Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy
Streszczenie
W pracy na przykładzie doĞwiadczeĔ MĝP sektora rolno-ĪywnoĞciowego Hisz-panii, Grecji, Bułgarii, Czech, Litwy i Polski przeanalizowanych w ramach badaĔ projektu TOWARDS1 przedstawiono tendencje rozwoju i procesy integracyjne orga-nizacji gospodarczych wchodzących w skład łaĔcucha dostaw ĪywnoĞci w Ğwietle zaspakajania aspiracji konsumentów artykułów spoĪywczych. Wspieranie rozwoju tych organizacji z wykorzystaniem Ğrodków unijnych ma na celu m. in. przeciwsta-wienie siĊ dominacji wielkich korporacji przetwórczo-dystrybucyjnych poprzez integracjĊ i wzmocnienie siły rynkowej mniejszych producentów rolnych, aby zapew-niü zdrowszą i smaczniejszą ĪywnoĞü konsumentom. Z analizy wynika, Īe waĪną rolĊ w procesach integracyjnych tych organizacji w nowych krajach Unii Europejskiej odgrywają czynniki endogeniczne bĊdące pochodną uwarunkowaĔ historycznych. WĞród nich zaobserwowano niedorozwój instytucjonalny i niski poziom kapitału spo-łecznego, co utrudnia rozwój sieci biznesu w tych krajach. Nie moĪna w analizie tego zjawiska pominąü mniejszej aktywnoĞci i niewygórowanych aspiracji konsumentów ĪywnoĞci tych krajów w porównaniu z lepiej zorganizowanymi i bardziej aktywnymi klientami najwyĪej rozwiniĊtych krajów UE.
Pozytywne doĞwiadczenia regionu Andaluzji w Hiszpanii, a takĪe w mniejszym stopniu Grecji, a wyraĪające siĊ w pewnych sukcesach integracji MĝP branĪy spo-Īywczej, przeszczepione poprzez benchmarking do organizacji w nowych krajach UE, mogą daü poĪądane rezultaty w zakresie polepszenia współpracy z sektorem pu-blicznym, doskonalenia marketingu i promocji produktów oraz sprostania oczekiwaniom konsumentów zdrowej i bezpiecznej ĪywnoĞci na rynku miĊdzynaro-dowym.
Słowa kluczowe: sektor rolno-ywnociowy, integracja MP, sieci biznesu, koopetycja, bench-marking, aspiracje konsumentów ywnoci
1. WstĊp
Rolnicy współpracuj ze sob tak długo, jak prowadzona jest produkcja rolnicza. Dawniej in-tensywnie wykorzystywana była przede wszystkim pomoc ssiedzka i słuyła ona wymianie siły roboczej, narzdzi, a potem maszyn. Wraz z rozwojem technologii i organizacji produkcji rolnej rozwinły si bardziej zaawansowane formy współpracy. Naley tutaj podkreli due znaczenie spółdziel, których powstanie na przełomie XIX i XX wieku pozwoliło dostosowa rozdrobnion
1
Praca zrealizowana w ramach Programu Ramowego 6 Unii Europejskiej i projektu TOWARDS – Umowa nr 518702 na temat :” Migrating networks from a producer TOWARDS a market orientation within the agri-food sektor.
struktur agrarn wielu krajów europejskich, aby sprosta rosncej konkurencji w gospodarce ryn-kowej.
Struktura gospodarek pastw była wtedy zupełnie odmienna od dzisiejszej, poniewa rolnic-two jako dział obejmowało wikszo narodowych zasobów i rolnic-tworzyło podstawow cze produktu narodowego oraz zatrudniało wikszo populacji. Z tego powodu take konsumenci ywnoci stanowili ludno wiejsk. W tym czasie zdrowa, nisko przetworzona ywno była konsumowana przez mieszkaców wsi, a produkty ywnociowe czsto stanowiły stosowany przez nich ekwiwalent stosowany w handlu.
Zmiany cywilizacyjne, postp technologiczny i naukowy, rozwój produkcji przemysłowej i usług spowodowały głbokie przemiany ekonomiczne i kulturowe, które nastpiły głównie w wieku dwudziestym, a których rezultatem były zasadnicze zmiany w procesach produkcji i kon-sumpcji ywnoci
Przemysłowe metody intensywnego rolnictwa, procesy koncentracji zakładów przetwórstwa spoywczego oraz tworzenie wielkich sieci dystrybucyjnych pozwoliły zapewni konsumentom znacznie tasz i szeroko dostpn ywno. Z drugiej strony, w wyniku specjalizacji pracy i po-wstania nowych sektorów gospodarki, powstały nowoczesne łacuchy dostaw. Warunkiem ich rozwoju były procesy integracji pionowej, w których kluczow rol zaczły odgrywa wielkie korporacje dystrybucyjno-przetwórcze.
Do ich celów strategicznych naleało zapewnienie konsumentom wielu korzyci, takich jak przystpna cena, ładne opakowanie, wicej informacji o produkcie i jego pochodzeniu, wyszy stopie przetworzenia ułatwiajcy spoycie, nowe metody trwałego przechowywania i inne uła-twienia. Z drugiej strony wród niepodanych efektów ich działa pojawiły si takie, jak niekorzystne dla zdrowia ludzi metody konserwacji, zbyt duy udział sztucznych dodatków i do-mieszek, le wpływajce na zdrowotno techniki przetwarzania (bardzo wysoka temperatura, cinienie), zbyt wysoka produktywno surowców pochodzenia rolinnego i zwierzcego powodu-jca niekorzystny skład produktów i inne. Poza tym, przemysłowe technologie produkcji rolniczej, z powodu wysokiego stopnia uycia chemicznych rodków produkcji, oddziaływaj niszczco na rodowisko naturalne.
Ekonomiczne procesy koncentracji preferuj rozwój duych przedsibiorstw rolnych o wyso-kiej sile rynkowej, które mog zniszczy mniej rentowne, małe gospodarstwa rolne produkujce zdrow i smaczn ywno. Ju w latach osiemdziesitych z powodu niekorzystnych wyej opisa-nych zjawisk, takich jak zniszczone struktury społeczestwa lokalnego, czy rodowisko naturalne obszarów wiejskich lub niezbyt zdrowa ywno zaczto poszukiwa nowych rozwiza. Reme-dium na te niepodane zjawiska jest róne w rónych krajach, chocia mona okreli pewne wspólne obszary rozwiza.
2. Przegląd i geneza procesów integracyjnych sieci MĝP w róĪnych krajach Unii Europejskiej
Jak dotd, nowoczesne, przystosowane do współczesnych wyzwa spółdzielnie rolnicze od-grywaj kluczow rol we francuskim agrobiznesie, podczas gdy rolnicy brytyjscy, holenderscy, belgijscy i duscy [1] s mocniej zwizani z łacuchami dostaw ywnoci oraz bezporednio z mechanizmami rynkowymi, czego przykładem moe by wysoce rozwinity system usług firm komercyjnych dl potrzeb rolnictwa. Z powodu wzrastajcego ekonomiczno-organizacyjnego zna-czenia (wysokie koszty zaawansowanej mechanizacji procesów produkcyjnych) sprztu
rolniczego, jego wykorzystanie staje si coraz waniejsze dla sytuacji gospodarstw rolnych. W ka-pitalistycznym modelu rolnictwa i nowoczesnego agrobiznesu Anglii, Holandii, Belgii oraz Danii integracja pozioma rolników jest realizowana poprzez mechanizmy rynkowe przy zastosowaniu metod komputerowych, takich jak systemy Elektronicznej Wymiany Danych (EDI) umoliwiajce efektywn komunikacj rolników i przetwórców ywnoci [13]. Takie rozwizania wymuszaj take pionow integracj w obrbie łacucha dostaw ywnoci.
Rozwój komercyjnych usług mechanizacyjnych spowodował szybki rozwój sfery usługowej na rzecz rolnictwa, co miało pozytywny wpływ na popraw jakoci procesów technologicznych i samych produktów, a z drugiej strony wymuszało podnoszenie poziomu edukacji rolników i ich gotowo do współpracy.
Z drugiej strony intensywne technologie produkcji rolnej i osigane wysokie plony z jednostki powierzchni, jak równie wysokie jednostkowe zuycie chemicznych rodków produkcji było przyczyn narastania problemu ochrony rodowiska i działa kolektywnych umoliwiajcych osiganie podanych efektów w tym zakresie.
Inne formy współpracy były stosowane w Niemczech i w Polsce, gdzie rozwinły si tak zwane kółka maszynowe, które odegrały historycznie wane funkcje w unowoczenianiu rolnictwa w tych krajach [1, 2]. Mechanizmy rynkowe nie działały tutaj tak intensywnie jak w ww. krajach, tote procesy integracji przebiegały tutaj wolniej. Niezalenie od uwarunkowa gospodarek socja-listycznych minionego okresu, w Republice Czeskiej, Słowacji i na Wgrzech został ukształtowany model bardziej podobny do rolnictwa niemieckiego i austriackiego, a w krajach by-łego Zwizku Radzieckiego, tj. na Liwie Białorusi i Ukrainie bardziej zacofany model, całkowicie nieprzystajcy do gospodarki rynkowej i wymaga klienta.
Historyczne modele rozwoju rolnictwa i agrobiznesu w tych krajach odegrały bardzo wan rol w kształtowaniu obecnej sytuacji tych sektorów. Potwierdza to hipotez, i czynniki endoge-niczne w obszarze integracji MSP sektora rolno-spoywczego w Europie s kluczowe niezalenie od zewntrznych biecych uwarunkowa zwizanych z gospodark globaln, opart na wiedzy i wykorzystujc powszechnie technologie informacyjne.
Wraz z postpujc industrializacj rolnictwa i jego otoczenia, a take kształtowaniem sektora agrobiznesu zaleno gospodarstw rolnych od innych gałzi gospodarki wzrastała. Dotyczyło to w szczególnoci sfery zaopatrzenia w rodki produkcji i zbytu produktów. Równolegle ze wzro-stem stopnia koncentracji korporacji dystrybucyjno-przetwórczych rónica midzy ich siła rynkow, a sił rynkow rolników drastycznie wzrastała.
Std te narodziła si i zaczła by wdraana idea zrównowaonego rozwoju preferowana w szczególnoci we Wspólnej Polityce Rolnej.
2.1 Procesy integracyjne i migracyjne sieci rolno-ĪywnoĞciowych MĝP
Wród proponowanych rozwiza mona znale takie propozycje, jak wzmacnianie siły ryn-kowej rolników i ich integracj rozumian głównie w sensie horyzontalnym, ale take uwzgldniajcym ich wpływ na struktury pionowe spełniajce wymagania konsumentów ywnoci w wietle zarzdzania łacuchami wartoci.
Szczególnie nasilił si problem polaryzacji struktur agrobiznesu, spowodowany dysproporcj sektora pierwotnego i sektorów wtórnych, a wystpił on w krajach Europu południowej, jak Hisz-pania, Grecja, i Włochy, ale take w nowych pastwach członkowskich UE, jak Polska, Czechy,
Litwa, Bułgaria, Rumunia, gdzie struktura agrarna jest bardzo rozdrobniona, a publiczne instytucje wspierajce rolników zostały zniszczone.
Na podstawie wczeniejszych dowiadcze interesariuszy hiszpaskich mona wywniosko-wa, e wsparcie powinno dotyczy sfery marketingu, promocji, szkole i innych form ułatwiajcych wymian informacji. Jest to take wane w zwizku z wadliw organizacj gospo-darstw, które nie maj do rodków finansowych i wiedzy, aby doskonali takie formy działalnoci samodzielnie. Dlatego te Komisja UE przyznała fundusze na rozwój sieci MP sek-tora rolno-ywnociowego.
Mona załoy, e stare pastwa członkowskie UE, majc w tym obszarze wicej dowiad-cze, mog słuy młodszym członkom Unii wskazówkami w zakresie harmonizacji współpracy sieci MP i innych publicznych i niepublicznych organizacji odpowiedzialnych za rozwój spo-łeczno-gospodarczy na poziomie europejskim, regionalnym, krajowym i lokalnym. Takie podejcie do rozwizania sformułowanego problemu jest uzasadnione, poniewa tylko sieci współpracujcych organizacji posiadaj wystarczajce zasoby wiedzy pozwalajce konkurowa na agresywnym rynku oraz zaspakaja aspiracje konsumentów ywnoci.
W zwizku z tym, e obecnie dominujca Gospodarka Oparta na Wiedzy w wiecie zglobali-zowanym jest bardzo wanym czynnikiem kadej działalnoci, take dla rozwoju sieci MP sprawna i skuteczna wymiana informacji jest kluczowym czynnikiem sukcesu.
W korporacjach agrobiznesu problem ten moe by postrzegany w wietle zmian dokonuj-cych si w zakresie technologii procesów wytwórczych, które wymuszaj z kolei zmiany w procesach informacyjnych [7, 8]. Te obiektywnie wystpujce procesy rozwojowe s sprzone z dynamicznymi zmianami zarówno technologii informacyjnych, jak równie w organizacji zarz-dzania przedsibiorstwami [6]. Dotyczy to nie tylko restrukturyzacji korporacji agrobiznesu, ale take niesformalizowanego łacucha wartoci, w których obowizujce standardy (ISO, HACCP, inne) musz by przestrzegane niezalenie od formalnych relacji poszczególnych ogniw łacucha dostaw ywnoci (take rolników), aby móc znale na nie nabywców.
Zasygnalizowane zmiany tworz nowe moliwoci w obszarze wymiany danych pomidzy producentami i odbiorcami w kierunku poszerzania systemów ewidencji zamówie i potwierdze realizacji dostaw, które mog by urzeczywistniane za porednictwem sieci komputerowych w systemach czasu rzeczywistego (online). Takie zintegrowane, interaktywne systemy wymiany informacji tworz przesłanki do konsolidacji procesów produkcji i dystrybucji, które zachodz w przetwórstwie spoywczym lub u integratorów produkcji i handlu artykułów spoywczych. Do-brym przykładem takich procesów jest Wielkopolska Gildia Rolno-Ogrodnicza w Poznaniu (WGRO S.A.) bdca pierwszym nowoczesnym ukierunkowanym na klienta rynkiem hurtowym w Polsce w okresie transformacji [9].
Biorc pod uwag przeanalizowane procesy, mona zdefiniowa zintegrowane sieci migrujce (przeobraajce si) jako organizacyjne formy współdziałania oparte na powizaniach sieciowych stosujcych adekwatne do potrzeb rozwizania logistyczne oparte na wdraaniu systemów infor-macyjno-komunikacyjnych skoncentrowanych na lepszym zaspakajaniu potrzeb klientów. Powinny one uwzgldnia w swojej strategii wzrostu uwarunkowania łacucha wartoci decyduj-ce o kocowym sukdecyduj-cesie wszystkich zaangaowanych partnerów zarówno w układzie powiza poziomych jak i pionowych.
ledzenie procesu wytwórczego surowców i kocowych produktów, jak równie ich przemiesz-czania w układzie dobrze wyraonym sentencj „od pola do stołu”, a co nie moe by skutecznie realizowane bez porednictwa efektywnych sieci informacyjno-komunikacyjnych.
Wyej sformułowany problem został precyzyjnie zdefiniowany i przeanalizowany w ramach projektu TOWARDS, w którym partnerskie kraje, nowe kraje członkowskie UE (Bułgaria, Cze-chy, Litwa, Polska) staj przed barier duej zmiennoci jednostek i organizacyjnych struktur biznesu i zaburzeniami wynikajcymi z niedojrzałych i niedostosowanych do warunków gospo-darki rynkowej struktur społecznych i włacicielskich. Usprawnienie działania tych struktur sieci biznesu moe nastpi w wyniku wyłonienia odpowiednich liderów stabilizujcych proces two-rzenia i rozwoju tych sieci.
Poniej opisano niektóre ogólne i specyficzne tendencje w procesie integracji sieci w Polsce i w krajach partnerskich, wykorzystujc wyniki bada projektu TOWARDS, aby przybliy od-powied na pytanie, jak zagwarantowa interesy członków struktur sieciowych, zapewniajc jednoczenie satysfakcj klientom.
3. Zakres badaĔ i metoda
Badania prowadzone w ramach PR 6 projektu TOWARDS koncentrowały si na analizie re-gionalnych struktur migrujcych sieci MP sektora rolno-spoywczego, wychodzc z załoenia, e przodujce w kraju lokalne oddziały badanych sieci województwa kujawsko-pomorskiego (szczególnie z obszarze hodowli zwierzt i produkcji misa) mog da reprezentatywny i klarow-ny obraz ukazujcy sytuacj tych sieci w skali całego kraju.
Wybór województwa kujawsko-pomorskiego był tym bardziej uzasadniony, i naley ono do regionów wci silnych w sektorze agrobiznesu na tle kraju [3].
Definicja i opracowanie metody badania zmian (migracji) sieci MP w kierunku lepszego za-spakajania aspiracji klientów pozwoliła wyróni trzy etapy bada.
Pierwsza faza bada dotyczyła diagnozy stanu. Stosowano tutaj tak tradycyjne techniki gro-madzenia danych, jak kwestionariusze, wywiady kierowane, spotkania z przedstawicielami rolników i osób zarzdzajcych organizacjami ich zrzeszajcymi, spotkania biznesowe na temat biecych i strategicznych problemów sieci MP. W tej fazie wane było uwiadomienie mene-derów i liderów sieci, jaka jest jego faktyczna sytuacja ich biznesu.
W drugiej fazie bada rozpoznano i wyselekcjonowano strategiczne kierunki zmian badanych sieci, okrelajc, jakie s ich cele strategiczne oraz gdzie i kiedy powinny by dokonane.
W trzeciej fazie bada zostały sprecyzowane procesy przeobrae oraz narzdzia wskazujce, jak je osign, wykorzystujc zasoby własne oraz wsparcie z rzdowych, publicznych i niepublicznych organizacji. Analiza sprze zwrotnych pozwoliła wyodrbni najbardziej, dla badanych organizacji, przydatne metody integracji i dostosowania, jak analiza sieci, analiza ilo-ciowa, benchmarking, modelowanie strategiczne, itp.
4. Analiza przeobraĪeĔ w badanych krajowych sieciach MĝP w Ğwietle lepiej zaspakajanych aspiracji konsumentów ĪywnoĞci
Sze sieci rolno-spoywczych MP zostało w Polsce wytypowanych do bada. Trzy z nich zostały zakwalifikowane jako innowacyjne. Jedna z nich reprezentuje opisany w rozdz. 2 rynek hurtowy WGRO S.A. [12] bdcy nowoczesn pionowo zintegrowan sieci handlowców umo-liwiajc im sprzeda owoców, warzyw, produktów mlecznych, misa i ryb przy zachowaniu
standardów HACCP i zapewnieniu nowoczesnej infrastruktury informacyjnej i logistycznej. Jed-nostka ta została wybrana do bada, poniewa stanowi ona organizacj integrujc łacuch dostaw ywnoci i jest wanym ogniwem take dla sieci dystrybucyjno-usługowych tych dostaw.
Druga wybrana sie reprezentuje były pastwowe gospodarstwa rolne dzierawice ziemi i budynki od Skarbu Pastwa, a czciowo bdce ich włacicielem. Przedsibiorstwo to stosuje najnowoczeniejsze technologie produkcji, systemy informacyjne i zarzdzania marketingowego, co pozwala łatwo integrowa si z sektorem agrobiznesu Unii Europejskiej opartym na nasyco-nych wysoce kapitałem jednostkach. Właciciel i dzierawcy tego typu organizacji s otwarci na nowe formy poziomej i pionowej integracji zarówno w relacjach z rolnikami, jak i korporacjami agrobiznesowymi. Badana jednostka charakteryzuje si osiganiem szybkiego tempa postpu za-równo skali kraju, jak i województwa i moe stanowi dobry przykład zmian dla tradycyjnych sieci MP.
Rolnicy gospodarstw nastawionych na produkcj mleka i hodowl bydła, jak równie ho-dowcy i producenci trzody chlewnej zrzeszyli si, aby doskonali jako produktów. Dostarczaj oni surowiec dla krajowych potentatów przetwórstwa mleka i misa, osigajc take bardzo wy-soki poziom eksportu w ostatnich latach. Ich wywy-soki potencjał dla osigania lepszych wyników jakociowych i ilociowych produkcji jest bardzo wysoki, ale niewykorzystany z powodu izolacji i rozdrobnienia ww. producentów. Rozwizaniem moe by podpatrywanie i stosowanie najlep-szych praktyk pochodzcych, np. z przedsibiorstw rolnych, aby pełniej integrowa si z uczestnikami łacucha dostaw ywnoci. Wyniki bada wykazały, e racjonalne zmiany w ba-danych sieciach powinny koncentrowa si na specyficznych wewntrznych uwarunkowaniach, oprócz respektowania warunków zewntrznych. Procesy dostosowawcze i integracyjne i ich kra-jow specyfik dobrze charakteryzuje proces modernizacji mleczarstwa w Polsce. W analizie tego zjawiska nie mona pomi mniejszej aktywnoci i mniejszych aspiracji konsumentów ywnoci w Polsce w porównaniu z lepiej zorganizowanymi i bardziej aktywnymi mieszkacami najwyej rozwinitych krajów UE. Przykładem wpływu poziomu i wymaga polskich konsumentów yw-noci mog by dowiadczenia polskich producentów mleka zarówno w sektorze pierwotnym jak i przetwórczym, gdzie na pocztku transformacji w wyniku przekształce sektora nowe korporacje przetwórstwa mlecznego (np. MLEKOVITA, NESTLE, DANONE) wymusiły na polskich rolni-kach produkujcych mleko bardzo restrykcyjne normy czystoci, zdrowotnoci i jakoci, ale po pewnym czasie w wyniku obserwacji krajowego rynku i mniejszych oczekiwa konsumentów te normy obniono. Zdaniem przedstawicieli Polskiej Federacji Hodowców Bydła i Producentów Mleka były to działania niesprzyjajce dla producentów, gdy spowolniły modernizacj mlecz-nych gospodarstw rolmlecz-nych, a tym samym ich konkurencyjno.
Kolejna organizacja wybrana do bada reprezentuje sie cateringowo-gastronomiczn zakwa-lifikowan jako tradycyjn z uwagi na jej naturalnie ograniczony, lokalny obszar oddziaływania [4]. Jej wane znaczenie dla konsumentów ywnoci rynku lokalnego wyznaczane zakresem no-woczesnych usług było przesłank jej wyboru do bada. Wysoki potencjał sprzyjajcy przeobraeniom tej sieci w kierunku lepszego zaspokajania potrzeb klienta i otwarcia na nowe, midzynarodowe standardy i wielokulturowo pozwala j kwalifikowa nie w sensie geograficz-nym, ale ontologicznym jako reprezentanta organizacji otwartych na runek midzynarodowy. Sie ta pełni kluczow funkcj integracyjn dla dostawców surowców ywnociowych, ale take dla dostawców wielu nowoczesnych usług towarzyszcych imprezom cateringowym, jak dekoracje, oprawa muzyczna, wystrój wntrz, itp.
5. Analiza integracji sieci MĝP sektora rolno-spoĪywczego w Ğwietle badaĔ wykonanych w nowych krajach członkowskich UE
Studium migrujcych sieci MP w Bułgarii dotyczy biznesu zwizanego z upraw ziół i grzybów, reprezentujcego wschodzce rynki w Unii Europejskiej i na wiecie. Uzyskiwany wo-lumen ilociowy zbieranych dzikich grzybów dla potrzeb komercyjnych waha si w przedziale od 5 000 i 8 000 ton w zalenoci od warunków pogodowych danego roku. Ilo zbieranych i ekspor-towanych ziół wynosi około 300 ton rocznie. S one eksportowane do 60 krajów.
Bułgarskie Stowarzyszenie Przetwórców Ziół i Grzybów (BAHMP) jest głównym organizacj wspierajc sie biznesu w tym obszarze. Do organizacji naley 16 przedsibiorstw, które prowa-dz przetwórstwo i eksport ziół, a take dzikich grzybów w kraju. Zmieniajce si wewntrzne i zewntrzne warunki działania sieci determinuj migracj (przeobraenie) sieci z tradycyjnej w innowacyjn. Głównym efektem migracji bdzie lepiej zintegrowana sie oparta na zaufaniu i współpracy. W strategii wdroenia przeobrae załoono dwa cele: wzmocnienie sieci i wsparcie rozwoju produkcji oraz eksportu. Działania strategiczne zmierzaj do zintensyfikowania przepły-wu wiedzy w sieci, integracji pionowej, identyfikacji wspólnych potrzeb, co pozwoli udoskonali proces dostosowawczy do otoczenia. Osignicie sformułowanych celów wymaga wykształcenia profesjonalnej kadry kierowniczej i wzrostu zasile finansowych ze składek członkowskich, opłat za szkolenia i projektów.
Przetwórstwo dzikich grzybów i ziół naley do wzrostowych sektorów gospodarki Bułgarii. Jest to sektor zorientowany na eksport z moliwociami uprzemysłowienia produkcji niektó-rych odmian ziół i rolin leczniczych. Popyt na produkty o wysokiej jakoci wzrasta zarówno na wewntrznym rynku UE, jak i na rynku wiatowym. Analizowany sektor zapewnia prac ludziom bez wykształcenia i o bardzo niskich dochodach. Jego rozwój moe w przyszłoci prowadzi do wzrostu zatrudnienia, łagodzc problemy społecznego wykluczenia i stanowi alternatyw dla produkcji rolniczej w niektórych regionach geograficznych Bułgarii.
Proces przekształcania Bułgarskiego Stowarzyszenia Przetwórców Ziół i Grzybów z organizacji tradycyjnej w innowacyjn opiera si głównie na rozwoju i wzmacnianiu sieci.
Wród wewntrznych uwarunkowa naley wyróni dominacj współpracy małych i red-niej skali producentów i eksporterów uzalenionych w dystrybucji od małych firm o niskim poziomie kompetencji i niestabilnej działalnoci. To samo negatywne zjawisko mona zaobser-wowa take w Polsce. Budujc zaufanie i funkcjonaln integracj, konieczna jest ekspansja wspólnych działa poszczególnych ogniw sieci, co pomoe w rozwoju jej członkom i spowoduje silniejsze jej oddziaływanie na zmiany w otoczeniu biznesu, a w efekcie sprzenia zwrotnego spowoduje wzrost sektora (zob. trzeci biuletyn projektu TOWARDS)2.
Historyczne uwarunkowania kształtuj obecn sytuacj i perspektywy rozwoju agrobiznesu w Republice Czeskiej. Naley uwypukli znaczenie struktury przedsibiorców zajmujcych si produkcj roln, poniewa determinuje ona rol i znaczenie sieci rolno-ywnociowych. Działania w układzie integracji poziomej tych sieci s głównie skoncentrowane na wymianie wiedzy, do-brych praktyk oraz marketingu, produkcji i handlu. S one realizowane przez przedsibiorców indywidualnie. Biorc pod uwag przyszłe trendy, mona przewidywa, e wzgldnie due przed-sibiorstwa rolne zaczn zrzesza si w sieciach w celu stworzenia przeciwwagi dla wielkich, midzynarodowych organizacji działajcych na rynku czeskim.
Republika czeska naley do wysoce uprzemysłowionych krajów zarówno w odniesieniu do Unii Europejskiej, jak i do wiata. Rolnictwo w Czechach jest postrzegane jako wane, ale nie jest podstawow gałzi gospodarki. Przecitna wielko przedsibiorstw rolnych mieci si w prze-dziale 300 do 10000 ha i nadal nie tworzy sprzyjajcych warunków dla ich rozwoju, szczególnie w produkcji rolinnej. W kraju działa wiele branowych, specjalistycznych zwizków zrzeszaj-cych producentów maku, rolin oleistych, lnu, rolin strczkowych, itp. Zrzeszaj one na zasadzie dobrowolnoci, a działaj w obszarze akwizycji aktualnej wiedzy, doradztwa, czy tworzenia lob-bingu dla poszczególnych towarów. Handel, produkcja i marketing pozostaj w gestii indywidualnych przedsibiorstw. Wiksze jednostki dystrybucyjne działaj głównie w obszarze produkcji zwierzcej, gdzie zajmuj si handlem i marketingiem. Spółdzielnia handlowa „Centro-odbyt“ zajmuje si głównie handlem wieprzowin i wołowin, sprzedajc 100 000 ton misa (ywej wagi) rocznie. Na rynku mleka działa około 30 firm dystrybucyjnych i sprzedaj one około 60% całkowitej produkcji mleka. Najwiksza organizacja w tym zakresie – „MLECOOP“ sprzeda-je 30% całoci poday mleka. Zajmusprzeda-je si ona take wiadczeniem usług prawnych i doradczych.
Mona przewidywa, e w przyszłoci relatywnie najwiksze przedsibiorstwa rolne zaczn integrowa si w sieci dla uzyskania równowagi z sił rynkow wielkich, midzynarodowych kor-poracji działajcych na rynku czeskim (Souflet, Agrofert, etc.).
Poza handlem, sieci te wybuduj wspólne wielkie magazyny, których teraz brakuje w duych firmach rolniczych. Wzgldnie lepsz instytucjonaln sytuacj Czech w porównaniu z innymi no-wymi pastwami członkowskimi UE okrela fakt, e po akcesji Republiki Czeskiej do Unii Europejskiej uzyskała ona najwiksz liczb zarejestrowanych unikalnych geograficznie certyfika-tów pochodzenia produkcertyfika-tów.
Niemniej, doskonalenie organizacji sieciowych agrobiznesu jest wci konieczne, zarówno w układzie poziomym, jak i pionowym procesu integracji [11].
Litewskie Centrum Innowacji (LIC) opracowało strategiczne plany przekształce dla trzech rolno-ywnociowych sieci MP uznanych jako tradycyjne: Stowarzyszenia Hodowców i Prze-twórców Lnu, Krajowego Stowarzyszenia Akwakultury i Producentów Produktów Rybnych oraz Krajowego Stowarzyszenia Hodowców limaków. Pierwsze dwie sieci s aktywne w tradycyjnych branach gospodarki litewskiej, hodowla limaków naley do nowych działalnoci. Wszystkie sie-ci działaj w tradycyjnym modelu, ale s zainteresowane podejsie-ciem opracowanym w projeksie-cie TOWARDS dostarczajcym im odpowiednich metod i technik do przeobrae i pozwalajc oceni ich faktyczn sytuacj, rozezna kompetencje, a take wytyczy pro rozwojow ciek opart na absorbowaniu nowej wiedzy i ukierunkowaniu sieci na rynek oraz aspiracje konsumentów (zob. trzeci biuletyn projektu TOWARDS)3.
Przedstawione wyniki analizy wskazuj, niezalenie od specyficznych uwarunkowa kadego badanego kraju partnerskiego i analogicznej sieci MP, i ich cech wspóln s nie w pełni wy-kształcone struktury instytucjonalne wystpujce zarówno wewntrz zrzeszonych organizacji producenckich, jak równie w ich otoczeniu. Jest to przyczyn opó nie procesów integracyjnych.
6. Diagnoza procesów przeobraĪeĔ sieci rolno-ĪywnoĞciowych w Hiszpanii i Grecji
Rolno-spoywcze sieci MP w Andaluzji zamierzaj poszerzy współprac z publicznymi in-stytucjami odpowiedzialnymi za badania i rozwój (uwzgldniajc wymian kadry i komercjalizacj), zapewniajc wsparcie dla biznesu elektronicznego, pozyskania wicej informa-cji z obszaru marketingu i zintensyfikowania szkole w celu podniesienia jakoci i doskonalenia systemów zarzdzania rodowiskiem. Sieci MP postrzegaj te programy i cele w perspektywie wzmocnienia regionu Andaluzji i promowania regionalnych marek w sformalizowanych ramach przepisów (Consejos Reguladores) oraz wsparcia rozwijajcych si sieci MP, ich wzrostu oraz transferu technologii.
Podczas gdy władze centralne bior odpowiedzialno za przyjazn w stosunku do MP poli-tyk podatkow i rozwój infrastrukturalny, sukces w osiganiu sformułowanych wyej celów zaley od cisłej współpracy pomidzy zwizkami branowymi a lokalnymi agencjami rozwoju regionalnego. Wyzwania te s postrzegane jako bardzo doniosłe w wietle liberalizacji handlu wiatowego, obnianych ceł wwozowych i rosncego poziomu midzynarodowej konkurencji. Z tego powodu zacienienie współpracy midzy sieciami rolno-spoywczymi MP i ww. instytu-cjami jest racjonalne i uzasadnione.
Niezalenie od przedstawionych barier, MP w Andaluzji s znaczco lepiej wspierane ni tego typu organizacje w nowych pastwach członkowskich UE.
Administracja publiczna nadzoruje wiele rónych cieek wsparcia (zarówno z obszaru kon-sultingu, jak i finansów), aby wykreowa pro innowacyjn gospodark w rónych sektorach, włczajc w to gospodark rolno-ywnociow, pomimo, e jest to jedna z najmniej podatnych na innowacj gałzi gospodarki.
Andaluzyjska Agencja Midzynarodowej Promocji EXTENDA jest jednostk publiczn i agend władz lokalnych powołana do promowania i wsparcia internacjonalizacji biznesu w re-gionie. Zarzdzajcy ww. instytucj planuj, projektuj i dbaj o rozwój zagranicznej promocji andaluzyjskich MP i ich produktów zgodnie z załoeniami regionalnej polityki władz lokalnych. Wszystkie jej działania s specyfikowane w ramach Planu Internacjonalizacji Andaluzyjskiego Biznesu.
Naley zwróci uwag na dwie główne akcje wspierajce: 1) Działania na rzecz Bezpored-niej Promocji – Wsparcia Internacjonalizacji 2) Komisja Rolnictwa i Rybołówstwa Rzdu Andaluzyjskiego działaj na rzecz przyspieszenia w obszarze podnoszenia jakoci i umacniania marek produktów regionalnych na poziomi regionu, kraju i w skali midzynarodowej (Certified Quality). Izba Handlowa Andaluzji (indywidualnie lub wspólnie) prowadzi misje handlowe i ofe-ruje wsparcie dla procesu internacjonalizacji andaluzyjskich MP [12].
Zmiany zaobserwowane w Andaluzji zmierzaj do migracji od asocjacjonizmu do nowego asocjacjonizmu, czyli przeobraenia sieci złoonych z lokalnie oddziaływujcych małych firm ro-dzinnych do lepiej ukierunkowanych na potrzeby klienta, o poziomie aktywnoci podnoszcym rang tych sieci w łacuchu dostaw ywnoci [10]. Proces modernizacji sieci rolno-ywnociowych w Andaluzji bazujcy w swojej koncepcji na nowych asocjacjonizmie jest dobrze ilustrowany poprzez dowiadczenia Finlandii w tym obszarze [5].
Opisane dowiadczenia sieci regionu Andaluzji w Hiszpanii potwierdzaj tez, i szeroko ro-zumiane procesy integracyjne pomidzy rónymi organizacjami s obecnie niezbdnym warunkiem ich przetrwania i rozwoju w rodowisku społeczno-ekonomicznym bazujcym na
sie-ciach biznesu i koopetycji rozumianej jako umiejtne łczenie współpracy i wzajemnej konkuren-cyjnej działalnoci.
Przedstawiciele Parku Technologicznego w Salonikach w Grecji (Tessaloniki Technology Park–TTP) dokonali identyfikacji trzech tradycyjnych sieci rolno-ywnociowych MP, w których zostały opracowane odpowiednie plany ich przeobrae (migracji). Dwie z badanych sieci Agrotu-rystyczna Spółdzielnia Kobiet Regionu Gerakari/Agia (Agrotouristic Cooperative of women of Gerakari/Agia) oraz Agroturystyczna Spółdzielnia Kobiet Regionu Gonnoi/Larissa “Antigonides” (Agrotouristic Cooperative of Women of Gonnoi/Larissa “Antigonides”) zostały załoone w re-gionie Tesalii. Region ten naley do najbardziej rozwinitych pod wzgldem rolnictwa i przemysłu spoywczego w Grecji. Pomimo, e Tesalia jest najmocniejszym regionem rolniczym w Grecji, inicjatywy innowacyjne w tym obszarze zostały ograniczone głównie do sektora prywatnego. Tyl-ko platforma technologiczna „ ywno Tesalii” dla sektora spoywczego została utworzona i wdroona na szczeblu regionalnym, majc na celu wsparcie rozwoju innowacyjnego. Trzecia ba-dana w ramach projektu sie to Zwizek Spółdziel Rolniczych Poligiros w regionie Centralnej Macedonii.
Pierwsze dwie wymienione sieci s aktywne w obszarze tradycyjnych, greckich produktów ywnociowych, podczas gdy trzecia organizacja zajmuje si produkcj oliwek konsumpcyjnych i oliwek dla potrzeb przetwórstwa oleju. Chocia działaj one raczej w sposób tradycyjny, wszyst-kie poddane analizie organizacje s otwarte na rozwój współpracy według idei proponowanych w projekcie TOWARDS, zwłaszcza po uwiadomieniu sobie, i postp jest nieodłcznie zwizany z przyswojeniem modeli pro innowacyjnego rozwoju.
W tym kierunku poszukiwano zastosowa opracowanych metod i narzdzi przekształce i stopnia integracji sieci, dokonujc oceny własnych kompetencji i gotowoci do przyswojenia nowej wiedzy i kultury działania. Na tej podstawie zaplanowano szereg działa w kierunku otwar-cia na rynki zewntrzne, harmonizacji z oczekiwaniami klientów poprzez zapewnienie wysokiej jakoci produktów rolno-spoywczych.
Naley uwypukli fakt dobrze rozwinitej współpracy sieci w regionie Andaluzji i czciowo take w Tesalii z przedstawicielami władz lokalnych i innych organizacji publicznych odpowie-dzialnych za rozwój kraju i regionu. Instytucje te wspieraj skutecznie sieci MP w Hiszpanii i Grecji, przeciwnie ni ma to miejsce na Litwie i w Polsce, a w mniejszym stopniu take w Cze-chach, gdzie ich kompetencje oraz motywacje s wci znacznie słabsze.
7. Podsumowanie
Badania procesów dostosowawczych sieci MP sektora rolno-ywnociowego w analizowanych krajach Unii Europejskiej dowodz, e uwarunkowania historyczne i czynniki endogeniczne s kluczowe dla ich stanu i perspektyw rozwojowych, szczególnie w obszarze za-awansowania procesów integracyjnych.
Dobrymi modelowymi rozwizaniami dla nowych pastw członkowskich mog by wzorce działa badanych organizacji w Hiszpanii i Grecji. Wymiana wiedzy i najlepszych praktyk po-przez nowoczesne systemy informacyjno-komunikacyjne i benchmarking pozwoli organizacjom w Polsce, Czechach, na Litwie i w Bułgarii na uzyskanie know-how i wsparcie w zakresie wdra-ania idei nowego asocjacjonizmu w celu internacjonalizacji działa i lepszego dostosowania działalnoci do aspiracji klientów.
Interesujcym rozwizaniem moe by doskonalenie procesów integracji sieci MP poprzez zawieranie umów z wielkimi sieciami dystrybucyjnymi w zakresie obowizku współpracy z lokal-nymi producentami artykułów ywnociowych i monitorowanie oraz ich kontrol przez lokalne agendy administracji uzaleniajce decyzj o lokalizacji obiektów handlowych do spełnienia ta-kiego warunku.
Zarówno dla hiszpaskich, greckich, a take polskich, bułgarskich, czeskich i litewskich sieci sektora rolno-spoywczego wyzwaniem wci pozostaje znalezienie punktu równowagi procesów integracyjnych w odniesieniu do pojedynczych ogniw sieci, co jest konieczne dla uzyskania od-powiedzi na pytanie, jak dalece i w jakim zakresie członkowie takich organizacji powinni konkurowa, a w jakim stopniu współpracowa, aby odnie sukces w obszarze indywidualnych i grupowych interesów.
Bibliografia
1. Bojar W., 2002. Przesłanki rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce na tle dowiadcze krajów europejskich. Prace Nauk. AE we Wrocławiu 941 (I), 110–116. 2. Bojar W., Kinder T. 2008. Synthesis of enrolment and evaluation of agri-food network
activities in SME sector in Poland. Studies & Proceedings Polish Association for Knowledge Management no. 15, p. 28–38.
3. Bojar W., Kubicka A., Pawłowska-Tyszko J. 2001. Perspektywy i ograniczenia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego na tle Polski. Post. Nauk Roln. 2 (01), 101–118.
4. Bojar W., Sikora M. Strategia wzrostu MP w zarzdzaniu usługami gastronomiczno-cateringowymi Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarzdzania nr 7 Zarzdzanie Przedsibiorstwem, Szczecin 2008. s. 645–657.
5. Castells M., Himanen P. 2002. The Information Society and the Welfare State – the Finnish Model, OUP, Oxford. 3–4
6. Drelichowski L. 2000. Elementy teorii i praktyki zarzdzania z technikami informacyjnymi w przedsibiorstwie, wydaw. Uczelniane ATR w Bydgoszczy.
7. Drelichowski L. 2001 a, Stan konsolidacji i logistyki agrobiznesu w otoczeniu globalnych sieci handlowych. Organizacja i Kierowanie. nr 2 (104), s. 101–115.
8. Drelichowski L. 2001 b, Zmiany stanu koncentracji i logistyki agrobiznesu warunkiem efektywnej integracji Polski z Uni Europejsk. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu. Tom 3, zeszyt 4. Białystok. s. 26–30.
9. Drelichowski, Hempowicz, Kamiski, Niemier (2007): Analysis of technical and organizational circumstances of functioning of wholesale market network of Wielkopolska Agri-Horticultural Wholesale Market in Pozna. Studies & Proceedings Polish Association for Knowledge Management no. 12 p. 42–52.
10. Fisher ML, 1997, What is the right supply chain for your product, in Harvard Business Review, March-April, pg. 105–116.
11. Hochman M., Vinklarkova P., Patelek M. Current state in agri-business in the Czech Republic – farmers, agri-food sector, networks. Studies & Proceedings Polish Association for Knowledge Management no. 12 p. 113–115.
12. Kinder T. (2007); Organisational change in agri-food networks: an analysis of agri-food networks in Andaluciá turning towards markets. Studies & Proceedings Polish Association for Knowledge Management no. 12 p. 53–71.
13. Lokhorst C. Kroeze. G.H. 1996. Farm comparison by means of automation data transfer. The Journal of Univeristy of Technology and Agriculture Bydgoszcz. No. 199. Agriculture 40, p. 224–230.
INTEGRATION PROCESSES OF FOOD PRODUCERS NETWORKS IN SELECTED THE EU COUNTRIES IN A VIEW OF SATISFACTIONS OF CONSUMERS
ASPIRATIONS Summary
In the paper basing on experiences of agri-food SME of Spain, Greece, Bul-garia, Czech Republic, Lithuania and Poland analyzed in the frame of FP6 TOWARDS project development tendencies and integration processes of business organizations being elements of food delivery chains in the light of food consumer aspirations were presented. Supporting development of those organizations using the EU funds is to contradict domination of huge food processing and distributing cor-porations through integration and strengthening market power of agricultural producers to ensure healthier and tastier food for the consumers. It results from the analysis that important role in integration processes of surveyed organization in the New Member EU countries play endogenous factors being effect of historical cir-cumstances. Among them one can observe undergrowth and low social capital level, what deteriorates the development of SME networks in those countries.
It can not be omitted in analysis of this phenomenon of lower activity and not so high aspirations of Polish food consumers comparing to more active customers in the most developed countries of the EU.
Positive experiences of Andalusia region in Spain and also to lesser extent Greece, expressed in some successes of integration of agri-food SME, benchmarked to organizations in new the EU member countries can give desired effects in the scope of improvement of co-operation with public sector, product marketing and promotion and also in facing expectations of consumers for safe and healthy food in international markets.
Keywords: agri-food sector, SMEs integration, business networks, coopetition, benchmarking, food consumer aspirations
Waldemar Lech Bojar
Katedra Inynierii Zarzdzania Wydział Zarzdzania
Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy Al. Prof. Kaliskiego
7 85-796 Bydgoszcz
