Regionalizacja tektoniczna Polski — stan obecny i próba uporz¹dkowania
Andrzej ¯elaŸniewicz
1Tectonic subdivision of Poland — state of the art and attempt to revision. Prz. Geol. 56: 887–894.
A b s t r a c t . A geological map shows an outcrop pattern of rock units (usually lithostratigraphic) which after hav-ing experienced more or less severe tectonic deformation have become structural parts of the solid earth crust. Thus, such a map along with a complementary cross section(s) depicts tectonic structure of a given region at appropriate scale. While speaking about geology of the region one has to identify tectonic units and their boundaries (i.e. deformational structures) on the map and distinguish them by applying proper tectonic terms. In any region, such terms should be accompanied by geographical names to allow for the distinction between particu-lar, more local tectonic units. Once given name should not be changed or replaced by others without producing jus-tified reasons for that. This is an essence of tectonic regionalization which is often misused in recent practice conducted in Poland. In consequence, some units are addressed by 3 or 4 different terms, not seldom with different genetic connota-tions, or refer to units without determined boundaries. Such an unwelcome practice should be abandoned as it produces serious confu-sions and misunderstandings among geologists and still more, which is even worse, among non-geologists. The geological structure of Poland requires presentation on two maps. One of them is to show the picture available after removing Cenozoic cover and the other showing the picture after removing Permo-Mesozoic strata. A brief glossary of tectonic terms recommended by the Committee for Geo-logical Sciences PAS is attached.
Keywords: tectonic subdivision, Poland, region, geological units, criteria, map, terminology
Badania geologii Polski w granicach po roku 1945, przynios³y du¿¹ liczbê informacji o budowie geologicznej kraju, sk¹din¹d doœæ trudnej do poznania, bo skrytej w 5/6 pod pokryw¹ kenozoiczn¹ i permsko-mezozoiczn¹. Z tego powodu identyfikacja regionalnych jednostek tektonicz-nych, z wyj¹tkiem obszarów po³udniowej Polski, nigdy nie
by³a zadaniem ³atwym. Pojawi³a siê praktyka wydzielania jednostek tektonicznych bez wyraŸnie sprecyzowanych granic, a nawet bez granic w ogóle, choæ w takim przypadku przed-stawienie na mapie ich zasiêgu przestrzennego jest de facto logicznie niemo¿liwe. Stosowane wtedy umieszczenie nazwy jednostki na tle obszaru bez granic jest wybiegiem graficz-nym, pozbawionym racjonalnych podstaw, jednoznacznie œwiadcz¹cym o niskim stopniu rozpoznania struktury tej¿e jednostki.
Z brakiem jednoznacznoœci i trudnoœciami w rozpozna-waniu zakrytych jednostek tektonicznych ni¿u polskiego
1
Instytut Nauk Geologicznych PAN, Komitet Nauk Geolo-gicznych PAN, ul. Podwale 75, 50-449 Wroc³aw;
(rozumianego tu jako jednostka tektoniczna) sz³a w parze ró¿norodnoœæ terminów, jakimi bywa³y one okreœlane i opisywane. Klasycznym ju¿ przyk³adem mo¿e byæ struktu-ra wyró¿niona jako antyklinorium œrodkowopolskie (Czar-nocki, 1951), konkuruj¹ce do dzisiaj z póŸniej zapropo-nowanym wa³em pomorsko-kujawskim i jego licznymi wariantami (Po¿aryski, 1952; Znosko, 1966; Narkiewicz & Dadlez, 2008; Karnkowski, 2008). Mimo nieporównanie lepszego ods³oniêcia Sudetów, ró¿norodnoœæ terminów i niepewnoœæ co do stylu strukturalnego i granic lokalnych wydzieleñ jest przypad³oœci¹ tak¿e tego regionu. W Karpa-tach (zewnêtrznych) problemy takie, choæ obecne, s¹ mniej dotkliwe i mniej k³opotliwe. Jedynie w Górach Œwiêto-krzyskich raz zidentyfikowane struktury tektoniczne na ogó³ zachowuj¹ nazwy nadane im w momencie rozpozna-nia i oryginaln¹ to¿samoœæ strukturaln¹.
Komitet Nauk Geologicznych PAN, skupiaj¹cy repre-zentantów ca³ej geologicznej spo³ecznoœci Polski, uzna³ za konieczne uporz¹dkowanie problemów zwi¹zanych z regionalizacj¹ tektoniczn¹ kraju. Liczba nieporozumieñ, niekonsekwencji, ró¿nego rodzaju uses and abuses, jakie w kwestii podzia³u tektonicznego Polski pojawi³y siê w ci¹gu ostatnich szeœædziesiêciu lat, jest ogromna. W tym czasie rozpoznano, opisano na ró¿nych poziomach szczegó³owo-œci, zinterpretowano i nazwano wiele nowych jednostek tektonicznych. Kryteria ich wyró¿niania i nazywania nie podlega³y ¿adnym okreœlonym zasadom, daj¹c pole dowol-noœci i niejednolitoœci podzia³ów. W efekcie bywa, ¿e ta sama jednostka jest dziœ okreœlana w literaturze trzema czy czterema ró¿nymi terminami, czêsto o ró¿nej konotacji genetycznej, stwarzaj¹c nader k³opotliw¹ sytuacjê, gdy przychodzi — niekoniecznie geologom — mówiæ lub pisaæ o tektonice i budowie geologicznej Polski. Dla przyk³adu: na obecnym stopniu zamieszania w regionalizacji, mimo du¿ej liczby znakomitych prac na temat geologii Gór Kaczawskich w Sudetach, wysi³ek badaczy w internetowej encyklopedii streszczony jest w notce: Metamorfik
kaczaw-ski (strefa kaczawska) — jednostka geologiczna (tektonicz-na) o doœæ niewyraŸnych granicach i charakterze.
Stan taki jest z pewnoœci¹ niew³aœciwy, wymaga przeto pewnego uporz¹dkowania i weryfikacji. Jest rzecz¹ zrozu-mia³¹, ¿e obiekty geologiczne mog¹ byæ przedmiotem kon-trowersyjnych interpretacji, tak¿e tektonicznych. Jednak¿e, niezale¿nie od sporów naukowych i wieloœci zmiennych pogl¹dów, nale¿a³oby doprowadziæ do ustalenia jednolitej regionalnej systematyki jednostek tektonicznych prezento-wanych na publikoprezento-wanych mapach geologicznych.
Podstawy regionalizacji
Mapa geologiczna. Podstaw¹ jakichkolwiek
interpre-tacji geologicznych, w tym regionalizacji, jest mapa geolo-giczna. Stanowi ona obraz wychodni ró¿nych odmian skalnych na powierzchni Ziemi, sporz¹dzony w odpowied-niej skali. Bior¹c rzecz bardziej œciœle, mapa geologiczna to przedstawiony na p³aszczyŸnie obraz geometryczny linii intersekcyjnych, które powstaj¹ w wyniku przeciêcia powierzchni terenu przez granice ró¿nych odmian skal-nych — jednostek litologiczskal-nych. Poniewa¿ jednostki lito-logiczne s¹ zawsze trójwymiarowymi cia³ami skalnymi, nieodzownym uzupe³nieniem mapy geologicznej regionu musz¹ byæ przekroje geologiczne.
W skorupie ziemskiej cia³a skalne, bêd¹ce podstawo-wym przedmiotem regionalizacji, zajmuj¹ konkretne miej-sce i maj¹ konkretne wzajemne relacje przestrzenne, czytelne w obrazie intersekcyjnym mapy. Jakoœæ tego obrazu, a tym samym i mapy geologicznej, w oczywisty sposób zale¿y od stopnia ods³oniêcia terenu oraz od umie-jêtnoœci rozpoznawania ska³ przez osobê mapê wykonuj¹c¹, jej zdolnoœci do œledzenia granic odmian skalnych w tere-nie i wiernego przedstawienia na mapie przebiegu tych gra-nic w odniesieniu do hipsometrii terenu. Z tych powodów, choæ nie zawsze, mapy wymagaj¹ korekt i ulepszeñ, zwa-nych reambulacj¹.
Jednostki geologiczne. Jedn¹ z przyczyn k³opotów z
regionalizacj¹ jest czêsto niew³aœciwe rozumienie terminu
jednostka geologiczna. Jest to pojêcie ogólne, któremu
sens nadaje dopiero wskazanie, do jakich cech cia³ skal-nych siê ono odnosi. Bez takiego wskazania jest to pojêcie równie ogólne, jak na przyk³ad pojêcie jednostka miary, które bez sprecyzowania o mierzenie jakiej konkretnie wielkoœci fizycznej czy umownej chodzi (d³ugoœci, wagi, ciœnienia, natê¿enia pr¹du itd.), jest kategori¹ materialnie pust¹.
W geologii w³aœciwe desygnaty jednostki geologicznej przydaj¹ jej konkretnych cech i zale¿noœci. Uproszczony podzia³ jednostek geologicznych na u¿ytek regionalizacji geologicznej przedstawia siê nastêpuj¹co:
JEDNOSTKI GEOLOGICZNE jednostki litologiczne (ska³y); jednostki stratygraficzne:
jednostki litostratygraficzne (warstwa, formacja, grupa), jednostki chronostratygraficzne (piêtro, oddzia³, system,
eratem),
jednostki geochronologiczne (wiek, epoka, okres, era), jednostki inne (biostratygraficzne,
magnetostratygra-ficzne itd.);
jednostki tektoniczne: lokalne
regionalne globalne2.
Jednostki geologiczne w danym regionie to zbiór obiek-tów mo¿liwych do przedstawienia na odpowiednich mapach. Sk³ada siê nañ kilka podzbiorów tworzonych przez jed-nostki litologiczne, stratygraficzne i tektoniczne. Do kon-strukcji podstawowych map geologicznych w³aœciwe s¹ jedynie jednostki litostratygraficzne, gdy¿ tylko one nios¹ w sobie obserwowany w terenie obraz zmiennoœci odmian skalnych. Niekiedy, w szczególnych przypadkach, mo¿na pos³u¿yæ siê w kartografii geologicznej jednostkami chro-nostratygraficznymi. Kartowanie granic chronostratygra-ficznych w terenie jest jednak niemo¿liwe, z wyj¹tkiem sytuacji, gdy pokrywaj¹ siê one z granicami litologicznymi lub litostratygraficznymi. Poniewa¿ jednostki
chronostra-tygraficzne z definicji nie s¹ to¿same ani z jednostkami
2
Globalne jednostki tektoniczne to p³yta litosferyczna, rów oceaniczny, ³uk magmowy czy basen za³ukowy. Jednostki tych rozmiarów tak¿e s¹ produktem deformacji skorupy, a nawet ca³ej litosfery, ale nie s¹ przydatne do regionalizacji tektonicznej Polski.
litologicznymi, ani z jednostkami litostratygraficznymi (podobnie jak i ich granice) nie powinny byæ uto¿samia-ne i zamiennie przedstawiauto¿samia-ne na mapach. To jeden z ele -mentów podstawowych sztuki geologicznej. Niestety, w praktyce bywa inaczej, a publikowane mapy czêsto prezen-tuj¹ niespójny, swoiœcie hybrydalny obraz wydzieleñ. Choæ granice tych jednostek mog¹ niekiedy byæ zgodne, to przypadki takie wcale do odstêpstw od „zasad sztuki” nie uprawniaj¹.
Wyró¿nianie jednostek litologicznych, stratygraficz-nych i tektoniczstratygraficz-nych opiera siê na odmienstratygraficz-nych kryteriach, które nie mog¹ byæ mieszane. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e s¹ to ró¿ne jednostki, mimo ¿e wszystkie mieszcz¹ siê w pojêciu jednostek geologicznych. Tak wiêc ka¿da jednostka tekto-niczna jest jednostk¹ geologiczn¹, ale nie ka¿da jednostka geologiczna jest jednostk¹ tektoniczn¹.
Na ogó³ zasadne jest naniesienie granic jednostek tek-tonicznych na mapê litostratygraficzn¹ w celu pokazania, w jaki sposób cia³a skalne, którymi s¹ jednostki litostraty-graficzne, zosta³y zdeformowane i wkomponowane w struk-turê obserwowanego dziœ fragmentu skorupy ziemskiej, przedstawionego na mapie geologicznej danego regionu.
Uwagi powy¿sze odnosz¹ siê do wszystkich tzw. podzia³ów geologicznych. Czêsto u¿ywany termin podzia³
geologiczny jest bowiem pojêciem równie ma³o
okreœlo-nym jak jednostka geologiczna. Brak wskazania, o jak¹ cechê geologiczn¹ chodzi, uniemo¿liwia przedstawienie jakiegokolwiek czytelnego podzia³u geologicznego. Logiczny i wewnêtrznie spójny geologiczny podzia³ regio-nalny musi byæ przedstawiony na mapach, przekrojach lub blokdiagramach geologicznych, a wiêc mo¿e byæ oparty jedynie na kryteriach litostratygraficznych, bo tylko te s³u¿¹ do konstrukcji map geologicznych, uzupe³nionych o ele-menty przestrzenne zawarte w kryteriach tektonicznych (strukturalnych). Z tego te¿ wzglêdu nie nale¿y ich mieszaæ z kryteriami chronostratygraficznymi, petrologicznymi (magmowymi, metamorficznymi), sedymentologicznymi czy innymi, które konieczne s¹ do interpretacji ewolucji danego regionu i mog¹ byæ prezentowane na mapach spe-cjalnych, na³o¿onych lub nie, na obraz podstawowych map geologicznych, ale nie s³u¿¹ do wydzielania jednostek regionalnych i ich klasyfikacji.
Klasyfikacja. Regionalizacja to w istocie rzeczy
spe-cyfikacja kryteriów w celu identyfikacji badanych obiek-tów i ich klasyfikacja — jedno z fundamentalnych dzia³añ naukowych. Geologia, podobnie jak i inne nauki przyrod-nicze, w opisie nowo badanych obiektów pos³uguje siê zbio-rami i systemami klasyfikacyjnymi, obejmuj¹cymi obiekty rozpoznane i opisane wczeœniej wed³ug ustalonych kryte-riów. Wiêksza liczba obiektów — zbiór — zawsze wymaga katalogowania i klasyfikacji: sztucznej lub naturalnej. Oczywiœcie ten sam zbiór mo¿na klasyfikowaæ na podsta-wie ró¿nych kryteriów. Ka¿dorazowo klasyfikacja musi byæ jednak zgodna z ustalonymi „zasadami sztuki” — przys³owiowy koñ Adama Chmielowskiego bêdzie wtedy rzeczywiœcie dla ka¿dego koniem, choæ opinie na temat jego pochodzenia mog¹ byæ ju¿ ró¿ne.
W biologii klasyfikowaniem organizmów zajmuje siê systematyka. Wszyscy spotkali siê z klasyfikacj¹ sztuczn¹ Linneusza i jej hierarchicznym uk³adem od nadkrólestwa po gatunek. W bli¿szej nam geografii wprowadzono
dzie-siêtny system indeksacji regionów Europy na podstawie ich cech fizycznogeograficznych — od megaregionu po mikroregion. Nawi¹zuje on do Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiêtnej Miêdzynarodowej Federacji Dokumentacji (FID). Stworzony przez J. Kondrackiego i uzupe³niony przez A. Rich-linga fizycznogeograficzny podzia³ Polski jest przyjêty i akceptowany przez wszystkich geografów, którym nie w g³owie prowadzenie sporów o kryteria tego podzia³u i jego ci¹g³e zmiany (Kondracki & Richling, 2002).
Regionalizacja — stan obecny
W przeciwieñstwie do fizycznogeograficznej, regiona-lizacja geologiczna Polski (która z natury rzeczy musi byæ regionalizacj¹ tektoniczn¹) nie ma ani wypracowanych kry-teriów, ani zaleceñ co do sposobów postêpowania. W efek-cie panuje na tym polu du¿a dowolnoœæ, a nawet dopuszczane s¹ dywagacje, czy regu³y regionalizacji musz¹ byæ okreœlo-ne i jednoznacznie uporz¹dkowaokreœlo-ne. W konsekwencji w podziale kraju na jednostki regionalne od lat narasta coraz wiêksze zamieszanie, mno¿¹ siê niespójne, hybrydalne podzia³y, a tak¿e osobliwoœci typu jednostek bez granic.
Klasyfikacja, która musi podlegaæ okreœlonym regu³om, mylona jest z interpretacj¹, a nieodzowne regu³y bywaj¹ traktowane jako ograniczenie swobody badañ naukowych i budowania wniosków. Tymczasem wolnoœæ nauki pozwala na inwencjê, odmiennoœæ uzasadnionej obserwacj¹ inter-pretacji, ale nie na dowolne zmiany kryteriów w obrêbie systemów klasyfikacyjnych. Skutki takiej dowolnoœci s¹ ró¿ne, na ogó³ kosztowne i negatywne — zawsze stanowi¹ z³¹ reklamê geologii wœród odbiorców wyników naszych prac z geologi¹ profesjonalnie niezwi¹zanych. Przyk³adem mo¿e tu byæ Mapa tektoniczna Sudetów i bloku
przedsu-deckiego, omawiana przez jej autora w czerwcu 2008 r. na
1. Polskim Kongresie Geologicznym w Krakowie (Cymer-man, 2004, 2008). Zgodnie z przedstawion¹ na tej mapie propozycj¹, hierarchicznymi jednostkami tektonicznymi — choæ (na szczêœcie) tylko w ska³ach metamorficznych — s¹: blok, kompleks i jednostka, przy czym terminy te, mimo ¿e ka¿dy pochodzi z innego systemu klasyfikacyjne-go, s¹ opatrywane dodatkowo jedynie nazwami geograficz-nymi. W taki to sposób, powszechnie znana kopu³a orlicko--œnie¿nicka sta³a siê na tej mapie blokiem orlicko-œnie¿nic-kim. Blok ów sk³ada siê z dwóch kompleksów, zbudo-wanych z identycznych ska³: orlickiego po zachodniej stronie i œnie¿nickiego po stronie wschodniej, rozdzielonych górnokredowym rowem górnej Nysy K³odzkiej. Komplek-sy sk³adaj¹ siê z kolei z du¿ej liczby jednostek: Œnie¿nika, Suszycy, Krowiarek, Trojaka itd., a wiêc ró¿ni¹cych siê w takim podziale jedynie lokalizacj¹, czyli cechami wy³¹cznie geograficznymi. Wprowadzanie (wydrukowana mapa!) tego rodzaju propozycji regionalnej klasyfikacji tektonicznej powoduje nie tylko nieporozumienia, ale stanowi te¿ wyraŸ-ny regres badañ naukowych — tu w poznaniu geologiczwyraŸ-nym kopu³y orlicko-œnie¿nickiej. Jest to oczywisty krok wstecz w stosunku do wyników szczegó³owych badañ tektonicznych Dona (1964), Dumicza (1964), Oberca (1972), Wojciechow-skiej (1975) czy Teisseyre’a (1964, 1973), którzy wcze-œniej potrafili w tym regionie wyró¿niæ i opisaæ konkretne struktury tektoniczne — antykliny i synkliny, antyklinoria i synklinoria, masywy, makrofa³dy itd.
Jak widaæ, podstawowe zasady klasyfikacji geologicz-nej w praktyce czêsto umykaj¹ autorom ró¿nych regional-nych podzia³ów, dla ró¿regional-nych potrzeb tworzoregional-nych, co nie jest rekomendacj¹ do ich naœladowania. Ze wzglêdu na to, ¿e dyskusja na temat regionalizacji (Narkiewicz & Dadlez, 2008) odnosi siê do pracy jednego z uczestników dyskusji (Narkiewicz, 2007), traktuj¹cej o rozwoju i inwersji dewoñ-skich i karboñdewoñ-skich basenów przedpola waryscyjskiego w Polsce, pos³u¿ê siê równie¿ przyk³adami z tej pracy. Autor dzieli owo przedpole na szeœæ jednostek „strukturalnych”, a to: górnoœl¹skie zag³êbie wêglowe, blok ma³opolski, blok ³ysogórsko-radomski, basen lubelski (w obrêbie którego wystêpuje jeszcze rów lubelski — w wersji angielskiej
trough), obszar p³ocki i Pomorze. Pos³u¿enie siê
nieprzysta-walnymi kryteriami geologicznymi i geograficznymi (a tak¿e i ekonomicznymi — GZW!), le¿¹cymi u podstaw takiego „strukturalnego” podzia³u, sprawia, ¿e z tektonicznego punktu widzenia jest on i b³êdny i ma³o u¿yteczny dla uza-sadnionej regionalizacji przedpola waryscydów. Na doda-tek autor pomija w swym podziale zasadnicz¹ czêœæ tego przedpola — eksternidy zbudowane ze ska³ karboñskich — i nie identyfikuje g³ównych stref basenu przedgórskie-go, przewa¿nie wyró¿nianych w modelach takiej struktury (por. deCelles & Giles, 1996).
Ten sam zabieg zosta³ powtórzony w artykule otwie-raj¹cym na ³amach Przegl¹du Geologicznego publiczn¹ dyskusjê na temat regionalizacji tektonicznej(!) Polski (Narkiewicz & Dadlez, 2008, ryc. 2), zainicjowan¹ na forum Komitetu Nauk Geologicznych PAN. Na mapce, której celem jest ilustracja geologicznego podzia³u
regio-nalnego Polski pozakarpackiej w planie podpermsko-mezo-zoicznym (waryscyjskim), przedpole orogenu zdefiniowano zasiêgiem karbonu wystêpuj¹cego na zewn¹trz
hipotetycz-nego frontu waryscyjskiego. Przyjête tu chronostratygra-ficzne kryterium w ¿aden sposób nie nadaje siê do tektonicznego charakteryzowania struktury przedpola ani waryscyjskiego, ani ¿adnego innego orogenu, nawet jeœli Pomorze zmieni³o siê werbalnie w blok pomorski (Narkie-wicz, 2007, Fig. 2; Narkiewicz & Dadlez, 2008, ryc. 2). Z punktu widzenia tektonicznej regionalizacji w ma³ej skali przedpolem waryscyjskiego orogenu w Polsce jest zarów-no blok górzarów-noœl¹ski (przedpole bli¿sze), jak i zr¹b £ukowa czy antekliza mazursko-bia³oruska kratonu wschodnioeu-ropejskiego (przedpole dalsze) — obecnoœæ osadowych ska³ karboñskich lub ich brak nie zmienia tej przynale¿no-œci ani klasyfikacji.
Oczywiœcie proces depozycji osadów karboñskich na wczeœniej skonsolidowanym pod³o¿u by³ uwarunkowany synsedymentacyjn¹ aktywnoœci¹ tektoniczn¹ tego pod³o¿a, wa¿n¹ dla rekonstrukcji przebiegu akumulacji osadów w basenie. Jest zupe³nie zrozumia³e, ¿e do tego celu potrzeb-ne by³o M. Narkiewiczowi jakieœ dewoñsko-karboñskie t³o „strukturalne”. Nie oznacza to jednak, ¿e da siê je bezpo-œrednio prze³o¿yæ na dzisiejsz¹ regionalizacjê tektoniczn¹ kraju. Tektonika pod³o¿a na etapie inwersji basenu, kiedy to jego osadowe wype³nienie przekszta³cane jest w wypiê-trzony, mniej lub bardziej zdeformowany kompleks skalny, ró¿ni siê od tektoniki syndepozycyjnej dynamik¹ i kinema-tyk¹, a przynajmniej zwrotem ruchu. W obrazie mapy geo-logicznej uwidaczniaj¹ siê jedynie te zdeformowane serie skalne, ujête w struktury tektoniczne, które nie maj¹ ¿adne-go proste¿adne-go zwi¹zku z histori¹ depozycji, choæ w swym
uk³adzie przestrzennym przewa¿nie rejestruj¹ — o ile ist-nia³a — strefowoœæ sedymentacji w basenie. Analiza mapy i struktur pozwala rekonstruowaæ kinematykê ruchu serii skalnych oraz ich obecn¹ pozycjê przestrzenn¹, uzyskan¹ w procesie inwersji. Analiza tektoniczna etapu inwersji i obecnie istniej¹cej jednostki tektonicznej jest oczywiœcie odrêbna od analizy tektonicznej etapu basenowego. Oba dzia³ania s¹ naturalnie komplementarne, a ich wyniki, gdzie to tylko mo¿liwe, powinny byæ razem brane pod uwagê w odtwarzaniu ca³ej historii geologicznej danej jed-nostki — jest to ju¿ jednak zadanie znacznie szersze ni¿ sama tylko regionalizacja tektoniczna.
W warunkach polskich, w zajmuj¹cych znaczn¹ czêœæ kraju permsko-mezozoicznych seriach epikontynentalnych, w wiêkszoœci s³abo zdeformowanych, czytelnoœæ zapisu etapu basenowego jest równie du¿a jak etapu inwersyjne-go. Daje to mo¿liwoœæ doœæ ³atwego ³¹czenia obu etapów w jeden cykl dynamiczny. Przy tej okazji zarysowuje siê ten-dencja do wyraŸnego uwypuklania roli etapu basenowego, zw³aszcza ¿e zebrane informacje na ten temat s¹ przewa¿-nie bogatsze ni¿ na temat póŸprzewa¿-niejszej tektoniki. Tego typu tendencja widoczna jest i w cytowanych, na u¿ytek niniej-szego artyku³u, dyskusyjnych opracowaniach (Narkiewicz, 2007; Narkiewicz & Dadlez, 2008; Karnkowski, 2008). Jest to swoiœcie polska perspektywa, wynikaj¹ca z faktu, ¿e ogromn¹ czêœæ obszaru kraju (pod kenozoicznym przykry-ciem), tworz¹ jedynie ska³y osadowe, w wiêkszoœci epi-kontynentalne. Jej symbolem mo¿e byæ termin Mid-Polish
Trough (Swell), u¿ywany przez Dadleza (2003, 2006), z
sil-nym akcentem na Trough, czy choæby proponowana przez Karnkowskiego (2008) modyfikacja pojêcia tektonika, która w jego definicji traci³aby z pola widzenia ruchy mas skalnych i deformacje skorupy, w znakomitej wiêkszoœci zbudowanej ze ska³ krystalicznych, a stawa³aby siê nauk¹
o pochodzeniu i rozwoju basenów sedymentacyjnych oraz procesach i produktach ich ewolucji strukturalnej. Jest to
modyfikacja przewrotna i ba³amutna. Z pewnoœci¹ nie jest uniwersaln¹ prawd¹, ¿e to, co staramy siê zregionalizowaæ
tektonicznie, jest w istocie pozosta³oœci¹ po basenach sedy-mentacyjnych (Karnkowski, 2008), gdy¿ w regionalnych
jednostkach, zbudowanych ze ska³ krystalicznych, ska³ metaosadowych mo¿e w ogóle nie byæ, a jeœli s¹, to rozpo-znanie ich w aspekcie geometrii, genezy i ewolucji basenu
sedymentacyjnego bêdzie bardzo k³opotliwe i nie przys³u¿y
siê sprawie regionalizacji, nawet jeœli powstanie i rozwój tego basenu by³y uwarunkowane tektonicznie.
Przyk³adem braku uniwersalnoœci takiego rozumienia tektoniki mog¹ byæ Pieniny (pieniñski pas ska³kowy), gdzie synsedymentacyjna tektonika etapu basenowego jest nieczytelna, bardzo s³abo poznana i pozostaje jedynie w sferze niezweryfikowanych hipotez. Prawie ¿aden z jej ele-mentów nie daje siê prze³o¿yæ na proces budowania struk-tur tektonicznych na etapie inwersji basenu pieniñskiego. Podobna sytuacja — normalna w obszarach orogenicznych — jest w Sudetach. Na przyk³ad historii tektonicznej serii skalnych Gór Bardzkich (osadowych) czy Gór Kaczawskich (metamorficznych) nie da siê przedstawiæ z perspektywy tektoniki etapu basenowego i nie da siê tam zastosowaæ optyki badawczej z obszaru platformowego, np. rowu mazowiecko-lubelskiego czy ni¿u polskiego. Z pewnoœci¹ nie ma waloru uniwersalnoœci zdanie twierdz¹ce, ¿e
rozwa¿añ basenowych (Karnkowski, 2008). Jakie¿
rozwa-¿ania basenowe mo¿na prowadziæ w regionach zbudowa-nych tylko ze ska³ magmowych i metamorficzzbudowa-nych?
Rozdzia³ Podzia³ regionalny — czym jest, a czym nie
jest w dyskusyjnym artykule Narkiewicza i Dadleza (2008)
ujawnia sedno problemu z regionalizacj¹. U czêœci bada-czy z du¿ym baga¿em doœwiadczenia platformowego zdaje siê on wynikaæ z rozumienia pojêcia regionalizacja w³aœnie w takiej „perspektywie platformowej”. Tymczasem doœwiad-czeñ wyros³ych z badania geologii obszarów platformo-wych nie da siê wprost zastosowaæ wszêdzie, gdy¿ nie s¹ one uniwersalne. We wspomnianym artykule zosta³a te¿ wyra¿ona chêæ wprowadzenia zmiany kryteriów regionalizacji z dotychczasowych tektonicznych na geologicznie wielo-aspektowe, w tym rozwój sedymentacji, magmatyzm,
meta-morfizm lub g³êbsz¹ budowê skorupy ziemskiej. Podzia³
regionalny mia³by byæ to¿samy z ujêciem wszystkich aspektów geologicznej ewolucji regionu. Problem z tego rodzaju swoiœcie eklektycznym podejœciem polega na nie-mo¿noœci stworzenia wspólnej klasyfikacji regionalnej, która bra³aby pod uwagê wszystkie wymienione aspekty i potrafi³a je jednoczeœnie, koherentnie i czytelnie przedstawiæ na jednej mapie.
Podzia³ geologiczny — tak jak jednostka geologiczna — wymaga specyfikacji kryterium. Do przedstawienia na mapie geologicznej nadaj¹ siê jedynie kryteria litostraty-graficzne i tektoniczne. Jest zatem oczywiste, ¿e tylko one mog¹ byæ u¿yte do celów regionalizacji w sposób logiczny i spójny. Wszystkie inne aspekty geologiczne powinny byæ pokazane na tle map litostratygraficznych wzbogaconych o kryteria tektoniczne. Regionalizacja — podzia³ na regiony — nie mo¿e byæ uto¿samiana z rekonstrukcj¹ ca³ej œcie¿ki ewolucji geologicznej regionu, a taki w³aœnie postulat nie-sie propozycja Narkiewicza i Dadleza (2008), a po czêœci i Karnkowskiego (2008).
Inny doœæ specyficznie polski problem z regionalizacj¹ tektoniczn¹ kraju polega na chêci pokazania na jednej mapie wielopiêtrowoœci strukturalnej w³aœciwej budowie geologicznej Polski. Jest to chêæ nieco karko³omna, gdy¿ z definicji piêtro strukturalne odnosi siê wy³¹cznie do podzia³u pionowego i jako takie nie daje siê przedstawiaæ na mapie. Nieuchronn¹ konsekwencj¹ s¹ wtedy nierzeczy-wiste obrazy geologii kraju, na których front waryscyjski dzieli orogen waryscyjski od niecki mogileñskiej, a niecka warszawska s¹siaduje ze zrêbem ³ukowskim (Kotañski & Mizerski, 2000) lub te¿ cia³a solne wystêpuj¹ w obrêbie
pod³o¿a o konsolidacji kaledoñskiej, z którym w tym samym
planie s¹siaduje rów przedgórski Karpat (R. Dadlez [W:] Dadlez & Jaroszewski, 1994). Odbiorcom tak skonstru-owanych map, nie zwi¹zanym profesjonalnie z geologi¹, trudno poprawnie zrozumieæ budowê geologiczn¹ i tekto-nikê Polski — a ¿e obraz przemawia silniej ni¿ s³owo pisa-ne, do skomplikowanych tekstów na ogó³ ju¿ nie siêgaj¹. Na³o¿enie na siebie na jednej mapie dwóch lub wiêcej pla-nów strukturalnych, lub ich niektórych elementów, nie jest oczywiœcie niemo¿liwe, ale wymaga pos³u¿enia siê odpo-wiedni¹ wyobraŸni¹ przestrzenn¹, aby konstrukcja taka by³a czytelna. Jest to zadanie trudne, które dot¹d niezbyt siê udawa³o, choæ by³y i bardziej udane próby (Znosko, 1972, 1998). Z powy¿szych wzglêdów lepiej jest przedsta-wiaæ budowê geologiczn¹ Polski i jej tektoniczn¹
regionali-zacjê na dwóch mapach, z których jedna bêdzie pokazywaæ obraz jednostek po zdjêciu pokrywy kenozoicznej, a druga — obraz jednostek po zdjêciu pokrywy permsko-mezozo-icznej. Takie podejœcie przyj¹³ Oberc (1967), Po¿aryski (1974), Po¿aryski & Karnkowski (1992), Po¿aryski i in. (1992), Don (2001) i zastosowa³a w swym podrêczniku Stupnicka (1989).
Proponowane zasady regionalizacji
Jak ju¿ wspomniano, regionalizacja powinna siê opie-raæ na jednostkach litostratygraficznych i tektonicznych.
Litostratygrafia pos³uguje siê w³asn¹ kategori¹ jednostek
geologicznych, znanych jako jednostki litostratygraficzne. Jedne z nich mog¹ byæ wydzielane formalnie: warstwa, ogniwo, formacja (jednostka podstawowa), grupa, a inne nieformalnie: seria, kompleks, cyklotem itp. Ze wzglêdów naukowych, jak i czysto praktycznych ustalono, ¿e wyró¿-nianie takich jednostek powinno podlegaæ okreœlonej pro-cedurze z zachowaniem konkretnych wskazañ ujêtych w odpowiednie zbiory zasad (Racki & Narkiewicz, 2006). Ich zachowanie decyduje o tym, czy owo wyró¿nianie zosta³o dokonane zgodnie z „zasadami sztuki”, czy te¿ z ich czêœciowym lub zgo³a zupe³nym pominiêciem. Swoista kontrola jakoœci powinna byæ dokonywana przez zespo³y redakcyjne i opiniodawców — z tym bywa jednak, nieste-ty, ró¿nie.
Pos³ugiwanie siê jednostkami litologicznymi i litostra-tygraficznymi jest warunkiem koniecznym, ale nie wystar-czaj¹cym do przedstawienia przestrzennej budowy geolo-gicznej regionu czy kraju. Do tego celu potrzebne s¹ rów-nie¿ jednostki tektoniczne i wynikaj¹ca st¹d regionalizacja tektoniczna.
Jednostki tektoniczne to z natury rzeczy struktury tek-toniczne. Jednostka tektoniczna jest produktem deforma-cji skorupy ziemskiej — struktur¹ lub zespo³em struktur tektonicznych o swoistych cechach charakterystycznych i granicach, umo¿liwiaj¹cych przedstawienie jej na mapie. Mapa geologiczna jest obrazem intersekcji granic cia³ skal-nych wbudowaskal-nych w obecnie istniej¹ce w skorupie jed-nostki tektoniczne, czy to w obrêbie pasma orogenicznego, czy to w pokrywie platformowej. W³aœciwe rozpoznanie tych jednostek jest zawsze ustaleniem stanu „na dzisiaj”, procedur¹ naukow¹, która wymaga przestrzegania pew-nych „zasad sztuki”, podobnie jak pos³ugiwanie siê jed-nostkami litologicznymi czy stratygraficznymi. Wyniki tej procedury, stosowanej przez profesjonalistów, powinny byæ w zasadzie podobne. Ró¿ne natomiast mog¹ byæ interpre-tacje ewolucji i procesów prowadz¹cych do wytworzenia stanu dzisiejszego — doœæ czêsto ró¿ne zreszt¹ u ró¿nych badaczy.
Zgodnie z dotychczasowymi zaleceniami Komitetu Nauk Geologicznych, wyró¿nienie jednostki
tektonicz-nej powinno byæ dokonywane po uwzglêdnieniu
dostêp-nych dadostêp-nych geologiczdostêp-nych oraz geofizyczdostêp-nych i powinno obejmowaæ okreœlenie jej cech diagnostycznych oraz gra-nic strukturalnych z jednostkami s¹siednimi. Jednostki tek-toniczne s¹ ograniczone dyslokacjami nieci¹g³ymi (uskokami) lub maj¹ granice przejœciowe (np. miêdzy antyklin¹ i syn-klin¹), które powinny byæ wydzielone tak, aby mo¿na je by³o przedstawiæ na mapie tektonicznej w stosownej skali.
Wyró¿nianie jednostek tektonicznych na mapach powin-no byæ dokonywane z zachowaniem tych samych zasad, niezale¿nie od ich skali ma³ej czy du¿ej (np. 1 : 50 000, czy 1 : 25 000). To samo odnosi siê do wyró¿niania w obrê-bie jednostek wy¿szego rzêdu jednostek mniejszych.
Nazwy wyró¿nianych jednostek tektonicznych powin-ny, w miarê mo¿liwoœci, okreœlaæ typ struktury lub zespo³u struktur, które reprezentuj¹. Nazwa z³o¿ona wy³¹cznie z terminu jednostka oraz okreœlenia geograficznego jest niew³aœciwa (np. jednostka Gór Ró¿anych jest terminem niepoprawnym, fa³dy Gór Ró¿anych — poprawnym). W sytuacji, gdy stan wiedzy geologicznej o regionie nie pozwala na okreœlenie granic i to¿samoœci jednostki tekto-nicznej, lepiej bêdzie zrezygnowaæ z jej kreowania do cza-su lepszego poznania, wzglêdnie okreœlenie jej tymczasowo terminem jednostka strukturalna plus nazwa geograficzna (np. jednostka strukturalna Gór Bardzkich). W nazwach jednostek nale¿y unikaæ okreœleñ genetycznych i interpre-tacyjnych. Nazwy mniejszych jednostek tektonicznych nie powinny powtarzaæ nazw jednostek wiêkszych, w szcze-gólnoœci ich cz³onów geograficznych. Dodatkowa konota-cja wiekowa jednostek regionalnych jest dopuszczalna, o ile ich wiek nie budzi w¹tpliwoœci. Nale¿y te¿ podaæ angielsk¹ wersjê danej nazwy.
Zmiany nazwy lub redefinicja wczeœniej wydzielonej jednostki tektonicznej powinna byæ podejmowana jedynie w uzasadnionych przypadkach i dokonywana poprzez wykazanie merytorycznych wad dotychczasowej definicji oraz zalet nowej propozycji, z zachowaniem powy¿szych zasad. W przypadku istnienia w literaturze wiêkszej liczby nazw na okreœlenie redefiniowanej jednostki tektonicznej priorytet powinna mieæ nazwa najstarsza lub najbardziej powszechnie stosowana, o ile podstawa jej wydzielenia nie stoi w sprzecznoœci z przyjêtymi zaleceniami, co podwa-¿a³oby mo¿liwoœæ jej dalszego u¿ywania.
Propozycje regionalizacji tektonicznej Polski
Ze wzglêdu na dwupiêtrowoœæ osadowej pokrywy plat-formowej, g³ówne jednostki tektoniczne kraju powinny byæ przedstawiane na dwóch mapach tektonicznych w ma³ej skali (np. 1 : 4 000 000). Jedna z map powinna prezentowaæ jednostki widoczne na powierzchni podkenozoicznej (poza obszarem Karpat i ich zapadliska przedgórskiego), a druga — jednostki widoczne na powierzchni podpermsko-mezo-zoicznej. Wobec zastosowania przyjêtych w literaturze œwiatowej definicji kratonu (prekambryjski cokó³ + pokry-wa platformopokry-wa) i platformy kontynentalnej (pod³o¿e + pokrywa) obie mapy spójnie pokazuj¹ zasadnicze elementy tektoniczne Polski, tworzone przez 3 wielkie jednostki:
I. kraton wschodnioeuropejski, II. platformê zachodnioeuropejsk¹, III. orogen karpacki.
Doœæ dok³adnie odpowiadaj¹ one trzem megaregionom fizycznogeograficznym, które wyró¿nia siê w Polsce (Kondracki & Richling, 2002).
Bardziej szczegó³owe, autorskie propozycje regionali-zacji tektonicznej tych trzech du¿ych jednostek na jednost-ki mniejsze znajduj¹ siê w artyku³ach zamieszczonych na kolejnych stronach tego samego numeru Przegl¹du
Geolo-gicznego oraz w artykule Narkiewicza i Dadleza (2008).
ni¿ polski (geograficznie jest to czêœæ prowincji okreœlanej jako Ni¿ Œrodkowoeuropejski; Kondracki & Richling, 2002) i kraton wschodnioeuropejski opisa³ P. Karnkowski; po-³udniowo-zachodni¹ Polskê — P. Aleksandrowski i A. ¯elaŸ-niewicz; po³udniow¹ Polskê — Z. Bu³a, J. ¯aba i R. Habryn; Góry Œwiêtokrzyskie i regiony przyleg³e — A. Konon; a Karpaty zewnêtrzne i zapadlisko przedkarpackie — N. Oszczypko, A. Œl¹czka i K. ¯ytko. Zgodnie z zamierze-niem Komitetu Nauk Geologicznych PAN maj¹ one, wraz z niniejszym tekstem, kontynuowaæ publiczn¹ dyskusjê nad racjonalnym uporz¹dkowaniem regionalizacji tekto-nicznej Polski, zapocz¹tkowan¹ pierwsz¹ konferencj¹ Regionalizacja Tektoniczna Polski, jaka odby³a siê w dniu 28 maja 2008 r. w Warszawie, zorganizowan¹ przez Komi-tet Nauk Geologicznych PAN i Wydzia³ Geologii Uniwer-sytetu Warszawskiego. Zapraszamy do tej dyskusji cz³onków polskiej spo³ecznoœci geologicznej, wszystkich, którym poruszona problematyka nie jest obojêtna. Jednoczeœnie Komitet Nauk Geologicznych PAN wyra¿a wdziêcznoœæ Redakcji Przegl¹du Geologicznego za u¿yczenie ³am cza-sopisma dla tej dyskusji.
Lista terminów tektonicznych
Zamieszczona lista terminów tektonicznych, w brzmie-niu wypracowanym przez Komitet Nauk Geologicznych PAN, z uzupe³nieniami dr J. Œwidrowskiej, zawiera defini-cje tylko tych terminów, które s¹ potrzebne w regionaliza-cji tektonicznej Polski, a by³y ró¿nie stosowane do tworzenia nazw wydzielanych jednostek tektonicznych. Z za³o¿enia nie ma wiêc ona rangi wyczerpuj¹cego s³owni-ka tektonicznego. Jednak¿e zosta³a ona sporz¹dzona z myœl¹ o 1) dostosowaniu polskiej terminologii do terminologii przyjêtej w podrêcznikach i u¿ywanej w literaturze œwia-towej — w chwili obecnej, prawie wy³¹cznie anglosa-skiej, 2) dopasowaniu brzmienia i pisowni terminów pol-skich pochodzenia obcego jedynie w zakresie wymaganym przez gramatyczne regu³y jêzyka polskiego, bez jakichkol-wiek zmian dalej id¹cych. Definicje terminów nie odnosz¹ siê do genezy, lecz do kszta³tu form; w przypadku termi-nów wieloznacznych podano tylko ich sens tektoniczny.
Antekliza (ang. anteclise) — rozleg³e (do setek km w
prze-kroju poprzecznym), wielkopromienne, typu® antyfor-my, wyniesienie krystalicznego coko³u kratonu, przykryte osadow¹ pokryw¹ platformow¹, cechuj¹c¹ siê, w stosunku do otoczenia, zredukowan¹ mi¹¿szoœci¹ warstw i niepe³nym na ogó³ profilem stratygraficznym.
Antyforma (ang. antiform) — fa³d o rozbie¿nie
zapa-daj¹cych skrzyd³ach (por. antyklina).
Antyklina (ang. anticline) — fa³d o zazwyczaj rozbie¿nie
zapadaj¹cych skrzyd³ach, w ska³ach o znanym nastêp-stwie wiekowym warstw, które m³odniej¹ od j¹dra fa³du na zewn¹trz.
Antyklinorium (ang. anticlinorium) — struktura
wy¿sze-go rzêdu typu antyformy o wielokilometrowych rozmia-rach, z³o¿ona z fa³dów mniejszych rozmiarów, których obwiednia tworzy czêsto ³uk wypuk³y ku górze.
Basen sedymentacyjny (ang. sedimentary basin) — roz -leg³y fragment skorupy, który podlega na ogó³ d³ugo-trwa³ej subsydencji, przewa¿nie uwarunkowanej tekto-nicznie, umo¿liwiaj¹cej akumulacjê wype³niaj¹cych go osadów.
Blok (ang. block) — fragment skorupy ziemskiej dowolnych
rozmiarów oddzielony® uskokami od swego s¹siedz-twa.
Cokó³ (= fundament) (ang. crystalline basement, fr., ang.
socle) — dolne® piêtro strukturalne kratonu
zbudo-wane ze ska³ krystalicznych.
Czapka tektoniczna (niem. Klippe, ang. klippe) — osta -niec erozyjny p³aszczowiny lub skrzyd³a stropowego ® nasuniêcia (® okno tektoniczne, ska³ka).
Diapir (ang., franc., niem. diapir) — koliste lub owalne w
przekroju cia³o skalne (np. solne), które migruj¹c prze-bija nadleg³e ska³y o zazwyczaj wiêkszej lepkoœci, czê-sto dysharmonijnie deformowane.
Dupleks (ang. duplex) — zestaw® ³usek, czêsto
esowate-go kszta³tu, ograniczony dwoma uskokami izoluj¹cymi go od otoczenia; d. mog¹ byæ kontrakcyjne, ekstensyj-ne lub przesuwcze.
Fa³d (ang. fold) — ka¿de naturalne wygiêcie pierwotnie
p³askiej powierzchni.
Fleksura (ang. hinge, monocline, niem. Flexur) —
zestro-mienie prawie poziomo le¿¹cych warstw w sposób schodowy, dziêki czemu w stromym skrzydle fleksury zapadaj¹ one monoklinalnie pod wiêkszym k¹tem i zwykle s¹ œcienione. F. tworz¹ siê na ogó³ ponad usko-kami aktywnymi w g³êbszym pod³o¿u i czêsto obocz-nie przechodz¹ w uskoki, gdy dojdzie do rozerwania warstw.
Fundament (= cokó³).
Kopu³a (ang. dome) — struktura charakteryzuj¹ca siê
zazwyczaj owalnym konturem w planie, utworzona przez wysklepione ku górze serie skalne, które zapa-daj¹ na zewn¹trz od starszego (na ogó³) lub bardziej mobilnego j¹dra; k. mog¹ mieæ ró¿n¹ genezê — znane s¹ kopu³y solne, magmowe, wulkaniczne; w kopule gnejsowej j¹dro stanowi¹ migmatyczne gnejsy os³oniê-te s³abiej zmetamorfizowanymi ska³ami osadowymi.
Kraton (niem. Kraton, ang. craton) — znacznych
rozmia-rów (tysi¹ce km) fragment skorupy ziemskiej, który po przejœciu procesów orogenicznych i konsolidacji ulega ju¿ tylko niewielkim deformacjom; k. sk³ada siê z® prekambryjskiego coko³u krystalicznego i® pokrywy platformowej; cokó³ kratonu ods³aniaj¹cy siê na powierzchni zwany jest® tarcz¹.
£uska (ang. thrust slice lub horse) — fragment skalny,
czêsto wewn¹trz sfa³dowany, ograniczony uskokami nasuwczymi i przemieszczony na pewn¹ odleg³oœæ; w geologii karpackiej terminem ³. okreœla siê wystê-puj¹cy ponad powierzchni¹ nasuniêcia fa³d z wytartym (œciêciowo zredukowanym) skrzyd³em brzusznym.
Masyw (fr., ang. massif) — fragment skorupy o rozmiarach
co najmniej kilkunastu kilometrów, tworzony przez ods³aniaj¹ce siê na powierzchni ska³y magmowe lub metamorficzne, strukturalnie sztywniejszy ni¿ otocze-nie zbudowane ze ska³ osadowych lub s³abiej zmeta-morfizowanych; czêsto ulokowany w wewnêtrznych czêœciach pasm górskich.
Monoklina (ang. homocline) — zespó³ warstw skalnych
zapadaj¹cych pod tym samym k¹tem w jednym kierun-ku; w literaturze anglosaskiej taka struktura okreœlana jest terminem homocline, a termin monocline stosowa-ny jest do wyró¿nienia struktury opisywanej w literatu-rze polskiej nazw¹® fleksura (choæ struktura ta nie musi byæ zwi¹zana z uskokiem w pod³o¿u).
Nasuniêcie (ang. thrust fault, niem. Überschiebung, franc.
décollement) — przewa¿nie niskok¹towy (po³ogi) uskok
odwrócony, który ogranicza od do³u® p³aszczowinê, skibê lub ³uskê.
Niecka (niem. Becken, Mulde, ang. trough) — rodzaj zapa -dliska; ró¿nych rozmiarów fragment skorupy, na ogó³ owalny (w planie), tektonicznie wygiêty ku do³owi; nieckê czêsto tworzy s³abo zdeformowana sukcesja ska³ osadowych lub osadowo-wulkanogenicznych.
Okno tektoniczne (niem. Deckenfenster, tektonisches
Fen-ster, franc. fenêtre, ang. tectonic window) — erozyjnie
ods³oniêty fragment skrzyd³a sp¹gowego nasuniêcia lub pod³o¿a p³aszczowiny (® czapka tektoniczna).
Pasmo fa³dowe, p. fa³dowo-nasuwcze (ang. fold belt,
thrust--and-fold belt) — zespó³ struktur fa³dowo-uskokowych,
zdominowany przez fa³dy o podobnej orientacji, ci¹gn¹cy siê na przestrzeni co najmniej kilkudziesiêciu kilometrów.
Piêtro strukturalne (tektoniczne) (fr. étage structurel, niem.
Stufe) — zespó³ skalny wyodrêbniony regionalnymi
nieci¹g³oœciami strukturalnymi od zespo³ów ni¿ej i wy¿ej le¿¹cych, od których odró¿nia go odmienny styl tektoniczny; w piêtrze mo¿na wyodrêbniæ podpiêtra ograniczone nieci¹g³oœciami podrzêdnymi.
Platforma kontynentalna (ang. continental platform) —
znacznych rozmiarów (tysi¹ce km) fragment skorupy ziemskiej, sk³adaj¹cy siê z jedno- lub dwupiêtrowego, zdeformowanego, usztywnionego pod³o¿a i le¿¹cej na nim niezgodnie® pokrywy platformowej; p.k. maj¹ca prekambryjskie pod³o¿e jest® kratonem.
P³aszczowina (fr., ang. nappe) — znaczny rozmiarami
(dziesi¹tki kilometrów) zespó³ ska³ przemieszczony na odleg³oœæ co najmniej kilku kilometrów ponad powierzch-ni¹ regionalnego® nasuniêcia lub niskok¹towego usko-ku normalnego.
Pokrywa platformowa (ang. platform cover) — górna
czêœæ® platformy kontynentalnej, zbudowana z p³asko le¿¹cych, co najwy¿ej umiarkowanie zdeformowanych warstw ska³ osadowych.
Roz³am (ros. raz³om) — wielkoskalowa (setki km d³ugoœci)
strefa uskokowa w litosferze, przecinaj¹ca co najmniej ca³¹ skorupê ziemsk¹.
Rów tektoniczny (niem., ang. graben) — fragment skorupy
obni¿ony w stosunku do otoczenia wzd³u¿ równoleg³ych do siebie uskoków normalnych, rzadziej odwróconych.
Ska³ka (ang. klippe) — termin wieloznaczny, m.in.: 1)
czap-ka tektoniczna; 2) ostaniec erozyjny. W Karpatach pie-niñski pas ska³kowy (ang. klippen belt) rozumiany jest jako linijny ci¹g ska³ek (w znaczeniu 2), bardziej odpornych na erozjê od otoczenia (tzw. os³ony).
Skiba (ang. ~ thrust-fold) — znacznej wielkoœci z³uskowa -ny fa³d lub zespó³ fa³dów; termin tradycyjnie u¿ywa-ny w geologii karpackiej.
Strefa (np. fa³dowa, uskokowa, œcinania itp.) (ang. fold,
fault, shear zone) — dowolnych rozmiarów, przewa¿nie
pod³u¿na domena ska³ o odmiennej, na ogó³ wiêkszej deformacji od swego otoczenia.
Synekliza (ang. syneclise) — rozleg³e (do setek km w prze -kroju poprzecznym), wielkopromienne, typu® synfor-my, ugiêcie krystalicznego coko³u kratonu przykryte osadow¹ pokryw¹ platformow¹, cechuj¹c¹ siê, w sto-sunku do otoczenia, zwiêkszon¹ mi¹¿szoœci¹ warstw w pokrywie platformowej o pe³nym, lub pe³niejszym w stosunku do anteklizy, profilu stratygraficznym.
Synforma (ang. synform) — fa³d o zbie¿nie zapadaj¹cych
skrzyd³ach (por. synklina).
Synklina (ang. syncline) — fa³d o zazwyczaj zbie¿nie
zapa-daj¹cych skrzyd³ach w ska³ach o znanym nastêpstwie wiekowym warstw, które m³odniej¹ od j¹dra fa³du na zewn¹trz.
Synklinorium (ang. synclinorium) — struktura (warstwy
m³odsze w j¹drze) typu® synkliny, o wielokilometro-wych rozmiarach, z³o¿ona z fa³dów mniejszych roz-miarów, których obwiednia tworzy czêsto ³uk wklês³y ku do³owi.
Szew tektoniczny (ang. tectonic suture) — nieregularnego
kszta³tu strefa, ró¿nej szerokoœci, wyznaczaj¹ca grani-cê, przewa¿nie kolizyjn¹, pomiêdzy dwoma p³ytami rozdzielonymi niegdyœ skorup¹ oceaniczn¹; czêsto wyznacza go obecnoœæ zachowanych fragmentów rozcz³onkowanej sekwencji ofiolitowej.
Tarcza (ang. shield) — rozleg³y, o powierzchni tysiêcy
kilometrów kwadratowych, wypiêtrzony fragment ® coko³u® kratonu bez ® pokrywy platformowej.
Wa³ (ros. wa³, ang. swell) — antyklinalne, inwersyjne,
wyd³u¿one wypiêtrzenie sukcesji osadowej basenu platformowego.
Uskok (ang. fault) — nieci¹g³oœæ dowolnych rozmiarów,
wzd³u¿ której dosz³o do rozspojenia oœrodka skalnego i przemieszczenia dwóch powsta³ych w ten sposób skrzyde³ uskoku [UWAGA: pod uskokiem znajduje siê jego skrzyd³o sp¹gowe (ang. footwall), ponad usko-kiem — skrzyd³o stropowe (ang. hangingwall), nieza-le¿nie od tego, które skrzyd³o jest zrzucone, a które podniesione (w polskiej literaturze: s. wisz¹ce)].
Zapadlisko tektoniczne (ang. trough, basin) — rozleg³e
obni¿enie, którego wype³nienie oddzielone jest nie-zgodnoœci¹ od pod³o¿a, czêsto ograniczone od
otocze-nia przez uskoki lub fleksury. Z. mog¹ byæ przedgór-skie (ang. foreland basin, foredeep basin) œródgórprzedgór-skie (ang. intramontane trough, basin) lub zagórskie (ang.
hinterland, foreland basin).
Zr¹b (ang. horst) — fragment skorupy wzglêdnie wynie -siony w stosunku do otoczenia wzd³u¿ uskoków nor-malnych, rzadziej odwróconych.
Literatura
CYMERMAN Z. 2004 — Tectonic map of the Sudetes and the Fore-Sudetic Block 1 : 200000. Mapa tektoniczna Sudetów i bloku przedsudeckiego. Pañstw. Inst. Geol., Ministerstwo Œrodowiska. CYMERMAN Z. 2008 — Tektonika Sudetów i bloku przedsudeckiego. Pierwszy Polski Kongres Geologiczny, Abstrakty, PTG Kraków, 20. CZARNOCKI J. 1951 — Z zagadnieñ paleogeograficznych i z³o¿owych cechsztynu w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 7: 19–25. DADLEZ R. 2003 — Mesozoic thickness pattern in the Mid-Polish Trough. Geol. Quart., 47: 223–240.
DADLEZ R. 2006 — The Polish Basin — relationships between the crystalline, consolidated and sedimentary crust. Geol. Quart., 50: 43–57.
DADLEZ R. & JAROSZEWSKI W. 1994 — Tektonika. PWN. DeCELLES P.G. & GILES K.A. 1996 — Foreland basin systems. Basin Research, 8: 105–123.
DON J. 1964 — Góry Z³ote i Krowiarki jako elementy sk³adowe meta-morfiku Œnie¿nika. Geol. Sudet., 1: 79–117.
DON J. 2001 — Mapy: „Tektonika poalpejska” i „Tektonika powary-scyjska”. Szkolny Atlas Œwiata. Polska — geologia. Wyd. Edukacyjne RES POLONA, £ódŸ.
DUMICZ M. 1964 — Budowa geologiczna krystaliniku Gór Bystrzyc-kich. Geol. Sudet., 1: 169–208.
KARNKOWSKI P.H. 2008 — Regionalizacja tektoniczna Polski: Ni¿ Polski. Prz. Geol., 56: 895–903.
KONDRACKI J. & RICHLING A. 2002 — Geografia regionalna Polski, PWN.
KOTAÑSKI Z. & MIZERSKI W. 2000 — Œcienna mapa tektoniczna Polski w Muzeum Geologicznym Pañstwowego Instytutu Geologiczne-go. Prz. Geol., 48: 62–65.
NARKIEWICZ M. 2007 — Development and inversion of Devonian and Carboniferous basins in the eastern part of the Variscan foreland (Poland). Geol. Quart., 51: 231–256.
NARKIEWICZ M. & DADLEZ R. 2008 — Geologiczna regionaliza-cja Polski — zasady ogólne i schemat podzia³u w planie podkenozoicz-nym i podpermskim. Prz. Geol., 56: 391–397.
OBERC J. 1967 — Podzia³ geologiczny Polski. Kwart. Geol., 11: 389–410. OBERC J. 1972 — Budowa geologiczna Polski, t. 4, Tektonika. cz. 2, Sudety i obszary przyleg³e. Wyd. Geol.
PO¯ARYSKI W. 1952 — Pod³o¿e mezozoiczne Kujaw. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 55.
PO¯ARYSKI W. 1974 — Podzia³ obszaru Polski na jednostki tekto-niczne. [W:] W. Po¿aryski (red.), Budowa geologiczna Polski, t. IV, Tektonika, cz. 1, Ni¿ Polski, 24–34.
PO¯ARYSKI W., GROCHOLSKI A., TOMCZYK H., KARNKOWSKI P. & MORYC W. 1992 — Mapa tektoniczna Polski w epoce waryscyj-skiej. Prz. Geol., 40: 643–651.
PO¯ARYSKI W. & KARNKOWSKI P. 1992 — Tectonic map of Poland during the Variscan time. Wyd. Geol.
RACKI G. & NARKIEWICZ M. (red.) 2006 — Polskie zasady straty-grafii. Pañstw. Inst. Geol.
STUPNICKA E. 1989 — Geologia regionalna Polski. Wyd. Geol. TEISSEYRE H. 1964 — Uwagi o ewolucji strukturalnej Sudetów. Acta Geol. Polon., 14: 459–499.
TEISSEYRE H. 1973 — Geology of the Œnie¿nik Mountain Group. [W:] K. Smulikowski (red.), Revue des problemes géologiques des zones profondes de l’écorce terrestre en Basse Silésie. Session 6–16 September. Wyd. Geol., 69–77.
WOJCIECHOWSKA I. 1975 — Tektonika k³odzko-z³otostockiego masywu granitoidowego i jego os³ony w œwietle badañ mezostruktural-nych. Geol. Sudet., 10: 61–121.
ZNOSKO J. 1966 — Jednostki tektoniczne Polski i ich stanowisko w tektonice Europy. Kwart. Geol., 10: 646–662.
ZNOSKO J. 1972 — Jednostki tektoniczne Polski na tle tektoniki Europy. Biul. Inst. Geol., 252: 69–82.
