Przegl¹d informacji medialnych dotycz¹cych geologii – lipiec 2010
Miros³aw Rutkowski
1Obezw³adniaj¹cy upa³ wisia³ nad Pol-sk¹ prawie przez ca³y lipiec. Podobnie by³o w innych krajach, gorzej w Rosji. Amerykañska National Oceanic and Atmospheric Administration – NOAA og³osi³a, ¿e œrednia temperatura powie-trza na kuli ziemskiej w pierwszej po-³owie bie¿¹cego roku by³a najwy¿sza od 130 lat. Zderzaj¹ce siê nad Polsk¹ – stref¹ klimatu przejœciowego – masy gor¹cego i zimnego powie-trza powodowa³y ulewy i lokalne powodzie. Trudno siê nie zgodziæ z felietonist¹ Gazety Wyborczej Tomaszem Ula-nowskim, który 30 lipca napisa³, ¿e w Polsce zapanowa³y ostatnio dwie pory roku – deszczowa i sucha. Jak nale¿a³o siê spodziewaæ, w mediach przegl¹danych pod k¹tem nauk o Ziemi da³o siê zauwa¿yæ g³ównie tematy „klimatyczne” – ulewy i zwi¹zane z nimi powodzie oraz osuwiska, globalne ocieplenie, ograniczenie emisji dwutlenku wêgla, a tak¿e – w konsekwencji tego ograniczenia – niepewny los polskie-go górnictwa i energetyki. Emocje nadal rozpala³y ³upki gazonoœne. W doniesieniach regularnie pojawia³a siê tak¿e katastrofa ekologiczna w Zatoce Meksykañskiej – miejmy nadziejê, ju¿ po raz ostatni. Inne tematy poruszane by³y rzadziej. Z uwagi na znaczne zmêczenie czytelników powtarzaj¹cymi siê g³ównymi w¹tkami proponujê w tym odcinku przegl¹du zaj¹æ siê szerzej zagadnieniami drugie-go planu, niektóre pierwszoplanowe rejestruj¹c tylko z kronikarskiego obowi¹zku.
Polska protestami stoi
Walka ekologów i mieszkañców okolic jeziora Gop³o z Kopalni¹ Wêgla Brunatnego Konin w Kleczewie trwa ju¿ ³adnych parê lat. Nabra³a rozpêdu z chwil¹, gdy kopalnia og³osi³a plany zagospodarowania z³o¿a Tomis³awice. Miej-scowi zaniepokoili siê losem Gop³a, które ich zdaniem mo¿e wyschn¹æ na skutek odwadniania odkrywki. Zaprze-cza³a temu ekspertyza Pañstwowego Instytutu Geologicz-nego – Pañstwowego Instytutu Badawczego i opinia œro-dowiskowa.
Do niedawna wydawaæ siê mog³o, ¿e kopalnia wygra³a spór, poniewa¿ wszystkie kolejne instancje w kraju po-twierdzi³y zgodê na uruchomienie odkrywki. Nic bardziej mylnego – pozosta³a przecie¿ Bruksela.
Gazeta Wyborcza w artykule Komisja Europejska pyta o odkrywkê z 2 lipca pisze: Budowa nowej kopalni wêgla brunatnego w pobli¿u jeziora Gop³o mo¿e byæ niezgodna z unijnym prawem – napisa³ komisarz ds. œrodowiska Janez Potocnik do naszego resortu œrodowiska. Interwencja Bruk-seli mo¿e oznaczaæ zwrot w sporze o budowê odkrywki.
W tym samym numerze gazeta udziela te¿ g³osu kopalni: KWB Konin zwraca uwagê, ¿e na podstawie wielokrotnych analiz, ekspertyz i badañ wykazano, i¿ budowa odkrywki Tomis³awice nie narusza ¿adnej dyrektywy unijnej, w tym wspomnianej przez ekologów Dyrektywy Siedliskowej. Wed³ug przedstawicieli KWB Konin, stwierdzenia ekolo-gów nie s¹ poparte ¿adnymi wiarygodnymi badaniami.
Nasuwaj¹ siê oczywiste analogie ze spraw¹ Rospudy, nie jest wiêc ¿adnym zaskoczeniem tytu³ w Gazecie Pomorskiej z 8 lipca: Gop³o jak Rospuda, czyli kto pomo¿e przyrodzie? W tekœcie czytamy: Obroñcy przyrody szukaj¹ w Brukseli pomocy w zatrzymaniu nowej odkrywki wêgla brunatnego. Kopalnia zapewnia, ¿e nie z³ama³a prawa. Komisja Europejska zainicjowa³a formaln¹ procedurê, któ-ra mo¿e zakoñczyæ siê wniesieniem przeciwko Polsce skar-gi do Europejskiego Trybuna³u Sprawiedliwoœci. Akty-wiœci Greenpeace triumfuj¹. WypowiedŸ Iwo £osia z Green-peace Polska cytuje Polska – G³os Wielkopolski z 13 lipca: Ocena Komisji jest wrêcz mia¿d¿¹ca i œwiadczy o tym, ¿e budowa tej odkrywki narusza prawo unijne. Oznacza to, ¿e zapewnienia inwestora, i¿ nie wywrze ona negatywnego wp³ywu na jezioro Gop³o, s¹ nieprawdziwe.
Bêdziemy œledziæ los tego protestu, ale sprawa wydaje siê przes¹dzona – Tomis³awice pe³n¹ par¹ rusz¹ nieprêdko, jeœli w ogóle.
Nastroje spo³eczeñstwa w kwestii inwestycji (nie tylko górniczych) dobrze oddaje tytu³ w Polsce – Dzienniku Zachodnim 14 lipca: Kopalnia? Nie u nas! Anna Zielonka i Magdalena Nowacka pisz¹, ¿e: w³adze Jaworzna odmówi³y Przedsiêbiorstwu HMS Niwka Coal Production Company uzgodnienia projektu, dotycz¹cego decyzji koncesyjnej na wydobycie wêgla kamiennego ze z³ó¿ pod kilkoma jaworz-nickimi dzielnicami, argumentuj¹c, ¿e inwestycja nie zga-dza siê z miejscowymi planami zagospodarowania prze-strzennego.
Podobny przyk³ad nag³aœnia 16 lipca Radio Zachód. Z materia³u pod tytu³em Dyskusja o kopalni w cieniu pikie-ty dowiadujemy siê, ¿e wraca sprawa budowy kopalni wêgla brunatnego i elektrowni w okolicach Gubina i Bro-dów. Przeciwko inwestycji znów protestuj¹ mieszkañcy obu gmin. Przypomnijmy, o najwiêkszej inwestycji energetycz-nej w regionie zrobi³o siê g³oœno w zesz³ym roku, kiedy mieszkañcy Gubina i Brodów odrzucili w referendach po-mys³ wybudowania na ich terenie kopalni odkrywkowej.
Niewiele pomagaj¹ zabiegi PR pokazuj¹ce inn¹ twarz przemys³u wêgla brunatnego. Radio Merkury Poznañ informuje 15 lipca, ¿e ruszy³y prace przy budowie zbiorni-ka wodnego W³adys³awów pod Turkiem. To ju¿ kolejny taki obiekt, który powstanie w wyniku rekultywacji terenów po odkrywkach Kopalni Wêgla Brunatnego Adamów. Zamiast
846
Przegl¹d Geologiczny, vol. 58, nr 9/2, 2010
Co w prasie piszczy
1Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; miroslaw.rutkowski@ pgi.gov.pl
ogromnej dziury w ziemi powstanie akwen o powierzchni ponad 150 ha.
Podobne doniesienia pojawiaj¹ siê w gazecie Polska – G³os Wielkopolski, w której 21 lipca czytamy: Powsta³o Stowarzyszenie „Kopalnia Przysz³oœci”, ma to byæ inicja-tywa przyjació³ regionu koniñskiego i kopalni. Za³o¿yciele stowarzyszenia chc¹ udowodniæ, ¿e mo¿liwe jest wspó³ist-nienie nowoczesnego górnictwa z przyrod¹ i spo³eczno-œciami lokalnymi. Akces do stowarzyszenia zg³osi³o ju¿ kilkadziesi¹t osób, s¹ wœród nich obecni i byli pracownicy kopalni.
Mocno w¹tpiê, czy „obecni i byli pracownicy” kopalni potrafi¹ przekonaæ aktywistów ekologicznych co do uczci-woœci swych zamiarów. Póki co, obowi¹zuje dawno zdefi-niowana w wysokorozwiniêtych krajach zasada NOMB, czyli not on my backyard. W pozosta³ych miejscach – pro-szê bardzo.
Znacznie powa¿niejsza akcja rozwija siê na Pomorzu. Jako pierwsza donosi o niej 21 lipca TVP Gdañsk. Marta Jastrzêbska informuje, ¿e m³odzi ekolodzy z Polski i krajów ba³tyckich ruszaj¹ w trasê informacyjn¹ wokó³ Morza Ba³tyckiego. Bêd¹ przekonywaæ, ¿e energetyka j¹drowa to wiêcej zagro¿eñ ni¿ po¿ytku. W Polsce Zjazd Antyatomowy goœci w Bia³ogórze ko³o ¯arnowca.
Brak adekwatnej i szybkiej odpowiedzi zwolenników budowy EA zauwa¿a gazeta.pl – 21 lipca donosi w tekœcie zatytu³owanym Kto kogo atomówk¹: Jeœli nie przekonamy do elektrowni j¹drowej mieszkañców okolicy, w której ma byæ zlokalizowana, si³ownia tam nie powstanie – przyznaje Ministerstwo Gospodarki. Kampania informacyjna ruszy po wakacjach. Ale przeciwnicy atomu s¹ szybsi.
Liczne media relacjonowa³y dobrze zorganizowany happennig ekologów, dla przyk³adu: 22 lipca Polska – Dziennik Ba³tycki – Na pla¿y mówili o groŸnym atomie, 23 lipca TVP Gdañsk – Chc¹ Polski bez atomu.
Koñcz¹c ten nieweso³y w¹tek nale¿y zauwa¿yæ, ¿e nawet gaz ziemny nie jest bezpieczny. Danuta Frey pisze bowiem 28 lipca w Rzeczpospolitej w artykule zatytu³owa-nym Gazoci¹gi skutecznie oprotestowane: Sprawa budowy kopalni gazu ziemnego Zalesie w Rzeszowie ilustruje kon-flikt ogólnych racji z interesami indywidualnymi. Po prze-sz³o 20 latach od odkrycia licz¹cego ponad 3 mld m3, z³o¿a gazu ziemnego pod dzielnic¹ Zalesie w Rzeszowie i po 17 latach od lokalizacji na tym terenie kopalni Zalesie inwe-stycja jest nadal nieukoñczona, bo mieszkañcy skutecznie blokuj¹ budowê ruroci¹gów przesy³owych.
Trzeba podkreœliæ, ¿e chodzi tu o konwencjonalny gaz ziemny. Nie o gaz ³upkowy – jego przygoda z ekologami dopiero siê rozpoczyna...
Trudne pocz¹tki gazu ³upkowego
W obszernym artykule Niebezpieczne ³upki opubliko-wanym 19 lipca w Newsweeku Tomasz Deptu³a donosi z Dimock w stanie Pensylwania (USA): Wydobycie gazu ³upkowego, które w Polsce budzi wielkie nadzieje na energe-tyczn¹ niezale¿noœæ, w USA wywo³uje skandale i protesty. Dalej dziennikarz przytacza dramatyczne relacje mieszkañ-ców Dimock, którzy boj¹ siê zbli¿yæ do kranów wodo-ci¹gowych z otwartym ogniem, bo grozi to wybuchem metanu, który ulatnia siê z wody. Artyku³ niew¹tpliwie inspirowany jest filmem Gasland Josha Foxa, emitowanym
przez stacjê telewizyjn¹ HBO. W obrazie w stylu Michaela Moore’a (Zabawy z broni¹, Fahrenheit 9.11), nagrodzo-nym na festiwalu w Sundance, a¿ roi siê od b³êdów meryto-rycznych. Na portalu Energy in Depth specjaliœci roz³o¿yli na czynniki pierwsze dos³ownie ka¿d¹ minutê filmu, znaj-duj¹c dziesi¹tki przek³amañ. Nie przeszkadza to jednak autorowi Newsweeka, który kwituje ich akcjê zdawkowym okreœleniem: Energy in Depth – koalicja finansowana przez koncerny naftowe.
O problemach œrodowiskowych w Kanadzie pisze Rafa³ Ostrowski w Polityce. W artykule Gaz daje i zabiera opu-blikowanym 31 lipca opisuje znane k³opoty przy wydoby-waniu metod¹ odkrywkow¹ piasków roponoœnych formacji Athabasca. Dalej zajmuje siê kanadyjskim gazem ³upko-wym: dziœ Kanada ma co najmniej trzysta studni gazu ³upkowego i produkuje 2,5–3,1 mld m3gazu rocznie. Nadal mówi siê jednak, ¿e to jedynie pierwsze przymiarki, bo Kanada ma dysponowaæ nawet 30 bln m3. Na koñcu autor zadaje retoryczne pytania: Kanadyjskie doœwiadczenie pokazuje bez w¹tpienia, ¿e ³upki mog¹ byæ dobrym bizne-sem, co nie znaczy, ¿e mo¿na ignorowaæ ciemniejsze strony eksploatacji tych z³ó¿. Czy w imiê wspierania przedsiêbior-czoœci przymkn¹æ oko na skutki œrodowiskowe? Czy dawaæ firmom wydobywczym uprawnienia tak du¿e, jakimi ciesz¹ siê za oceanem? Zanim staniemy siê gazow¹ potêg¹, przyj-dzie nam odpowieprzyj-dzieæ na wiele znacznie trudniejszych pytañ.
Podobne problemy porusza 30 lipca Gazeta Wyborcza. Jej autor Piotr Siergiej pisze: Czysty gaz, brudna woda? – Polska mo¿e staæ siê potentatem wydobycia gazu ³upkowe-go. Zanim to nast¹pi, warto zadaæ sobie pytanie o zagro¿e-nia dla œrodowiska.
le to wró¿y nienarodzonemu jeszcze polskiemu prze-mys³owi gazu ³upkowego. Mo¿e warto sensacyjnym donie-sieniom o szkodliwoœci p³uczki wiertniczej na zdrowie oby-wateli przeciwstawiæ spokojne, merytoryczne argumenty, chocia¿by promuj¹c portal naszych amerykañskich kole-gów z Energy in Depth – http://www.energyindepth.org. Póki nie jest za poŸno...
Z ca³¹ pewnoœci¹ nie zasypiaj¹ gruszek w popiele spe-cjaliœci od PR w PGNiG. Puls Biznesu donosi 8 lipca w tekœcie Anny Bytniewskiej: Wiercenia zacz¹³ Lane Energy, szykuje siê do nich Saponis. Rodzimy potentat nie zamierza zostaæ w tyle. Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo zapowiada³o, ¿e nie odda pola rywalom poszukuj¹cym gazu w z³o¿ach niekonwencjonalnych. Rzeczpospolita pisze 9 lipca: PGNiG bierze siê powa¿nie za gaz ³upkowy. Dzisiaj Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo planuje prze-prowadziæ pierwszy tzw. zabieg szczelinowania z³o¿a gazu ziemnego z ³upków na obszarze objêtym koncesj¹ Pionki– Kazimierz. Nawiasem mówi¹c gazeta lekko mija siê z prawd¹, bo obiektem zabiegów rodzimego koncernu s¹ piaskowce karboñskie, a nie ³upki.
Gazeta Wyborcza Lublin 12 lipca idzie dalej, nadaj¹c artyku³owi S³awomira Skomry nieco pompatyczny tytu³ Historyczny odwiert. W artykule czytamy: Wie¿a wiertni-cza wœród pól mo¿e staæ siê pocz¹tkiem gazowego eldora-do dla Polski. Na granicy Lubelszczyzny i Mazowsza roz-poczê³y siê pierwsze, powa¿ne poszukiwania gazu niekon-wencjonalnego.
O operacji w Markowoli donosi³y prawie wszystkie media.
847
W lipcu mia³o miejsce jeszcze jedno wa¿ne wydarzenie z frontu walki o gaz ³upkowy, które nale¿y odnotowaæ. Donosi o nim 5 lipca dziennik Polska – G³os Wielkopolski: Minister spraw zagranicznych Radek Sikorski spotka siê dziœ z amerykañsk¹ sekretarz stanu Hillary Clinton, która przyleci do Krakowa na odbywaj¹c¹ siê tam od pi¹tku kon-ferencjê z okazji 10-lecia Wspólnoty Demokracji. W Kra-kowie szef MSZ ma te¿ przyj¹æ w imieniu polskiego rz¹du zaproszenie od USA do globalnej inicjatywy na rzecz gazu ³upkowego.
Dziennik – Gazeta Prawna 12 lipca popularyzuje cie-kaw¹ ideê – w artykule Micha³a Duszczyka Niech Unia p³aci za ³upki czytamy, ¿e unijne instytucje powinny wes-przeæ badania geologiczne okreœlaj¹ce mo¿liwoœci wydo-bywania gazu ³upkowego w UE, w tym w Polsce. Oficjalny list w tej sprawie do Komisji Europejskiej wystosowali deputowani z Polski, Rumunii, Austrii i Hiszpanii. Wed³ug nich KE powinna przeprowadziæ wstêpn¹ analizê wydoby-cia gazu ³upkowego w Europie, obejmuj¹c¹ m.in. op³acal-noœæ ekonomiczn¹ i mo¿liwoœci techniczne.
Uwa¿am, ¿e z ca³¹ stanowczoœci¹ nale¿y poprzeæ ten pomys³, zw³aszcza w œwietle niedawnej wypowiedzi Manu-ela Barroso, przewodnicz¹cego Komisji Europejskiej, któ-ry przekonywa³ o koniecznoœci badañ w dziedzinie tej nowej technologii (aczkolwiek, jak siê wydaje, mia³ on na myœli potencjaln¹ szkodliwoœæ technologii szczelinowania hydraulicznego).
Jurajskie ostañce i tetrapody dŸwigni¹ gospodarcz¹ regionu
Rzadko niestety pojawiaj¹ siê w prasie tematy zwi¹zane z geoturystyk¹. Ale dla chc¹cego nic trudnego. Kilka arty-ku³ów w miesi¹cu zawsze znaleŸæ mo¿na. Oto przyk³ady.
Barbara Kubica pisze 6 lipca w dzienniku Polska – Dziennik Zachodni: Kopalniana ha³da ma byæ oaz¹ dla turystów – Pole golfowe, tor motocrossowy przystañ dla ¿aglówek, a nawet rezerwat przyrody powsta³yby na tere-nach pokopalnianych w dolinie rzeki Szotkówki na granicy Mszany i Jastrzêbia Zdroju, gdyby terenami zarz¹dzali stu-denci. W³aœnie takie pomys³y na zagospodarowanie ha³dy zg³osili ¿acy, którzy uczestniczyli w konkursie, zorganizo-wanym przez Wydzia³ Architektury Politechniki Œl¹skiej, Jastrzêbsk¹ Spó³kê Wêglow¹, gminê Mszana i miasto Jastrzêbie Zdrój.
O podpisaniu przez burmistrza Chêcin, starostê kielec-kiego, marsza³ka województwa i w³adze Uniwersytetu War-szawskiego listu intencyjnego w sprawie utworzenia w Chêcinach Europejskiego Centrum Edukacji Geologicznej, nowoczesnego oœrodka nauczania geologii, donosi 7 lipca Gazeta Wyborcza Kielce.
Gazeta Wyborcza Lublin publikuje 8 lipca tekst Ma³gorzaty Domaga³y, w którym czytamy: Na Roztoczu powstaje nowa turystyczna atrakcja – geopark Kamienny Las. Wed³ug specjalistów miejsce to ma szansê znaleŸæ siê na liœcie UNESCO, bo wystêpuj¹ tam unikalne na skalê œwiatow¹ fragmenty skrzemienia³ych drzew sprzed ponad 18 milionów lat. Takimi skarbami mo¿e pochwaliæ siê wieœ Siedliska le¿¹ca ko³o Lubyczy Królewskiej (powiat toma-szowski).
Oczywiœcie, nie zabrak³o te¿ informacji o drugiej ju¿ edycji Pikniku Geologicznego w Olsztynie. Impreza
od-by³a siê 6 lipca w piekielnym skwarze. Opisana zosta³a przez dziennikarzy z Radia Zet, TVP Katowice, Gazety Wyborczej Czêstochowa i wielu innych. Tradycyjn¹ czê-œci¹ pikniku by³o otwarcie nowej œcie¿ki geoturystycznej w pobliskich Górach Towarnych. Godne podziwu jest przy-wi¹zanie do utrwalonego schematu, ale zastanawiam siê co bêdziemy otwieraæ w przysz³ych latach? Jura Krakowsko-Czêstochowska nie jest zbyt du¿ym regionem, a ju¿ poja-wia siê konkurencja. Jak pisze 4 lipca Polska – Dziennik Zachodni w tekœcie Moniki Zió³kowskiej-Wnuk Bêd¹ tra-sy dla turystów, by nie niszczyli Jury: Budowa œcie¿ek dydaktycznych wokó³ Góry Birów i zamku w Podzamczu, parkingu dla rowerów, toalet, wycinka krzewów, które ods³oni¹ ska³ki, oraz utworzenie rowerowego toru prze-szkód – to tylko czêœæ planów, jakie ma gmina Ogrodzie-niec. Zadania maj¹ byæ wykonane w ramach unijnego projektu, do którego chce przyst¹piæ Zespó³ Parków Krajo-brazowych Województwa Œl¹skiego. Mo¿e warto ju¿ teraz zaklepaæ sobie kilka œcie¿ek daj¹cych siê przerobiæ na geo-turystyczne, by by³o co otwieraæ na przysz³ych piknikach. Sprawa tetrapodów ma ci¹g dalszy – co prawda nie znaleziono jeszcze konkretnych skamienia³oœci, ale podjê-to przygopodjê-towania do ich ewentualnego badania. Gazeta Wyborcza Kielce donosi 8 lipca, ¿e w ramach podzia³u 12 mln z³ pochodz¹cych z Regionalnego Programu Operacyj-nego 2 mln trafi do Pañstwowego Instytutu GeologiczOperacyj-nego. Projekt Œwiêtokrzyskie Preparatorium Skamienia³oœci „Pod Tetrapodem” zak³ada budowê na terenie OŒ PIG–PIB pre-paratorium, w którym wydobywane bêd¹ skamienia³oœci, tropy i koœci krêgowców, oraz laboratorium paleontolo-gicznego. Ca³oœæ uzupe³ni czêœæ ekspozycyjna.
Wiele uwagi media poœwiêci³y w lipcu renaturyzacji Pustyni B³êdowskiej. Onet.pl obwieœci³ 3 lipca: Bêdzie czêœciowa rekultywacja Pustyni B³êdowskiej: Sumê 2 mln euro na rekultywacjê po³udniowej czêœci pustyni otrzyma³a gmina Klucze. Znaczny udzia³ w tej kwocie ma dotacja z Unii Europejskiej. Jak poinformowano PAP w Urzêdzie Gminy Klucze, otrzyma ona wsparcie z funduszy unijnych na rekultywacjê pustyni w ramach programu Life. Z 2 mln euro 50% stanowiæ bêd¹ fundusze UE, a resztê – œrodki z Narodowego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej oraz wk³ad w³asny gminy. Odpowiednie umowy maj¹ byæ podpisane oficjalnie we wrzeœniu 2010 r.
Nostalgia za PRL
W tym miejscu, poœwiêconym tekstom l¿ejszej katego-rii, zamieszczamy tym razem coœ z w³asnego podwórka.
Tygodnik Przegl¹d z satysfakcj¹ zauwa¿y³ inicjatywê piarowców z instytutu. W komentarzu zatytu³owanym Dys-kretne 22 lipca pisze: Do budowlanych, którzy 22 lipca oddali do u¿ytku lo¿ê dla VIP-ów na budowanym Stadionie Narodowym i zapowiedzieli, ¿e za rok oddadz¹ ca³y sta-dion, nieoczekiwanie do³¹czyli geolodzy. Uczestnikom odbywaj¹cego siê 22 lipca w Pañstwowym Instytucie Geo-logicznym seminarium „Geologia dla dziennikarzy" wrê-czono po tabliczce czekolady Jedyna, która by³a przebojem Zak³adów im. 22 Lipca, dawniej E. Wedel. Niestety – ze smutkiem konstatuje Przegl¹d – na dzisiejszym opakowa-niu Jedynej ze œwiec¹ by szukaæ nazwy 22 lipca. Zniknê³a. I komu to szkodzi³o? – wypada³oby dodaæ za klasykiem.
848
