Streszczenie
W opracowaniu przedstawiono przekształcenia zwizane z rozwojem sieciowych form organizacji działalnoci gospodarczej, które pocigaj za sob zmiany zarów-no w strukturze podmiotowej, jak równie przestrzennej gospodarki. Podjto prób okrelenia kierunku tego oddziaływania, a take zaprezentowania podstawowych koncepcji terytorialnej organizacji działalnoci gospodarczej. Omówiono czynniki i uwarunkowania rozwoju powiza sieciowych oraz wyspecjalizowanych systemów typu klastrowego, majcych istotne znaczenie dla wzrostu konkurencyjnoci gospo-darki w rozwijajcych si krajach i regionach.
Słowa kluczowe: powizania sieciowe, procesy metropolizacji, polaryzacja rozwoju, terytorialne systemy produkcji, czynniki rozwoju.
1. Wprowadzenie
Od lat 80. XX wieku, pocztkowo w krajach wysoko rozwinitych a nastpnie take w rozwi-jajcych si, dokonuj si istotne zmiany w organizacji działalnoci gospodarczej. Zmierzaj one do zwikszenia elastycznoci działania przedsibiorstw w warunkach szybko zmieniajcego si otoczenia rynkowego i polegaj głównie na wzrocie specjalizacji oraz rozwoju rónego typu po-wiza kooperacyjnych. Korzyci skali zastpowane s przez korzyci współdziałania, a take przemieszczania produkcji do bardziej dogodnych lokalizacji.
Zmiany te s wyrazem przechodzenia do nowej fazy rozwoju – gospodarki informacyjnej [15], a wg terminologii M. Castellsa [4] – tzw. informacjonizmu, gdzie najwaniejszymi zasobami s wysokokwalifikowana wiedza i umiejtnoci oraz zaawansowane technologie. Istotnymi ce-chami nowej fazy s postpujce procesy globalizacji oraz rozwój gospodarki sieciowej. Form organizacyjn działalnoci gospodarczej staje si coraz czciej wielopodmiotowa i wielowymia-rowa sie, a nie pojedyncza firma zorientowana na tradycyjn gospodark.
Zrozumienie i uwzgldnienie nowych tendencji zachodzcych w organizacji działalnoci go-spodarczej, oraz zwizanych z nimi przekształce w strukturze podmiotowej oraz przestrzennej gospodarki, jest warunkiem tworzenia skutecznych strategii rozwoju, zarówno poszczególnych przedsibiorstw, jak i systemów terytorialnych, takich jak kraje, regiony czy gminy.
2. Rozwój sieciowych form organizacji działalnoci gospodarczej
Ewolucyjnie zmiany zachodzce w gospodarkach, cho wzajemnie powizane, maj zróni-cowany charakter. Mona wyodrbni cztery podstawowe typy przekształce majcych zwizek z tworzeniem si gospodarki sieciowej [4].
• Jednym z pierwszych symptomów omawianych zmian było stopniowe przechodzenie od pro-dukcji masowej do propro-dukcji elastycznej, a wg terminologii Coriata [5] od „fordyzmu” do „postfordyzmu”. Rozwój społeczno-ekonomiczny i wzrost stopy yciowej sprawił, e w wielu
dziedzinach, zwłaszcza zwizanych z wytwarzaniem dóbr i usług konsumpcyjnych, maleje wzgldne znaczenie efektów kosztowych standaryzowanej produkcji masowej, ronie nato-miast znaczenie jakoci, w tym zrónicowania oraz dostosowania do zmiennych i zindywidu-alizowanych potrzeb. W tych warunkach systemy produkcji wielkiej skali staj si zbyt sztywne i kosztowne, a w konsekwencji mniej konkurencyjne. Ronie znaczenie elastycznych systemów produkcji zwikszajcych efektywno małej skali lub serii produkcji. Systemy te wystpuj w dwóch formach [4]:
- elastycznej specjalizacji, gdzie produkcja sieci małych i rednich firm „dostosowuje si do nieustannych zmian nie próbujc ich kontrolowa”; przykładem s tu północne regiony Włoch, gdzie wytwarza si „na sposób przemysłowego rkodzieła lub produkcji na zamó-wienie”;
- elastycznej produkcji na wielk skal, gdzie due firmy dostosowuj si do zrónicowanych i zmiennych potrzeb odbiorców dziki nowym elastycznym technologiom; działaj efektyw-nie poefektyw-niewa liefektyw-nie produkcyjne tworz łatwe do przeprogramowania bloki, mogce si szybko dostosowywa do zmian rynkowych i technologicznych.
• Odrbnym typem przekształce organizacyjnych s zmiany zachodzce w strukturze organi-zacyjnej wielkich korporacji, w tym korporacji ponadnarodowych. W wielu z nich pojawiaj si tendencje do decentralizacji i wydzielania czciowo niezalenych jednostek zdolnych do bardziej operatywnego i elastycznego działania, a take tworzenia w rónych miejscach (re-gionach i krajach) filialnych zakładów, zajmujcych si produkcj i sprzeda gotowych wy-robów. Przekształcanie si korporacji w tego typu zdecentralizowane sieci, w formie korpora-cji horyzontalnej, ma głównie miejsce w przemysłach zaspokajajcych zmienne i zrónicowa-ne potrzeby nabywców, gdzie zblienie do odbiorców jest jednym ze sposobów pezrónicowa-netracji rynkowej.
• Istotn form organizacyjnych przekształce s take rónego rodzaju wielokierunkowe sieci tworzone przez małe i rednie przedsibiorstwa działajce na podstawie porozumie podwy-konawczych i czsto pod nadzorem finansowo-technologicznym duych firm. Małe i rednie firmy realizujc pomocnicze działalnoci czy wytwarzajc komponenty, tworz tu sie kon-trahentów duych firm. Przedsibiorstwa mog nawizywa tego typu sieciowe kontakty z wieloma firmami małymi i rednimi, a take duymi. Swoistym modelem s tu powizania realizowane na podstawie umów licencyjno-podwykonawczych typu franchisingu, które two-rz rozległe horyzontalne sieci działajce pod nadzorem duej firmy.
• Innym typem organizacyjnych przekształce, odgrywajcym coraz wiksz rol, s korpora-cyjne sojusze (zwizki, alianse) strategiczne. Maj one due znaczenie przede wszystkim w przemysłach zaawansowanych technologii, gdzie głównym instrumentem walki konkuren-cyjnej s innowacje. Dostp do rynków i kapitału jest tu czsto wymieniany na technologi i umiejtnoci produkcyjne, a istotn korzyci jest moliwo rozkładania duych i rosncych nakładów zwizanych z postpem technicznym na współdziałajce firmy [6].
3. Powizania sieciowe a rozwój przedsibiorstw o rónej skali działania
Omawiane przekształcenia zwizane z rozwojem sieciowej organizacji powoduj, e jakkol-wiek maleje znaczenie tradycyjnego, hierarchicznego i opartego na pionowej integracji modelu duych organizacji, to wielkie korporacje odgrywaj nadal istotn rol w gospodarce wiatowej. Korporacje te, nie tylko same si przekształcaj w zdecentralizowane sieci, ale i tworz rónego
rodzaju sieci złoone z firm rónej wielkoci, oraz skupiaj rosncy odsetek kapitału i rynku, zwłaszcza w sektorach szybko rozwijajcych si technologicznie. Oligopolistyczna koncentracja utrzymuje si i nasila w wikszoci tego typu sektorów, m.in. za spraw sieciowej organizacji.
Wejcie na rynki zdominowane przez due organizacje jest niezwykle trudne z uwagi na ba-riery w postaci: wysokich wymaga technologicznych, ekonomii skali, braku dostpu do kanałów dystrybucji, barier formalno-organizacyjnych czy utrudnionego dostpu do dostawców. Wymaga znacznych rodków (finansowych, technologicznych, udziału w rynku), bd aliansu z wielk fir-m. Integraln czci strategii przedsibiorstw w takich sektorach staj si zatem silne powiza-nia kooperacyjne oraz porozumiepowiza-nia partnerskie. Wyrazem tego jest m.in. dynamiczny rozwój korporacji midzynarodowych, jaki nastpił zwłaszcza po 1995 r., m.in. w nastpstwie midzyna-rodowych fuzji i przej oraz midzynamidzyna-rodowych aliansów strategicznych [4,6].
Wskazuje si czsto, e to głównie dziki duym organizacjom i ich sieciom rozwija si tzw. nowa gospodarka, zaawansowane technologie i produkty nasycone wiedz. Jednoczenie w litera-turze istniej zrónicowane, czsto sprzeczne oceny wpływu midzynarodowych korporacji na rozwój gospodarczy, zwłaszcza w rozwijajcych si krajach i regionach je przyjmujcych. Wpływ tego typu globalnych podmiotów zaley w duym stopniu od tego czy ograniczaj swoj działal-no wyłcznie do utworzenia regionalnego przedstawicielstwa lub centrum dystrybucji produk-tów, czy te tworz rozbudowan sie powiza produkcyjnych – sie współpracy, take niepro-dukcyjnej (np. z sektorem B+R), na ile „zakorzeniaj” si w regionie i tworz efekty mnonikowe. Kooperacyjne sieci małych i rednich przedsibiorstw rozwijaj si na wielu obszarach (np. we Włoszech czy Wschodniej Azji), ale odgrywaj mniejsz rol w gospodarce globalnej, zwłasz-cza w kluczowych innowacyjnych branach. Małe przedsibiorstwa s bowiem na ogół słabiej zaawansowane technologicznie i mniej zdolne do wprowadzania innowacji, zwłaszcza gdy te wy-magaj nie tylko pomysłowoci i zaangaowania, ale take duych nakładów kapitału [4].
Nowe sieciowe sposoby organizacji produkcji realizowane przez małe i rednie fimy pozwala-j przezwycia wiele trudnoci tego typu firm. Umoliwiapozwala-j uzyskanie przez mniejsze firmy korzyci wynikajcych ze specjalizacji oraz terytorialnej aglomeracji. Sieciowe formy organizacji małych i rednich firm stanowi jednak przede wszystkim form aktywizacji zatrudnienia oraz rozwoju obszarów słabiej rozwinitych. Uruchamiajc endogeniczne czynniki wzrostu zwikszaj atrakcyjno inwestycyjn danych obszarów dla inwestycji zewntrznych i z czasem tworzy mo-g form komplementarn w stosunku do tych inwestycji. Dowiadczenie wskazuje, e urucho-mienie tego typu endogenicznych czynników wzrostu, umiejtnie wspieranych zewntrznym zasi-laniem kapitałowym i technologicznym, sta si moe dobrym sposobem zapewnienia podstaw trwałego rozwoju wielu obszarów peryferyjnych, w tym rednich i małych miast [1].
4. Powizania sieciowe a zmiany w przestrzeni gospodarczej
Nowe metody elastycznej i sieciowej organizacji produkcji sprzyjaj zmianie struktury prze-strzennej gospodarki. Wydzielanie coraz to bardziej wyspecjalizowanych funkcji realizowanych przez wyodrbnione podmioty, tworzce rónego typu powizania sieciowe, oddziałuje w kierun-ku dyspersji lokalizacyjnej. Rozwój infrastruktury technicznej oraz postp w dziedzinie transportu i komunikacji, w tym telekomunikacji, zmniejszaj znaczenie odległoci w rozszerzaniu powiza kooperacyjnych, dojazdów do pracy czy wyborze miejsca wiadczenia usługi. Zwiksza si zasig przestrzenny okrelonych funkcji produkcyjnych i usługowych. Tworz si potencjalne moliwo-ci mniej skoncentrowanego przestrzennie rozwoju i deglomeracji w wyniku powstawania wielu małych czy rednich firm w krajach i regionach słabiej rozwinitych gospodarczo, w tym w
ma-łych i rednich miastach. Zmiany w sposobach wytwarzania i organizacji produkcji, charaktery-styczne dla fazy postfordyzmu, umoliwiaj wiksze rozproszenie zwłaszcza działalnoci produk-cyjnej oraz lokalizacj wielu tradycyjnych przemysłów poza centrami duych miast.
Przekształcenia zachodzce w strukturze sektorowej gospodarki, polegajce na wzrocie udziału sektora usług, powoduj jednak, e struktur przestrzenn gospodarki w coraz wikszym zakresie okrela lokalizacja usług. Cz usług zwizanych z obsług ludnoci (np. komunalnych, mieszkaniowych, owiatowych, osobistych i handlowych) jest lokalizowana proporcjonalnie do rozmieszczenia na nie popytu, co sprzyja rozwojowi równie małych i rednich miast oraz osiedli. Cz wyspecjalizowanych usług (zwizanych z obsług ludnoci i działalnoci gospodarczej) wymaga jednak odpowiednio duego obsługiwanego obszaru. Std denie do ich lokalizacji w duych aglomeracjach miejskich (np. usługi finansowe, ubezpieczeniowe, szkolnictwo wysze, centrale handlowe itp.). Podobnie jak w przemyle wystpuj tu tendencje do specjalizacji i wyod-rbniania pewnych funkcji oraz sytuowania ich według zrónicowanych kryteriów w poszukiwa-niu najwikszych korzyci lokalizacji. Powoduje to koncentracj terytorialn pewnych funkcji, np. magazynowych, wokół odpowiednich obiektów infrastruktury technicznej, wykształcania si w duych miastach stref handlowych, czy tzw. ródmiejskiego centrum biznesu (CB) [14]. Ob-serwuje si równie zwikszanie promienia obsługi w odniesieniu do takich usług, które z zasady powinny by rozmieszczone proporcjonalnie do liczby ludnoci.
Szczególnie silne tendencje do koncentracji przestrzennej obserwuje si w odniesieniu do wielu usług wyszego rzdu, zaliczanych do tzw. IV sektora. Rozwój ich wymaga na ogół bardzo duych nakładów kapitałowych, wysoko wykwalifikowanych pracowników, szerokich powiza i kontaktów bezporednich z wieloma instytucjami gospodarczymi i społecznymi oraz przedstawi-cielami rónych dziedzin. Odnosi si to zwłaszcza do działalnoci naukowo-badawczej i całej sfe-ry instytucjonalnej zwizanej z tworzeniem nowych rozwiza technicznych i technologiczno-organizacyjnych, koncentrujcej si głównie w duych aglomeracjach miejskich [15].
Dynamiczny rozwój usług rónego typu, wiadczonych dla ludnoci i komplementarnych w stosunku do produkcji, w miastach, zwłaszcza w duych orodkach miejsko-przemysłowych, jest współczenie istotnym czynnikiem pogłbiajcym procesy przestrzennej koncentracji działal-noci gospodarczej. Utrwala tendencje do koncentracji luddziałal-noci w duych miastach i ich otoczeniu oraz powoduje, e znaczenie tego typu miast w gospodarce bynajmniej nie maleje. Tworz one wraz z otaczajcymi je miastami mniejszymi, a take urbanizujcymi si stopniowo obszarami wiejskimi, aglomeracje miejskie, tj. zintegrowane przestrzennie i funkcjonalnie zespoły osadnicze o duym potencjale gospodarczym i demograficznym – wielofunkcyjne centra rozwoju działalno-ci usługowej oraz zaawansowanej technologicznie produkcji [1].
We współczesnej przestrzeni społeczno-ekonomicznej, zwłaszcza tej dynamicznie rozwijaj-cej si, w której czsto koegzystuj róne formy organizacji produkcji (masowej i elastycznej), coraz wiksz rol odgrywa sieciowa organizacja działalnoci i powizania midzy uczestnikami gry ekonomicznej. Wystpuj one zarówno wewntrz regionów, jak i midzy regionami, a take w skali globalnej, gdzie coraz wikszego znaczenia nabiera sie powiza midzy duymi centrami rozwoju typu metropolitarnego.
Wraz z globalizacj i wzrostem znaczenia midzynarodowych korporacji oraz przepływu ka-pitału i towarów, oraz zmianami technologicznymi, postpuje charakterystyczne dla procesów metropolizacji osłabienie tradycyjnych zwizków gospodarczych duych miast i aglomeracji (trów rozwoju) z ich regionalnym zapleczem, ronie za siła i znaczenie powiza z innymi cen-trami. Do rozwoju metropolii i aglomeracji potrzebne s bowiem obecnie inne ni w tradycyjnej
gospodarce przemysłowej zasoby, czsto nie wystpujce w otoczeniu regionalnym. Produkty rolne trac swoje znaczenie dla rozwoju, ywno płynie bowiem do centrów take z innych re-gionów i krajów. Rola regionu jako zaplecza ograniczona zostaje czsto do dostarczania siły robo-czej, przestrzeni rekreacyjnej czy wody pitnej. Jednoczenie region odbiera coraz silniejsze impul-sy negatywne ze strony duych aglomeracji, staje si miejscem składowania odpadów, miejscem lokalizacji tradycyjnych, czsto szkodliwych dla rodowiska, mniej efektywnych bran. Prowadzi to do marginalizacji dalszego zaplecza regionalnego duych aglomeracji i metropolii [18, 13]. Za-plecze to jest „wypłukiwane” z zasobów (kadr i oszczdnoci), co dodatkowo zmniejsza moliwo-ci rozwoju endogenicznego i sprzyja polaryzacji przestrzennej. Obok terytoriów rozwijajcych si tworz si terytoria nie dorównujce dynamik wzrostu i wzgldnie uboejce, charakteryzujce si słabymi relacjami wewntrznymi i zewntrznymi, niskim poziomem kwalifikacji siły roboczej i jakoci rodowiska ekonomicznego, tj. obejmujce obszary opó nione w rozwoju, peryferie.
Wieloletnie badania ekonomiczno-przestrzenne prowadzone w UTP w Bydgoszczy dowodz, e równie w Polsce ma miejsce tego typu proces pogłbiania si przestrzennej polaryzacji gospo-darki. W analizowanym 16-letnim okresie 1992–2007, mimo stosunkowo wysokiego tempa wzro-stu gospodarki krajowej i zmniejszania si dystansu ekonomicznego Polski w stosunku do 15 kra-jów dawnej UE, wystpowały procesy dywergencji regionalnej. Zrónicowanie poziomu rozwoju regionalnego, mierzonego wielkoci PKB per capita w przekroju 49 województw, zwikszyło si w latach 1992–1997 charakteryzujcych si znacznym oywieniem gospodarczym (współczynnik zmiennoci wzrósł z 30,1 do 31,7). Równie w nastpnym okresie (1998–2003) spowolnienia wzrostu, a take po akcesji w latach 2004–2007, terytorialne zrónicowanie PKB per capita, mie-rzone ju w przekroju 16 duych województw, powikszało si z roku na rok; w latach 1998–2007 współczynnik zmiennoci wzrósł z 19,0 do 23,7 (tab. 1).
Tabela 1. Zmiany w regionalnym zrónicowaniu PKB per capita
Wyszczególnienie Rok Współczynnik zmiennoci
W przekroju 49 województw 1992 1997 30,1 31,7 W przekroju 16 województw 1998 2003 2006 2007 19,0 21,2 23,6 23,7
ródło: Obliczono na podstawie Rocznika Statystycznego Województw. GUS, Warszawa, lata 1993–2009.
Wieloczynnikowa analiza przeprowadzona w skali kraju w układzie gmin, w tym miast i ob-szarów wiejskich, wykazała, e w badanych latach nasilała si koncentracja aktywnoci gospodar-czej w nielicznych orodkach wzrostu. Narastaniu dysproporcji ekonomicznych w układzie regio-nów towarzyszyły wprawdzie procesy rozprzestrzeniania si rozwoju, jednak głównie w stosun-kowo bliskim otoczeniu orodków wzrostu, co wizało si z procesami rozszerzajcej si urbani-zacji terenów podmiejskich wokół duych miast oraz tworzeniem aglomeracji miejskich. Obszary sklasyfikowane w 2003 r. w wymienionych badaniach jako opó nione w rozwoju (kategorii C) obejmowały bardzo duy odsetek powierzchni (ok. 78%), a take ludnoci kraju (ok. 48%), w tym zwłaszcza wród mieszkaców wsi (ok. 65%) (tab.2).
Tabela 2. Udział (w %) obszarów o rónym stopniu rozwoju w powierzchni oraz ludnoci kraju w 2003 r
Stopie rozwoju obszarów W powierzchni kraju W ludnoci
ogółem W ludnoci miast W ludnoci wsi
Obszary kategorii A+B1 22,1 52,1 62,6 35,5
Obszary kategorii C2 77,9 47,9 37,4 64,5
1 (A+B) – obszary zaklasyfikowane w badaniach do wysokiego i redniego stopnia rozwoju; 2 (C) – obszary zaklasyfikowane jako opó nione w rozwoju
ródło: Opracowanie własne na podstawie wyników bada własnych [2, str. 98–99]. 5. Koncepcje terytorialnej organizacji działalnoci gospodarczej
W naukach ekonomicznych od dawana podejmowane s badania majce na celu znalezienie sposobu na aktywizacj gospodarcz obszarów (regionów i krajów) słabiej rozwinitych. W latach 60-tych wizały si one głównie z koncepcjami kompleksów przemysłowych i tzw. biegunów wzrostu, gdzie czynnikiem aktywizujcym rozwój miały by inwestycje, zwizane z budow w takich obszarach duych przedsibiorstw przemysłowych.
Obserwowane od lat 80-tych zmiany w organizacji działalnoci przyczyniły si do rozwoju bada zwizanych z poszukiwaniem modelowych form organizacji przestrzennej działalnoci. Nawizuj one czciowo do marshallowskiej koncepcji dystryktu przemysłowego z pocztku XX wieku, w tym znaczenia małych i rednich przedsibiorstw oraz korzyci wynikajcych z lokaliza-cji w bliskim ssiedztwie wielu przedsibiorstw specjalizujcych si w okrelonej dziedzinie.
Nowe koncepcje nie ograniczaj si przy tym do małych i rednich przedsibiorstw, uwzgld-niaj równie due firmy, które pełnic rol lidera (w tym technologicznego) mog organizowa wokół siebie systemy małych i rednich przedsibiorstw. Przyjmuje si, e potencjał rozwojowy zaley nie tylko od zasobów i kompetencji wewntrznych, ale równie od zdolnoci pozyskiwania zasobów zewntrznych oraz wchodzenia w sieci globalne, tj. od przycigania takich inwestycji, które pobudzałyby autonomiczny rozwój na danym terytorium – zdolny do przetrwania nawet po wycofaniu si kapitału zewntrznego. W koncepcjach tych du rol przypisuje si postpowi technicznemu, którego nonikiem mog by take inwestycje realizowane przez pastwo, np. zwizane z rozwojem uniwersytetów czy laboratoriów zbrojeniowych, zwłaszcza gdy przyczyniaj si do podnoszenia jakoci zasobów pracy lub wpływaj na gospodark regionu poprzez tworzenie nowych podmiotów w formie spin-off (tzw. spółek odpryskowych), które powstaj w cisłej współpracy z laboratoriami, uczelniami i naukowcami. Produkty tych spółek tworzone na bazie innowacyjnej (najczciej chronionej technologii lub wynalazku) s form komercjalizacji myli technicznej [7].
Powstało wiele teoretycznych koncepcji terytorialnej organizacji działalnoci, oprócz dystryk-tu przemysłowego, m.in. take technopolu i technopolii. Stworzyły one intelekdystryk-tualn podstaw dla ukształtowania si w kocu XX wieku bardziej uniwersalnej koncepcji tzw. skupisk przemysło-wych – cluster – klastrów.
Klasyczne pojcie „dystryktu przemysłowego” powróciło w latach 80. XX wieku głównie w kontekcie analiz dotyczcych tzw. Trzecich Włoch. Obejmuj one strefy peryferyjne w stosun-ku do obszarów zdominowanych przez wielki przemysł, gdzie małe i rednie przedsibiorstwa
zlokalizowane poza duymi miastami, powizane ze sob w ramach lokalnych sieci i opierajcych swoj współprac nie tylko na umowach handlowych, ale take społecznych – głównie rodzin-nych, z sukcesem zdobywaj w latach 80. rynek wiatowy w tradycyjnych przemysłach (odzieo-wym, włókienniczym, skórzanym, obuwniczym, ceramicznym, meblowym czy spoywczym). Włoskie dystrykty s przykładem funkcjonowania sieciowych układów trzech grup podmiotów: przedsibiorców lub ich grup, regionalnych instytucji bankowych kredytujcych działalno (w tym inwestycyjn i eksportow) oraz miejscowych władz publicznych. Sieci te nie s stałe, ale zmieniaj si w poszczególnych projektach, co sprzyja dyfuzji informacji i wiedzy.
Pojcie technopolu odnosi si natomiast do specyficznego dystryktu przemysłowego, którego rozwój oparty jest na nowoczesnych technologiach. Dominujce w technopolu sieci opieraj si na relacjach zawodowych (na bazie podobnego wykształcenia, bada naukowych), a nie rodzinnych, jak to ma miejsce w przypadku klasycznych dystryktów przemysłowych [12]. Wystpujce w technopolu złoone systemy relacji midzy rozbudowan działalnoci naukowo-badawcz a praktyk gospodarcz, reprezentowan przez firmy nastawione na stosowanie najnowszych tech-nologii, tworz innowacyjne rodowisko odpowiednie dla rozwoju i wdraania nowych rozwiza. Do rozwoju tego typu wyspecjalizowanych centrów innowacyjnych niezbdna jest odpowiednia skala działania w postaci duej liczby badaczy, przedsibiorstw, wysoko kwalifikowanych kadr, rozwoju rónego rodzaju usług, w tym finansowych, komunikacyjnych itp. [10]. Std w wikszo-ci przypadków technopole (bieguny technologiczne) powstaj w duych miastach lub ich bliskim otoczeniu, tj. w tzw. technopoliach. Technopolie tworzyły si bd to spontanicznie w wyniku historycznego procesu rozwoju, w tym czsto przy sprzyjajcej ich rozwojowi polityce pastwa, bd te w rezultacie celowo zaplanowanych działa podejmowanych przez podmioty publiczne i prywatne [11].
W latach 90. XX w. M.E. Porter [17] rozwaajc z czego wynika konkurencyjna przewaga na-rodów, wskazuje, e konkurencyjne przemysły nie s rozproszone w przestrzeni, ale skupione w gronach, tzw. clusters (pl. klastrach). Tego typu klastry s, wg Portera, kluczem do rozwoju ekonomicznego narodów i budowania przewagi konkurencyjnej. Rozpropagowane przez Portera pojcie klastra jest na ogół okrelane jako skoncentrowana na danym obszarze grupa przedsi-biorstw i współpracujcych z nimi instytucji, działajcych w tych samych lub pokrewnych sekto-rach przemysłu lub usług. Tak zlokalizowana grupa podmiotów połczona problemowo i wzajem-nie si uzupełniajca jest odmian sieci, w której bliskie ssiedztwo i wzajemne relacje s ródłem rónego rodzaju korzyci zewntrznych oddziałujcych na wynik rynkowy podmiotów.
Klastry stanowi specyficzn form przestrzennej organizacji działalnoci, uwaan za naj-bardziej dojrzał w warunkach współczesnej gospodarki z punktu widzenia zdolnoci do podtrzy-mywania rozwoju [14]. Powstaj w rónych sektorach – w przemyle i usługach, w sektorach wy-sokich technologii, jak i w tradycyjnych. Charakteryzuj si rónym poziomem innowacyjnoci i zaawansowania technologicznego, a tym samym rónymi strategiami i perspektywami rozwoju. [3, 9].
6. Czynniki rozwoju systemów terytorialnych i powiza sieciowych
Terytorialne systemy produkcyjne typu klastrowego o rozbudowanej sieci powiza powstaj i rozwijaj si tam, gdzie zaistniej korzystne do tego warunki. Mog one wynika z wyposaenia terytorium w tradycyjne czynniki decydujce o kosztach działania (takie jak: tania siła robocza, dostp do infrastruktury i zasobów naturalnych, czy rynków zbytu). Wykorzystywanie takich czynników do uzyskiwania przewagi konkurencyjnej okrelane jest jednak jako tzw. strategia
„ni-ska” [16], prowadzi bowiem moe do uzalenienia i obniania wyceny zasobów terytorium z uwagi na obawy przed delokalizacj firm (zwłaszcza globalnych).
Zagroenie takie jest mniejsze, gdy dochodzi do podanej specjalizacji terytorium w okre-lonej dziedzinie oraz kiedy znaczenia nabieraj technologiczne efekty zewntrzne. Wykształcaj si wówczas rónego typu powizania sieciowe (współpracy produkcyjnej, organizacyjnej czy rynkowej w ramach terytorium) oraz tworz m.in. orodki kształcenia w zawodach zwizanych ze specjalizacj terytorium i centra techniczne.
Tego typu wyspecjalizowane systemy terytorialne powstaj i rozwijaj si tam, gdzie jest od-powiedni klimat przedsibiorczoci, wynikajcy z naladownictwa lub tradycji odziedziczonej od pokole, a take wola i umiejtno współpracy oraz organizowania relacji partnerskich. W roz-woju tych systemów niezbdne jest bowiem tworzenie si rónego rodzaju relacji midzy podmio-tami, polegajcych zarówno na współzawodnictwie (konkurencji), jak i współpracy. Ta ostatnia odnosi si nie tylko do przedsibiorstw wzajemnie komplementarnych, ale take konkurujcych, a polega moe na rozwizywaniu pewnych wspólnych problemów, np. tworzeniu norm oraz po-rozumie typu zawodowego, branowego itp. [11].
Konkurencyjno danego terytorium (rozumiana zarówno jako jego atrakcyjno przycigaj-ca potencjalnych inwestorów, jak równie zdolno do oferowania konkurencyjnych dóbr i usług na rynkach) zaley w coraz wikszym stopniu od specyficznych zasobów – na ogół niematerial-nych, w tym kompetencji i umiejtnoci podmiotów (ludzi, przedsibiorstw i instytucji) z danego terytorium. Istotna jest tu nie tylko jako kapitału ludzkiego (okrelona przez cechy poszczegól-nych jednostek – kwalifikacje, kreatywno itp.), ale take jako kapitału społecznego (okrelona przez ogół reguł i norm, w tym nieformalnych, obowizujcych w danej społecznoci) decyduj-cych o relacjach midzy lud mi, w tym umiejtnoci i skłonnoci ludzi do współdziałania oraz angaowania si w realizacj wspólnych celów [8]. Jeeli wspomniane reguły i normy zapewniaj wysoki poziom zaufania w społeczestwie to procesy koordynacji wymagaj mniej nakładów i koszty transakcji s mniejsze, zmniejsza si wówczas pole niepewnoci i zwiksza skłonno do podejmowania ryzyka [16].
Rozwój kapitału ludzkiego, a zwłaszcza społecznego, to długi i skomplikowany proces kultu-rowy, okrelony m.in. przez dowiadczenie historyczne i tradycje. Kapitał ludzki oraz społeczny moe by te wiadomie powikszany przez inwestowanie w ludzi w organizacjach oraz w skali kraju [19]. Pastwo moe wspomaga rozwój kapitału społecznego głównie przez jako tworzo-nych przez siebie instytucji formaltworzo-nych (społecztworzo-nych, politycztworzo-nych, prawtworzo-nych i ekonomicztworzo-nych) i co si z tym wie, take jako rónego typu regulacji oraz polityki gospodarczej i społecznej.
Nie istnieje jeden uniwersalny model regulacji (zarzdzania). Metody skutecznego zarzdza-nia mog si róni w zalenoci od konkretnych uwarunkowa społeczno-kulturowych, gospo-darczych i politycznych danego kraju czy regionu. W tworzeniu dynamicznego procesu regulacji na danym terytorium współuczestniczy wiele podmiotów. Wraz z decentralizacj systemu zarz-dzania krajem coraz wikszy wpływ posiadaj w omawianym zakresie obok pastwa take samo-rzdy terytorialne i inne instytucje publiczne (np. stowarzyszenia branowe itp.). Mog one lepiej dostosowywa rozwizania do specyficznych uwarunkowa terytorialnych oraz wpływa na two-rzenie instytucjonalnej infrastruktury lokalnej zaangaowanej w rozwoju kapitału ludzkiego i spo-łecznego oraz wspomaganiu dyfuzji wiedzy i informacji W warunkach globalizacji i nasilajcej si wzajemnej konkurencji wielu systemów terytorialnych, a take szybko zmieniajcego si oto-czenia technologicznego i rynkowego, przewag konkurencyjn uzyskuj terytorialne systemy produkcji charakteryzujce si du elastycznoci instytucji oraz zdolnoci ich
przystosowywa-nia si do zmieprzystosowywa-niajcych si warunków i potrzeb; umiejce wykorzystywa wiedz i informacj w działalnoci gospodarczej, a w rezultacie bardziej kreatywne, tj. zdolne do cigłego generowania innowacji (poprzez ich tworzenie lub adaptowanie, wzgldnie przyciganie odpowiednio innowa-cyjnych podmiotów i partnerów zewntrznych). S to terytoria, które w latach 90. w ekonomii regionalnej zaczto okrela mianem „uczcych si”.
7. Podsumowanie
Jedn z podstawowych cech współczesnej gospodarki jest rozwój sieciowych form organiza-cji, które poprzez podział pracy i rozszerzanie powiza kooperacyjnych zwikszaj zdolnoci przedsibiorstw do wykorzystywania specjalistycznej wiedzy i informacji, a take elastycznego dostosowywania si do zmiennych warunków rynkowych.
Rozwój rónorodnych sieci gospodarczych – duych i małych przedsibiorstw – oddziałuje wielokierunkowo na struktur podmiotow i przestrzenn gospodarki. Za spraw sieciowych form organizacji w wielu dziedzinach (m.in. szybko rozwijajcych si technologicznie przemysłów) umacnia si integrujca i koordynacyjna funkcja duych organizacji gospodarczych, w tym korpo-racji ponadnarodowych, których zadania realizowane s w ramach szerokiej sieci licznych firm podwykonawczych i pomocniczych, a czsto take przy współpracy wielu wzgldnie równych partnerów. Równoczenie powstaj na wielu obszarach take poziome sieci małych i rednich przedsibiorstw, które w istotny sposób zwikszaj potencjał rozwojowy tego typu firm.
Nowe sieciowe formy organizacji tworz potencjalne moliwoci mniej skoncentrowanego przestrzennie rozwoju, zwłaszcza działalnoci produkcyjnej. Jednak efekty zewntrzne aglomera-cji (wspólnej lokalizaaglomera-cji i urbanizaaglomera-cji), szczególnie istotne w rozwoju wielu wyspecjalizowanych usług, w tym wyszego rzdu, sprzyjaj aglomeryzacji rozwoju, tj. koncentracji działalnoci usłu-gowej oraz zaawansowanej technologicznie produkcji w duych zurbanizowanych centrach.
Wzrasta znaczenie powiza odległych, w tym o zasigu globalnym, co sprzyja metropoliza-cji oraz polaryzametropoliza-cji przestrzeni. Istotnym problemem pozostaje nadal, jak pobudza rozwój obsza-rów połoonych peryferyjnie w stosunku do centobsza-rów. Powstaje w tym zakresie wiele koncepcji, jedn z bardziej uniwersalnych jest koncepcja klastrów.
Na rozwój wyspecjalizowanych terytorialnych systemów typu klastrowego oddziaływa moe wiele czynników. Szczególnie istotne i rosnce jest w omawianym zakresie znaczenie zasobów niematerialnych, czsto specyficznych – wynikajcych z umiejtnoci, kompetencji i predyspozy-cji lokalnych podmiotów, w tym m.in. lokalnych władz, tj. samorzdów terytorialnych, czy potra-fi one skupia kapitał intelektualny i społeczny oraz tworzy sprzyjajce rozwojowi instytucje.
%LEOLRJUDILD
[1] Adamczyk-Łojewska G., Uwarunkowania strukturalne i przestrzenne rozwoju gospodarczego Polski. Wyd. Uczeln. ATR w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2003.
[2] Adamczyk-Łojewska G., Uwarunkowania strukturalne rozwoju gospodarczego Polski. Wyd. Uczeln. UTP w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2007.
[3] Brodzicki T., Szultka S., Koncepcja klastrów a konkurencyjno przedsibiorstw. Organizacja i Kierowanie, nr 4(110), Warszawa 2002.
[4] Castells M., Społeczestwo sieci. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2007. [5] Coriat B., L’Atelier et le robot. Ed. Ch. Bourgois, Paris 1990.
[6] Cygler J., Alianse strategiczne. Difin, Warszawa 2002.
[8] Fukuyama F., Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu. PWN Warszawa – Wrocław 1997.
[9] Gorynia M., Jankowska B., Klastry a midzynarodowa konkurencyjno i internacjonalizacja przedsibiorstwa. Difin, Warszawa 2008.
[10] Gruchman, B., Pietrzyk I., Technopolie jako czynnik stymulowania innowacji i rozwoju re-gionalnego. W: Friedrich Ebert Stiftung, Wzrost konkurencyjnoci regionów, Łód 1996. [11] Jewtuchowicz A., Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju. Wyd. Uniwersytetu
Łódzkiego, Łód 2005.
[12] Jewtuchowicz A., Pietrzyk I., Rozwój terytorialny. Teoria a polska rzeczywisto. (przykład regionu łódzkiego). W: Zarzdzanie rozwojem regionalnym i lokalnym w kontekcie integra-cji europejskiej. Pod red. A Klasika. Biuletyn KPZK PAN, z. 208, Warszawa 2003.
[13] Markowska-Przybyła U., Polska polityka regionalna w aspekcie globalizacji. [W:] Rozwój oraz polityka regionalna i lokalna w Polsce. Pod red. J. Kaja, K. Piecha, SGH Warszawa 2005.
[14] Markowski T., Zarzdzanie rozwojem miast. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1999.
[15] Oleski J., Elementy ekonomiki informacji. Katedra Informatyki Gospodarczej i Analiz Eko-nomicznych. Wydział Nauk EkoEko-nomicznych. Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2000. [16] Pietrzyk I., Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w pastwach członkowskich.
Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002.
[17] Porter M.E., Porter o konkurencji. PWE Warszawa 2001.
[18] Smtkowski M., Nowe relacje midzy metropoli i regionem w gospodarce informacyjnej. Studia Regionalne i Lokalne 4, Warszawa 2001.
NETWORK CONNECTIONS IN THE DEVELOPMENT OF TERRITORIAL ECONOMIC SYSTEMS
Summary
The paper presents fundamental transformations associated with the develop-ment of network forms of economic activity organization that entail changes in the structure of both personal as well as spatial economy. An attempt was made to de-termine the direction of impact, as well as to present basic concepts of territorial or-ganization of economic activity. Furthermore, the factors and conditions for the de-velopment of specialized networking and cluster-type systems, which are important for the competitiveness of the economy in developing countries and regions, were discussed.
Keywords: network connections, metropolization processes, polarization of development, territorial systems of production, factors of development.
Grayna Adamczyk-Łojewska
Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy e-mail: gslojewscy@neostrada.pl
