zakresie mniejszych i wiekszych spoecznos´ci, przez co wi aze sie dos´c´ s´cis´le z zasad a solidarnos´ci (por. SRS 38-39). Nalezy takze podkres´lic´ koniecznos´c´ harmonii pomiedzy dobrem wspólnym a dobrem jed-nostkowym w zyciu spoecznym. Prawdziwe dobro jednostki i prawdziwe dobro wspólne nie s a sobie przeciwstawne. W sytuacji mozliwego konfliktu nalezy odwoac´ sie do zasady, ze korzys´c´ wspólna powinna byc´ postawiona wyzej niz dobro jednostki, to jednak tylko w takiej mierze, w jakiej jednostka ma zobowi azania w stosunku do spoecznos´ci, do której przynalezy. Dodatko-wo musi chodzic´ tu o dobra tego samego rodzaju (doczesne dobro wspólne nie ma pierwszen´stwa w stosunku do nadprzyrodzonego dobra jakiejs´ osoby, dlatego nikt nie moze byc´ zmuszony, pod pretekstem tworzenia dobra wspól-nego, do dziaania przeciw wasnemu sumieniu i pos´wiecania dla korzys´ci spoecznej swego dobra najwyzszego) (por. CA 47).
W perspektywie ochrony zdrowia i zycia widac´ wyraz´nie, ze realizacja dobra wspólnego staje sie takze istotn a racj a wadz publicznych (por. KDK 74; CA 11). Motyw ten pojawia sie takze w encyklice o wartos´ci i nienaru-szalnos´ci zycia ludzkiego Evangelium vitæ. Jan Pawe II przypomnia w niej, ze zasada dobra wspólnego powinna nie tylko ksztatowac´ zycie polityczne, ale wprost stanowic´ kryterium wartos´ci demokracji: „[…] wartos´c´ demokracji rodzi sie albo zanika wraz z wartos´ciami, które ona wyraza i popiera: do wartos´ci podstawowych i koniecznych nalezy z pewnos´ci a godnos´c´ kazdej ludzkiej osoby, poszanowanie jej nienaruszalnych i niezbywalnych praw, a takze uznanie ‘dobra wspólnego’ za cel i kryterium rz adz ace zyciem poli-tycznym” (EV 70). Staran´ o dobro wspólne nie mozna zamykac´ tylko w kre-gu jednego kraju, czy nawet kontynentu i takze w tym przypadku wezwanie do angazowania sie na rzecz dobra wspólnego jako „dobra wszystkich i kaz-dego” aczy sie z wezwaniem do ogólnoludzkiej solidarnos´ci i utozsamia z was´ciwie rozumian a mios´ci a spoeczn a (por. LE 14; SRS 38-40, 43; CA 35). Trwaj aca epidemia COVID-19 prawde te uwyraz´nia z ca a ostros´ci a.
2. WSPÓLNOTOWY CHARAKTER TROSKI O ZDROWIE I Z YCIE:
OD PANDEMII DO NOWEJ SOLIDARNOS´CI
Odkrycie zycia i zdrowia, jako istotnych elementów dobra wspólnego, prowadzi do wspólnotowego wymiaru troski o nie. Z drugiej strony wymiar
ten jest oczywisty w konteks´cie spoecznej i relacyjnej natury czowieka: „natura czowieka jawi sie jako natura istoty, która odpowiada na swoje po-trzeby zgodnie z podmiotowos´ci a relacyjn a, a wiec na sposób bytu wolnego
i odpowiedzialnego, uznaj acego koniecznos´c´ aczenia sie i wspópracy ze swoimi bliz´nimi oraz zdolnego do wspólnoty z nimi w porz adku poznania i mios´ci” (KNSK 149). Czowiek potrzebuje spoecznos´ci dla integralnego rozwoju i do wypenienia swego zyciowego powoania.
Z perspektywy teologicznej wspólnotowy charakter powoania czowieka zosta udoskonalony i realizuje sie w dziele Chrystusa, który, bed ac pierwo-rodnym spos´ród wielu braci, umozliwia now a komunie bratersk a pomiedzy ludz´mi wewn atrz swojego Ciaa, jakim jest Kos´ció. Bed ac jednoczes´nie pro-fetycznym znakiem i narzedziem w urzeczywistnianiu nowej ludzkos´ci, Ko-s´ció staje sie z´ródem budowania w s´wiecie relacji i mechanizmów ksztato-wanych przez dynamike wewn atrztrynitarn a. W Kos´ciele bowiem, który jest Ciaem Chrystusa urzeczywistnia sie komunia miedzyludzka oraz jednos´c´ pomiedzy Bogiem a czowiekiem, w Chrystusie przez Ducha S´wietego: „Bóg powoa nas do wspólnoty, która siega daleko gebiej niz pan´stwowo-politycz-ne systemy, s´wiatowe korporacje czy spoeczpan´stwowo-politycz-ne wspólnoty: nalezymy do Kos´cioa, który jest Jego Ciaem i którego Gow a jest On sam […]. Chrzes´ci-janin, który nauczy sie dostrzegac´ obraz Boga w czowieku i powoanym do penego uczestnictwa w prawdzie i dobru, czyli samym Bogu, nie uznaje zaangazowania w sprawe rozwoju i jego realizacje bez zachowania i poszano-wania niepowtarzalnej godnos´ci tego obrazu”3.
Spoeczna natura czowieka, która postrzega osobe w relacji oraz odrzuca obraz czowieka jako niezaleznej i odizolowanej od wszystkich jednostki, staje sie fundamentaln a motywacj a dla postawy solidarnos´ci, która podkres´la, ze kazdy jest wspóodpowiedzialny za dobro innych ludzi i spoecznos´ci, do których nalezy (por. SRS 39). W wymiarze teologicznym solidarnos´c´ jawi sie jako kategoria typowo ewangeliczna i to w podwójnym wymiarze. Po pierw-sze, stanowi ona wezwanie w sposób szczególny skierowane do uczniów Chrystusa, po wtóre, uwrazliwiaj ac ich na bliz´niego dos´wiadczaj acego jakich-kolwiek braków w sferze bytowej i egzystencjalnej4. W wymiarze persona-listycznym solidarnos´c´ jest owocem braterstwa wszystkich ludzi, jednos´ci rodzaju ludzkiego, natury spoecznej, godnos´ci osobowej kazdego czowieka
3G.L. M
ÜLLER, Ubóstwo i godnos´c´ czowieka, tum. S. S´ledziewski, Sandomierz: Wydaw-nictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu 2015, s. 18-19.
4Por. P. N
ITECKI, Idea solidarnos´ci w nauczaniu Jana Pawa II, „Chrzes´cijanin w S´wie-cie” 21(1989), nr 1, s. 12.
i jego praw, a takze specyficznej ludzkiej natury wiezi miedzyosobowej, „której nie jest obca wspózaleznos´c´ i wspódziaanie oparte na wspólnocie przyjmuj acej niekiedy ksztat komunii”5.
Moralny imperatyw solidarnos´ci najpeniej odsania sie poprzez odwoanie do mios´ci (por. KNSK 580). W perspektywie mios´ci uwidacznia sie spoecz-na paszczyzspoecz-na w odczytaniu wartos´ci i niespoecz-naruszalnos´ci zycia ludzkiego, a takze spoecznego charakteru troski o nie. Jak podkres´la Janusz Nagórny: „Chodzi tu nie tylko o to, ze przykazanie ‘nie zabijaj’ odsania swój najgeb-szy sens w przykazaniu mios´ci Boga i bliz´niego, ale takze o to, ze czowiek jako osoba najpeniej urzeczywistnia siebie w bezinteresownym darze z siebie i w przyjeciu daru od drugiej osoby. Na paszczyz´nie zycia spoecznego chodzi wiec o to, aby z jednej strony odczytac´ wartos´c´ zycia w konteks´cie wezwania do bezinteresownego daru z siebie (zycie darem dla innych), a z drugiej by szacunek i troska o zycie innych byy wyrazem mios´ci bliz´nie-go, wyrazem mios´ci, która odsania takze swój wymiar spoeczny poprzez perspektywe troski o dobro wspólne. Was´nie to odniesienie do dobra wspól-nego niejako aczy obydwie perspektywy: moje zycie jest nie tylko moim dobrem osobistym, ale takze dobrem wspólnym; tym dobrem wspólnym jest takze zycie kazdego innego czonka spoecznos´ci. Oto dlaczego obowi azku troski o zycie i zdrowie nie mozna traktowac´ w sposób indywidualistycz-ny”6. W tej perspektywie troska o zycie i zdrowie jest przejawem tej odpo-wiedzialnos´ci, która wyrasta z czynienia sobie wzajemnie daru z siebie i przyjmowania drugiego czowieka. Sytuacje graniczne, a na pewno do nich zaliczyc´ mozna dramatyczne okolicznos´ci epidemii COVID-19 us´wiadomiy, ze trudno sobie wyobrazic´ prawdziw a troske o zycie i zdrowie oraz wypenie-nie powoania medycznego bez tej zdolnos´ci do bezinteresownego daru z sie-bie. Bez tego daru miaoby sie do czynienia jedynie z jak as´ form a technicznej fachowos´ci i bezobjawowej relacji.
W s´wietle dotychczasowych analiz, trzeba raz jeszcze podkres´lic´, ze osta-tecznym fundamentem dla odczytania spoecznego charakteru troski o zycie i zdrowie jest mios´c´ bliz´niego. W antytezie do paradygmatu Kaina, mios´c´ pozwala zrozumiec´, co to znaczy, ze czowiek jest zadany drugiemu czowie-kowi przez Boga. Ona takze nadaje kategorii dobra wspólnego personalistycz-ny wymiar. Ujmowanie spoecznego charakteru troski o zycie i zdrowie
jedy-5J. W
RÓBEL, Czowiek i medycyna, s. 311.
6Por. J. N
nie przez pryzmat interesu i dobra spoecznos´ci, z pominieciem dobra czo-wieka jako osoby, prowadzi zawsze do jego uprzedmiotowienia.
3. NOWE WYZWANIA ETYCZNE W OBLICZU COVID-19:
POTRZEBA NOWEJ WRAZ LIWOS´CI ETYCZNEJ
Od kon´ca 2019 roku Europa wraz z niemal caym s´wiatem stanea w obli-czu zagrozenia pandemicznego spowodowanego rozprzestrzenianiem sie koro-nawirusa SARS-CoV-2. Prawie wszystkie kraje wprowadziy bezprecedensowe s´rodki zaradcze czy to w zakresie zdrowia publicznego i regulacji dotykaj a-cych wielu obszarów zycia spoecznego, próbuj ac wypaszczyc´ krzyw a zaraze-nia i powstrzymac´ lub opóz´nic´ rozprzestrzezaraze-nianie sie wirusa w pierwszej kolejnos´ci, by systemy opieki zdrowotnej poradziy sobie ze skutkami wybu-chu epidemii. Wybór podjetych s´rodków zaradczych by szczególnie trudny ze wzgledu na brak danych, brak pewnos´ci w zakresie wiedzy medycznej, globalny zasieg, role i zakres przypadków bezobjawowych, sezonowe zacho-wanie choroby, brak szczepionki i niepewnos´c´ co do czasu jej wytworzenia. Wiekszos´c´ pan´stw europejskich, w tym Polska, wprowadzio w pierwszej fazie pandemii bardzo radykalne s´rodki blokuj ace rozprzestrzenienie sie wiru-sa w postaci lockdownu o powaznych reperkusjach gospodarczych i spoecz-nych, a takze psychologicznych.
Z punktu widzenia wydolnos´ci systemu medycznego sytuacja epidemiolo-giczna radykalnie sie zmienia w niektórych krajach Europy (Wochy, Fran-cja), w USA czy w Ameryce acin´skiej, co spowodowao koniecznos´c´ podej-mowania decyzji dotycz acych grup priorytetowych oraz alokacji i racjonowa-nia posiadanych zasobów, technologii medycznych, dostepu do leków, urz a-dzen´ czy nawet miejsc na oddziaach intensywnej terapii. Pandemia w jednym momencie odsonia z ca a ostros´ci a towarzysz ace wspóczesnej medycynie dylematy moralne w skali makro- i mikro, dotycz ace duzych spoecznos´ci i poszczególnych osób. W duzej mierze dotycz a one osób odpowiedzialnych za zarz adzanie systemem opieki zdrowotnej (od ministra po dyrektorów pla-cówek medycznych i kierowników oddziaów szpitalnych), ale ich skutki maj a wpyw na wybory dokonywane przez medyków i na losy konkretnych pacjen-tów. Wspomniany deficyt dostepu do s´wiadczen´ zdrowotnych moze sie wi a-zac´ nie tylko z brakiem aparatury, ale równiez z jej niewas´ciwym rozmiesz-czeniem, z brakiem koordynacji systemu na poziomie krajowym lub regional-nym, z niewystarczaj ac a liczb a personelu do prawidowej obsugi sprzetu medycznego, a racjonowanie dotyczyc´ wykonywania testów na obecnos´c´
wirusa, hospitalizacji, farmakoterapii, wyposazenia w s´rodki ochrony indywi-dualnej. Najtrudniejsze i wyj atkowo dramatyczne s a decyzje dotycz ace odmo-wy wdrozenia wentylacji mechanicznej lub rezygnacji z jej stosowania, ponie-waz zazwyczaj przes adzaj a one o zyciu lub s´mierci chorego7.
Polskie kodeksy deontologii lekarskiej jako gówne kryterium decyzji prioryte-tyzacyjnych i alokacyjnych przyjmuj a kryterium kliniczne, czyli wynikaj ace z zyciowej lub zdrowotnej potrzeby zastosowania danej technologii oraz jej pro-gnozowanych pozytywnych korzys´ci dla zycia i zdrowia pacjenta. Z perspektywy medycznej kryterium to jawi sie jako najbardziej obiektywne i niepodatne na manipulacje. Za nieetyczne i medycznie nieuzasadnione uznaje sie rózne kryteria pozamedyczne, takie jak: wiek, przesanki spoeczne (pec´, wyksztacenie, status spoeczny, poziom dochodów, zasugi, miejsce zamieszkania) czy ekonomiczne (wysokos´c´ skadki na ubezpieczenie spoeczne).
Szeroko dyskutowane, nie tylko w s´rodowisku medycznym, byy woskie (SIAARTI)8 i hiszpan´skie (SEMICYUC)9 wytyczne dotycz ace wentylacji me-chanicznej w zwi azku z chorob a COVID-1910. Zawarto w nich kryteria stoso-wania wentylacji mechanicznej oraz hospitalizacji na oddziaach intensywnej terapii oraz zasady racjonowania na róznych poziomach systemu opieki zdrowot-nej (mikro-mezo-makro). W wytycznych poza wskazówkami klinicznymi uwzgledniono niektóre istotne kwestie etyczne, zwi azane z rezygnacj a ze s´rod-ków nadzwyczajnych i terapii uporczywej, poszanowaniem autonomii pacjenta we wspódecydowaniu o odst apieniu od kontynuowania terapii, kolegialnos´ci a podejmowania decyzji i ich weryfikacji czy stopniowalnos´ci a zaawansowanych technologii medycznych. Jes´li chodzi o kryteria kwalifikuj ace do przyjecia na
7Por. J. P
AWLIKOWSKI, Etyczny wymiar decyzji priorytetyzacyjnych i alokacyjnych
doty-cz acych stosowania zaawansowanych technologii medycznych w konteks´cie pandemii COVID-19, „Medycyna Praktyczna” 2020, nr 4 (www.mp.pl, dostep: 15.04.2020); M. REICHLIN,
Distri-buzione delle risorse sanitarie, w: Bioetica sociale, red. G. Russo, Torino: Elledici 1999,
s. 297-331.
8 S
OCIETA ITALIANA DI ANESTESIA ANALGESIA RIANIMAZIONE E TERAPIA INTENSIVA
(SIAARTI), Clinical ethics recommendations for the allocation of intensive care treatments,
in exceptional, resource-limited circumstances, 16.03.2020, w: http://www.siaarti.it/SiteAssets/
News/COVID19%20-%20documenti%20SIAARTI/SIAARTI%20%20Covid19%20%20Clinical% 20Ethics%20R eccome ndations.pdf (dostep: 15.04.2020).
9SOCIEDADESPAÑOLA DEMEDICINAINTENSIVA, CRÍTICA YUNIDADESCORONARIAS
(SE-MICYUC), Recomendaciones éticas para la toma de decisiones en la situación excepcional
de crisis por pandemia COVID-19 en las unidades de cuidados intensivos, https://semicyuc.
org/wp-content/uploads/2020/03/ÉticaSEMICYUC-COVID-19.pdf (dostep: 15.04.2020).
10Dalsze analizy nawi azuj a do omówienia aspektów etycznych obu dokumentów autorstwa
oddzia intensywnej terapii i zastosowanie wentylacji mechanicznej szczególne w atpliwos´ci budzi zawarte w obu dokumentach kryterium wieku i zasugerowane w wytycznych hiszpan´skich subiektywne kryterium spoeczne. W sytuacji drama-tycznego niedoboru respiratorów w pierwszej fazie epidemii we Woszech wa-s´nie kryterium wieku odegrao najwazniejsz a role w procesie decyzyjnym, co potwierdza etyczne w atpliwos´ci z nim zwi azane. Choc´ wydaje sie ono najatwiej-szym sposobem selekcji, moze byc´ uznane za forme ageizmu (dyskryminacji ze wzgledu na wiek). Jak zauwaza Jakub Pawlikowski, „przyjecie kryterium wieku jako jednej z podstawowych przesanek decyzyjnych jest propozycj a ryzykown a i nieuzasadnion a medycznie w konteks´cie duzego zróznicowania potencjau biolo-gicznego osób w róznym wieku metrykalnym. Statystycznie wieksze ryzyko s´mierci w okres´lonej grupie wiekowej nie jest wystarczaj ac a przesank a do od-mówienia terapii konkretnej osobie”. I w innym miejscu dodaje: „Z punktu wi-dzenia etyki medycznej najwazniejszymi kryteriami decyzyjnymi s a potrzeba terapii oraz prognozowane szanse przezycia oszacowane na podstawie przesanek obejmuj acych skutecznos´c´ i bezpieczen´stwo danej technologii w odniesieniu do stanu zdrowia konkretnego chorego. Wiek metrykalny jest uproszczonym mierni-kiem naszego przemijania, a w ocenie klinicznej wazny jest nie tyle czas, który przezylis´my (wiek metrykalny), ile prognozowany czas przyszego zycia, a ten nie jest determinowany wy acznie przez wiek metrykalny. […] Wiek czy pec´ moze byc´ jedn a z wielu przesanek decyzyjnych, jes´li ma istotne znaczenie kli-niczne dla prognozowanej dugos´ci zycia w konkretnym przypadku, ale informa-cja o przynaleznos´ci do okres´lonej grupy wiekowej nie moze zast apic´ wniosków z badania podmiotowego i przedmiotowego oraz caos´ciowej oceny stanu zdrowia i kondycji biologicznej indywidualnego chorego”11.
Opracowywane przez rózne podmioty wytyczne maj a na celu uatwienie nie-atwych przeciez decyzji i przynajmniej czes´ciowe odci azenie lekarza od ich wagi. Powinny takze chronic´ przez bednymi wyborami. Ostatecznie jednak nawet najbardziej precyzyjne wytyczne s a jedynie wskazówkami, a ostateczn a decyzje podejmuje medyk kieruj ac sie wiedz a, dos´wiadczeniem, roztropnym wywazeniem okolicznos´ci i przede wszystkim wasnym sumieniem. Skutki tych decyzji rzutuj a nie tylko konsekwencjami dla pacjenta, ale takze mog a powodo-wac´ u podejmuj acego wyrzuty sumienia, uraz moralny lub nawet traume psy-chiczn a. St ad niezwykle wazny pozostaje gos Urzedu Nauczycielskiego Kos´cioa, który wspiera sumienie chrzes´cijanina w dokonaniu wyboru. W tym konteks´cie trzeba przywoac´ ogoszone 2 kwietnia 2020 r., a wiec krótko po ogoszeniu
w Polsce lockdownu stanowisko Zespou Ekspertów Konferencji Episkopatu Polski ds. Bioetycznych w kwestii dystrybucji s´rodków ratunkowych w sytuacji pandemii wywoanej przez koronawirusa SARS-CoV-212.
Po wskazaniu na sprawiedliwos´c´, równos´c´ co do godnos´ci osobowej oraz solidarnos´c´, które w normalnych okolicznos´ciach s a zasadami etycznymi redystry-bucji zasobów medycznych i dziaalnos´ci systemu opieki medycznej (nr 1-2), Zespó ekspertów, maj ac s´wiadomos´c´ nadzwyczajnej sytuacji masowego wzrostu zagrozenia dla zdrowia i zycia, ograniczonych zasobów medycznych i s´rodków leczniczych oraz aparatury ratunkowej, przedstawi etyczne kryteria sposobów postepowania w sytuacji zagrozenia pandemi a. Miay one przyjs´c´ z pomoc a osobom podejmuj acym trudne decyzje w materii dystrybucji s´rodków ratuj acych zycie w sytuacji ich niedoboru13.
Eksperci Episkopatu podnosz a powazne zastrzezenie etyczne wobec odwoy-wania sie wy acznie do klinicznych (medycznych) kryteriów przydzielania s´rod-ków ratuj acych zycie w sytuacji niedoboru, podaj ac w w atpliwos´c´ ich obiektyw-ny charakter (co, z kolei, byo gówobiektyw-nym argumentem w ujeciach deontolo-gicznych) i odmawiaj ac im spenienia podstawowych kryteriów personalistycz-nych traktowania pacjentów. Stwierdzany przez lekarza w oparciu o wiedze medyczn a stan klinicznej koniecznos´ci jest ogólnym kryterium klasyfikuj acym. Zas´ konkretna alokacja s´rodków winna dokonywac´ sie stosownie do kolejnos´ci przyjecia w szpitalu (nr 5). Powyzsze rozstrzygniecie eksperci uzasadniaj a naste-puj aco: „Przede wszystkim nie mozna odmówic´ s´rodków ratunkowych pacjentowi bed acemu w stanie klinicznej koniecznos´ci, czekaj ac na pacjenta w ciezszym stanie. Ponadto nie mozna z moraln a pewnos´ci a porównywac´ stopnia zagrozenia pacjentów bed acych w powaznym stanie klinicznym i wyrokowac´ dalszego prze-biegu ich choroby. Nie mozna tez akceptowac´ jakiejkolwiek zwoki w przydziele-niu tych s´rodków w takich sytuacjach i w stanach pacjentów” (nr 5).
Zasadniczo za nieetyczne uznaje sie inne kryteria decyzyjne, takie jak pozycja spoeczna, zamoznos´c´, wiek, wyksztacenie czy wysokos´c´ skadki ubezpieczenio-wej (nr 10). Wyj atkiem w tym przypadku moze byc´ priorytetowy dostep do s´rodków ratuj acych medyków, którzy z racji wykonywanego zawodu znajduj a sie
12Stanowisko Zespou Ekspertów Konferencji Episkopatu Polski ds. Bioetycznych w kwestii
dystrybucji s´rodków ratunkowych w sytuacji pandemii wywoanej przez koronawirusa SARS-CoV-2 (02.04.2020), https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WE/kep/bioetyka-dy stry bucja_02042
020.html (dostep: 15.04.2020).
13Por. L. P
ALAZZANI, Per una giusta distribuzione delle risorse secondo la bioetica
w ci agym niebezpieczen´stwie zakazenia (nr 11), oraz rodzica (rodziców) posia-daj acych liczne, maoletnie potomstwo (nr 12).
W przypadku pacjentów w stanie kon´cz acego sie zycia i których wedug obiektywnej oceny kompetentnych lekarzy nie mozna juz uratowac´, Zespó podtrzymuje wczes´niejsze stanowisko na temat terapii daremnej. Wszelkie poste-powanie, w tym stosowanie s´rodków ratunkowych, byoby dziaaniem daremnym, przeduzaj acym jedynie proces umierania14. Zespó ds. Bioetycznych zwraca uwage, ze podejmuj acy decyzje priorytetyzacyjne i alokacyjne powinni miec´ mozliwos´c´ skonsultowania ze „szpitaln a komisj a etyczn a” (nr 13).
ZAKON´ CZENIE:
O NOW A „WYOBRAZ´ NIE MIOSIERDZIA” W OBLICZU COVID-19
Ostatni raz wezwanie do miosierdzia w zyciu spoecznym nabrao nowych tres´ci pod koniec pontyfikatu s´w. Jana Pawa II w konteks´cie Wielkiego Jubileu-szu Roku 2000. Wówczas to w lis´cie apostolskim Novo millennio ineunte Papiez nakres´li szereg zadan´ przed kazdym chrzes´cijaninem i caym Kos´cioem wkra-czaj acymi w nowe tysi aclecie. Najwazniejsze z nich – wyrazone w wezwaniu
Duc in altum! dotyczyo odkrycia na nowo Chrystusa oraz troski o swoj a wasn a tozsamos´c´ chrzes´cijan´sk a poprzez kontemplacje Chrystusa i modlitwe, które prowadz a do s´wietos´ci i ewangelizacji (NMI 16, 30, 32, 40-41). Z kolei, w wymiarze eklezjalnym oznaczao odkrycie i zarazem budowanie Kos´cioa jako komunii mios´ci, czynienie Kos´cioa domem i szko a komunii, w kon´cu – po-przez konkretne przedsiewziecia – krzewienie duchowos´ci komunii, której funda-mentem i wzorem jest tajemnica Trójcy S´wietej (por. NMI 42-43).
Równoczes´nie Jan Pawe II podkres´la, iz nie mozna w zadnym wypadku „przestrzeni komunii” zawezac´ jedynie do paszczyzn wewn atrzkos´cielnych. Ko-munia wewn atrzkos´cielna bowiem ze swej natury zmierza do wymiaru powszech-nego, tak jak powszechny jest Kos´ció, i musi zostac´ dopeniona o wymiar spo-eczny. Kierowane u progu III tysi aclecia przez Jana Pawa II wezwanie Duc in
altum! stao sie wezwaniem do odrzucenia pokusy duchowos´ci skupionej na
wewnetrznych, indywidualnych przezyciach, któr a trudno pogodzic´ zarówno z logik a Wcielenia, z wymogami miosierdzia, jak i z chrzes´cijan´sk a
eschatolo-14Por. Z
ESPÓEKSPERTÓWKEPDS. BIOETYCZNYCH, O terapii daremnej (uporczywej)
cho-rych poddawanych intensywnej terapii (27.06.2018),
https://episkopat.pl/zespol-ekspertow-kep-ds-bioetycznych-zaprzestanie-terapii-daremnej-nie-moze-byc-utozsamiane-z-eutanazja/ (dostep: 15.04.2020).
gi a, która choc´ us´wiadamia wierz acemu wzglednos´c´ historii, to jednak nie zwal-nia go z obowi azku jej budowania (por. NMI 52; KDK 34).
Dla Jana Pawa II wyzwanie do tworzenia „duchowos´ci komunii” w wymiarze spoecznym byo niczym innym, jak przeniesieniem i przeduzeniem tych wszyst-kich inspiracji, istotnych dla duchowos´ci komunii, w zycie spoeczne15. Doko-nuje sie to zwaszcza poprzez podejmowanie dzie czynnej i konkretnej mios´ci wobec kazdego czowieka, niezaleznie od obszaru zaangazowania spoecznego. Kontemplacja Chrystusa musi prowadzic´ do odkrycia Go w tych, z którymi On sam najbardziej zechcia sie utozsamic´ – najubozszych. Tworzenie duchowos´ci komunii w wymiarze spoecznym to odkrycie na nowo globalizacji solidar-nos´ci16 i „wyobraz´ni miosierdzia”, „której przejawem bedzie nie tyle i nie tyl-ko skutecznos´c´ pomocy, ale zdolnos´c´ bycia bliz´nim dla cierpi acego czowieka, solidaryzowania sie z nim, tak aby gest pomocy nie by odczuwany jako poniza-j aca jamuzna, ale jako s´wiadectwo braterskiej wspólnoty osób” (NMI 50). Wy-daje sie, ze w sytuacji pandemii COVID-19 i wszystkich tragicznych dos´wiad-czen´ z ni a zwi azanych, które stay sie udziaem wielu spoecznos´ci, perspektywa ta musi zostac´ na nowo przypomniana.
Warto tym miejscu nadmienic´, ze choc´ sam termin „wyobraz´nia miosierdzia” zosta po raz pierwszy uzyty przez Jana Pawa II w Lis´cie apostolskim Novo
millennio ineunte, to jednak jego znaczenie normatywne tworz a zasady i postula-ty moralne na stae zadomowione w nauczaniu spoecznym Kos´cioa. W kontek-s´cie nowych wyzwan´ zwi azanych z epidemi a COVID-19 nalezy tu wymienic´ wszelk a dziaalnos´c´ na rzecz dobra czowieka, zasade solidarnos´ci spoecznej, która kaze spojrzec´ na takie uniwersalne wartos´ci, jak dobro wspólne, opcje preferencyjn a na rzecz ubogich czy poszanowanie praw czowieka17.
Przypomniane przez s´w. Jana Pawa II wezwanie do „duchowos´ci komunii”, co w obszarze zycia spoecznego ma sie dokonac´ poprzez now a „wyobraz´nie miosierdzia”, a takze przez „globalizacje solidarnos´ci”, jest konfrontowane przez wiele sprzecznos´ci, jakie niesie ze sob a rozwój gospodarczy, kulturowy i tech-niczny, co z ca a wyrazistos´ci a objawia pandemia COVID-19. Z jednej strony udostepnia on stosunkowo nielicznej grupie ogromne mozliwos´ci, z drugiej zas´ miliony ludzi nie tylko pozostawia na uboczu postepu, ale kaze sie im zmagac´
15Kwestie te dalej rozwija i pogebia Benedykt XVI w swojej inauguracyjnej encyklice
Deus Caritas est (25.12.2005).
16Por. J
ANPAWEII, Przem. „Potrzebna jest globalizacja solidarnos´ci” (Watykan, 1 maja 2000), nr 2.
17Por. L. P
ALAZZANI, Teorie della giustizia e allocazione delle risorse sanitarie, „Medi-cina e morale” 46(1996), nr 5, s. 901-921.
z warunkami zycia uwaczaj acymi ludzkiej godnos´ci. Jan Pawe II w Novo
mil-lennio ineunte dramatycznie pyta: „Jak to mozliwe, ze w naszej epoce s a jeszcze ludzie, którzy umieraj a z godu, skazani na analfabetyzm, nie maj acy dostepu do najbardziej podstawowej opieki lekarskiej, pozbawieni domu, w którym mogliby znalez´c´ schronienie?” (nr 50). Ten „krajobraz ubóstwa”, który staje sie interpe-lacj a wobec chrzes´cijan´skiego miosierdzia, nalezy rozszerzyc´ o nowe formy, które z pewnos´ci a pojawi a sie jako nastepstwa epidemii i niektórych s´rodków zaradczych z ni a zwi azanych w postaci recesji gospodarczej, wzrostu bezrobocia, rozpaczy pyn acej z utraty najblizszych lub z poczucia bezsensu zycia, opuszcze-nia w staros´ci i chorobie czy marginalizacji spoecznej.
BIBLIOGRAFIA BENEDYKT XVI, Encyklika Deus Caritas est (25 grudnia 2005).
BONDOLFI A., Il principio giustizia in medicina, „Rivista di teologia morale” 29(1997), s. 63-76. JANPAWE II, Encyklika Veritatis splendor (6 sierpnia 1993).
JANPAWE II, Encyklika Centesimus annus (1 maja 1991). JANPAWE II, Encyklika Evangelium vitæ (25 marca 1995). JANPAWE II, Encyklika Laborem exercens (14 wrzes´nia 1981). JANPAWE II, Encyklika Redemptor hominis (4 marca 1979). JANPAWE II, Encyklika Sollicitudo rei socialis (30 grudnia 1987). JANPAWE II, List apostolski Novo millennio ineunte (6 stycznia 2001).
JANPAWE II, Przem. „Potrzebna jest globalizacja solidarnos´ci” (Watykan, 1 maja 2000). JANXXIII, Encyklika Mater et Magistra (15 maja 1961).
JANXXIII, Encyklika Pacem in terris (11 kwietnia 1963). Katechizm Kos´cioa Katolickiego, Poznan´: Pallottinum 1994.
MÜLLER G.L., Ubóstwo i godnos´c´ czowieka, tum. S. S´ledziewski, Sandomierz: Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu 2015.
NAGÓRNYJ., Spoeczny charakter troski o zycie i zdrowie, „Roczniki Teologiczne” 46(1999), z. 3, s. 5–23.
NITECKI P., Idea solidarnos´ci w nauczaniu Jana Pawa II, „Chrzes´cijanin w S´wiecie” 21(1989), nr 1, s. 1-21.
PALAZZANIL., Per una giusta distribuzione delle risorse secondo la bioetica personalista, „Medi-cina e morale” 43(1993), nr 3, s. 485-496.
PALAZZANI L., Teorie della giustizia e allocazione delle risorse sanitarie, „Medicina e morale” 46(1996), nr 5, s. 901-921.
PAPIESKA RADA „IUSTITIA ET PAX”, Kompendium Nauki Spoecznej Kos´cioa, Kielce: Jednos´c´ 2005.
PAWLIKOWSKIJ., Etyczny wymiar decyzji priorytetyzacyjnych i alokacyjnych dotycz acych stosowa-nia zaawansowanych technologii medycznych w konteks´cie pandemii COVID-19. „Medycyna Praktyczna” 2020, nr 4 (www.mp.pl, dostep: 15.04.2020).
REICHLIN M., Distribuzione delle risorse sanitarie, w: Bioetica sociale, red. G. Russo, Torino: Elledici 1999, s. 297-331.
RUSSO G., Bioetica sociale, w: Enciclopedia di bioetica e sessuologia, Torino: Leumann 2004, s. 380-381.
SCHNELLAI., Dottrina sociale e bioetica, w: Enciclopedia di bioetica e sessuologia, Torino: Leu-mann 2004, s. 705-710.
SOBÓRWATYKAN´ SKIII, Konstytucja duszpasterska o Kos´ciele w s´wiecie wspóczesnym „Gaudium
et spes” (7 grudnia 1965).
SOCIEDADESPAÑOLA DEMEDICINAINTENSIVA, CRÍTICA YUNIDADESCORONARIAS(SEMICYUC), Recomendaciones éticas para la toma de decisiones en la situación excepcional de crisis por pandemia COVID-19 en las unidades de cuidados intensivos, https://semicyuc.org/wp-content/ uploads/2020/03/ÉticaSEMICYUC-COVID-19.pdf (dostep: 15.04.2020).
SOCIETAITALIANA DIANESTESIAANALGESIARIANIMAZIONE ETERAPIAINTENSIVA(SIAARTI), Clinical ethics recommendations for the allocation of intensive care treatments, in exceptio nal,resource-limited circumstances (16.03.2020), http://www.siaarti.it/SiteAssets/News/COVID 19%20-%20documenti%20SIAARTI/SIAARTI%20-%20Covid-19%20-%20Clinical%20Ethics% 20Reccomendations.pdf (dostep: 15.04.2020).
Stanowisko Zespou Ekspertów Konferencji Episkopatu Polski ds. Bioetycznych w kwestii dystry-bucji s´rodków ratunkowych w sytuacji pandemii wywoanej przez koronawirusa SARS-CoV-2 (2.04.2020),https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WE/kep/bioetyka-dystrybucja_02042020.html(do-step: 15.04.2020).
WRÓBELJ., Czowiek i medycyna. Teologicznomoralne podstawy ingerencji medycznych, Kraków: Wydawnictwo Ksiezy Sercanów 1999.
ZESPÓEKSPERTÓWKEPDS. BIOETYCZNYCH, O terapii daremnej (uporczywej) chorych poddawa-nych intensywnej terapii (27.06.2018), https://episkopat.pl/zespol-ekspertow-kep-ds-bioetycz-nych-zaprzestanie-terapii-daremnej-nie-moze-byc-utozsamiane-z-eutanazja/(dostep:15.04.2020).
MORALNO-SPOECZNE ASPEKTY TROSKI O ZDROWIE W KONTEKS´CIE EPIDEMII COVID-19
STRESZCZENIE
Pandemia COVID-19 us´wiadomia z ca a wyrazistos´ci a wiele dylematów, zwi azanych z ochron a zycia i zdrowia, dotycz acych nie tylko sprawnos´ci systemów opieki zdrowotnej, ale takze o charak-terze moralnym. Celem artykuu jest zwrócenie uwagi na niektóre z nich z perspektywy teologicz-nomoralnej ze szczególnym odniesieniem do spoecznego charakteru troski o zdrowie i zycie. Rozwazania przyjm a postac´ ogólnej prezentacji problemów i wyzwan´ zwi azanych z epidemi a COVID-19 z odniesieniem do fundamentalnych zasad zycia spoecznego.
Sowa kluczowe: COVID-19; troska o zdrowie i zycie; medycyna; bioetyka spoeczna; dobro wspólne; solidarnos´c´; sprawiedliwos´c´; wyobraz´nia miosierdzia.
