Literatura - m it - sacrum - kultura, pod red. Maria Cym borska-Leboda
i W itold K owalczyk, „Rossica Lublinensia I”, Lublin 2000, ss. 171.
Zbiór studiów i artykułów Literatura - m it - sacrum - kultura otw iera now ą serię w ydaw niczą - ROSSICA LU BLIN EN SIA , która prezentow ać będzie najnow sze dokonania lubelskich rusycystów -literaturoznaw ców . Spośród w ielu p ublikacji w yda nych w ponad 36-letniej historii studiów slaw istycznych na UM CS obecna seria w sposób szczególny naw iązuje do tych, które ukazały się w latach 90. XX w. R ecen zowany tom dedykow any je st pam ięci dr Zbigniew a M aciejew skiego - ich w spółauto ra i w spółredaktora. Zakres tem atyczny om aw ianej publikacji je s t bardzo szeroki, odzw ierciedla w szechstronność w spółczesnych badań literackich i otw artość naukow ców na różne aspekty kultury. R edaktorzy podkreślają potrzebę badań nad sacrum i mitem. Badania te, zainicjow ane ju ż kilkanaście lat tem u przez prof. R yszarda Luźnego na K atolickim U niw ersytecie Lubelskim , nie tylko zachow ują niesłabnącą aktualność, ale odsłaniają wciąż now e horyzonty rozw ażań. Z biór zaw iera prace lubelskich historyków literatury rosyjskiej oraz zaproszonych gości.
Grupę artykułów pośw ięconych tem atyce m itu otw iera studium M it. Z badań nad mitem. M aria Cym borska-Leboda przedstaw ia tu definicję i funkcje tego p odstaw ow e go elem entu kultury oraz pierw otnego źródła poznania św iata i człow ieka. M it w św ietle w yw odów A utorki to „opow ieść praw dziw a” , skierow ana do każdego i dotykająca tego „co najbardziej godne m yślenia” , a także um ożliw iająca dostrzeganie ciągłości tradycji. M itotw órczy charakter niektórych tekstów spraw ia, że m it w ciąż odżywa i ubogaca się, a dzięki tem u m oże generow ać now e znaczenia. B adaczka podkreśla w ielkie znaczenie mitu w interpretacji literatury, a szczególnie poezji. M ityczny sposób m yślenia ze sw oim specyficznym językiem sym bolicznym ma przew agę nad dyskursem naukowym , a nauka - program ow o odrzucająca m it - sam a także staje się m itotw órcza. A kcentując w szechobecność m itu M. C ym borska-L eboda stwierdza, że refleksja nad nim to docieranie do sam ych źródeł m ądrości.
Jan O rłowski analizuje konkretny przykład m itu rozum ianego ja k o idea h isto rio zo ficzna. W artykule M it niebiańskiego Krem la w p o ezji D aniela A ndriejew a autor stwierdza, że idee Świętej Rusi, N iebiańskiej Rosji, N iebiańskiego K rem la, w yw odzą ce się z X V I-w iecznej teorii Trzech R zym ów i ściśle zw iązane z tradycją praw osław ną, są w cieleniem m itu „nadnarodu” . W dorobku artystycznym D aniela A ndriejew a, gdzie w spom niane idee są niezw ykle silnie eksponow ane, badacz odnajduje rów nież nowe elem enty. W ażnym uzupełnieniem m itu „nadnarodu” je s t m otyw m esjanizm u rosyjskiego w uwspółcześnionej postaci. Ponadto A ndriejew ow ska w izja N ieb iań sk ie go K rem la je st m ocno zsakralizow ana, poniew aż jej źródłem je s t duchow ość praw o sławna połączona z osobistym i dośw iadczeniam i m istycznym i. W edług O rłow skiego
m itologizacja tw órczości stanow i reakcję poety na otaczającą totalitarną i ateistyczną rzeczyw istość, a jednocześnie - próbę zachow ania duchowej tradycji Rosji.
W artykule Z oltana C hajnadi С т ранник и скит аец m it przedstaw iony je st jako archetyp. Postać m itycznego O dyseusza stanow i dla autora początek typologii literac kich podróżników . Podróż m oże odbyw ać się w przestrzeni geograficznej lub sym bo licznej, trw ać całe lata lub tylko chw ilkę, która w ystarczy, by o czym ś pom yśleć. W ędrow cem je s t jed en człow iek lub cały naród. W reszcie podróżnik to: ciekaw y św iata aw anturnik, człow iek poszukujący w iecznych w artości lub błyskotliw y obser w ator, oceniający rzeczyw istość nieco z dystansu. C hajnadi oddzielnie analizuje tułaczy z literatury rosyjskiej: w ędrow nych kuglarzy, pielgrzym ów , szaleńców oraz bohaterów D ostojew skiego i Tołstoja, którzy w podróży przechodzą odnow ę m oralną, dojrzew ają i stają się naśladow cam i Chrystusa.
Inną problem atyką zajm uje się W itold K ow alczyk w artykule Żydzi w twórczości A leksandra Puszkina i M ichała Lerm ontowa. Z badań nad stereotypam i literackim i w literaturze rosyjskiej. A utor podkreśla znaczenie stereotypu literackiego, który pow staje z zafałszow anej w iedzy o św iecie oraz sprzyja rozpow szechnianiu się fobii i uprzedzeń. B adacz analizuje postaci Żydów i sposób w ykorzystania m otyw ów staro testam entalnych w utw orach dw óch najpopularniejszych dziew iętnastow iecznych poetów rosyjskich, a także w listach i w spom nieniach Puszkina. W. K owalczyk przypom ina, że A. Puszkin i M. Lerm ontow często parodiują biblijne opowieści, nieraz przekraczając granice bluźnierstw a. Badacz zauw aża jednak, że Puszkin nigdy nie nazyw a Jezusa Żydem , a M aryję określa nie pejoratyw nym - Ж и д о в к а , ale bardziej neutralnie - е в р е й к а. Jeśli chodzi o postaci Żydów nie m ające biblijnych wzorców - to u obydwu poetów są one przedstaw ione w w yjątkow o negatyw nym św ietle. Są to lichw iarze, bogaci i skąpi kupcy, karczm arze, często oszuści czy szpie dzy. K ow alczyk konkluduje, że choć Puszkin i Lerm ontow nie zachęcają w swoich utw orach do prześladow ań i nie tw orzą celow o złego w izerunku Żyda, to jednak przyczyniają się do pow staw ania kolejnych stereotypów .
Z kolei w izerunek Polaków w tw órczości M ikołaja B ierdiajew a je s t przedm iotem analizy Ł arisy L eszczenko П о л ь ш а и п о л я к и в ж и з н и и творчестве Н и к о л а я Б е р д я е в а . A rtykuł zaznajam ia z pew nym i faktam i z biografii filozofa, który m iał w Polsce przodków , przyjaciół i w łasny m ajątek. A utorka przytacza prace słynnego m yśliciela, w których porów nyw ał polski m esjanizm z rosyjskim , a „rosyjską duszę” z „duszą po lsk ą” . W traktacie historiozoficznym С удьба Р о с с и и B ierdiajew zawarł ważne uwagi dotyczące św iadom ości narodow ej Polaków. A utorka podkreśla trafność niektórych spostrzeżeń filozofa oraz fakt, że proponow ał on duchow e sposoby likw idacji antagonizm ów polsko-rosyjskich.
Pow iązania kulturow e Rosji i U krainy są tem atem artykułu Leszka M ikruta Rosyj- sko-ukraińskie zw iązki kulturow e w beletrystyce G rzegorza D anilew skiego. A utor przedstaw ia życie osobiste i zaw odow e G rzegorza D anilew skiego, gdzie bezustannie przeplatały się w ątki rosyjskie i ukraińskie. D anilew ski jaw i się tu jak o niestrudzony badacz historii i kultury ojczystej ziem i, który konsekw entnie poruszał kwestie
ukraińskie w sw oich pow ieściach, w ierszach, reportażach i artykułach do gazet. Leszek M ikrut podkreśla, że pisarz ten w alczył o praw o do istn ien ia sam odzielnej literatury ukraińskiej i przyczynił się do jej rozw oju, m im o że obecnie je s t zaliczany do tzw. szkoły ukraińskiej w literaturze rosyjskiej.
Kom paratystyczny tekst D eczki Czaw darow ej Д и а л о г ц и в и л и з а ц и я - натура-, ж ан ровы е т р а нсф орм ации в р у с с к о й и б о л г а р с к о й п о э м е (А . С. П у ш к и н и П. Р. С л а в е й к о в ) dotyczy rosyjsko-bułgarskich zw iązków kulturow ych. A utorka w swoich rozw ażaniach nie podąża utartym tropem i nie w yszukuje podobieństw idei, motywów czy sposobu obrazow ania, akcentując „intertekstualność ujem ną” tekstu jednej kultury w stosunku do tekstu innej kultury w obrębie tego sam ego gatunku. Jako m ateriał do tak pom yślanego zestaw ienia posłużyły poem aty południow e A. Puszkina i И ст о ч н и к Б е л о н о г о й P. Sław iejkow a. W edług badaczki dialog dw óch kultur obecny w bułgarskim utw orze, m ożna uznać za złam anie zasad poem atów Puszkinow skich, gdzie przedstaw iciele różnych stref kulturow ych zaw sze pozostają sobie obcy. O rient w ujęciu bułgarskim należy do sfery „sw oje” , natom iast podejście rosyjskie zawsze kw alifikuje go jak o „cudze” . O pozycja „natura - k u ltu ra” ch arakte rystyczna dla poem atów Puszkina, u poety bułgarskiego zanika na rzecz zgodnego w spółistnienia. C zaw darow a zauw aża, że ukazane transform acje gatunkow e sław iej- kow skiego poem atu znacznie go w zbogacają i zbliżają do w spółczesnej literatury bułgarskiej.
Artykuł N adieżdy G iergało К п р о б л е м е „ В а л е р и й Б р ю с о в и П ш и б ы - ш е в с к и й " także dotyka zagadnienia intertekstualności. Celem proponow anych badań je st w ykazanie stosunku W. B riusow a do teorii artystycznych S. P rzybyszew skiego. Sam Briusow przyznaw ał, że niektóre jeg o utw ory utrzym ane są w stylu Przybyszew skiego. Jednak nie oznacza to, że rosyjski sym bolista popierał m anierę Polaka. R edaktor Skorpiona i popularyzator kultury europejskiej nie m ógł pom inąć m ilczeniem postaci i pom ysłów Przybyszew skiego. A utorka stw ierdza, że stosunku Briusow a do tw órczości polskiego m odernisty nie m ożna nazw ać „w pływ em ”, lecz „św iadom ą reakcją” i „stylizacją” . Badaczka w ykazuje, że osobow ości i m etody tw órcze obydwu pisarzy pod w ielom a w zględam i różniły się diam etralnie. C harakte rystycznym i cecham i tw órczości Przybyszew skiego były w edług niej: em ocjonalność, spontaniczność, niedbałość, a naw et błędy stylistyczne. N atom iast po stronie B riuso wa znajdują się: konkretność, w yrazistość, precyzja i popraw ność. N. G iergało, p o sługując się rozróżnieniam i N ietzschego, określa styl B riusow a jak o apolliński, a Przybyszew skiego jak o dionizyjski.
Twórczość W alerego B riusow a je st także tem atem artykułu Życie i kultura. W ale rego Briusowa ‘Zaręczyny D a szy ’. D anuta Szym onik przedstaw ia tu okres realisty cz ny w dorobku lidera rosyjskich sym bolistów . A utorka koncentruje się w Zaręczynach Daszy na sposobie przedstaw ienia życia codziennego lat sześćdziesiątych X IX w. Pisarz odznacza się w yjątkow ą w nikliw ością i um iejętnością posługiw ania się szcze gółem, przedstaw iając obraz, który tętni życiem , obfituje w efekty w izualno-ruchow e i dźwiękowe. Autorka na podstaw ie utw oru w yodrębnia podstaw ow e cechy kultury
m ieszczańskiej: przyw iązanie do dóbr m aterialnych, pow ierzchow ną religijność, niechęć w obec sztuki, w rogość w stosunku do now ych idei. A naliza w izerunku m ie szczan w Z aręczynach D aszy pozw ala D anucie Sym onik stw ierdzić, iż Briusow, pow strzym ując się od kategorycznych ocen, uznaje konieczność zm ian w tym modelu kultury.
Z agadnieniam i poetyki zajm uje się także A lina O rłow ska w artykule M otywy m asońskie w liryce M ichała C hieraskow a (П рит ча о з а б л у д ш е й о в ц е i Утеше н и е г р е ш н ы х ) A utorka przedstaw ia charakterystyczne cechy m yśli m asońskiej na gruncie rosyjskim , takie jak: ścisły zw iązek z praw osław iem , idee w ew nętrznego sam odoskonalenia i sam opoznania, przekonanie o nicości człow ieka, katastrofizm , rozw ażania nad grzechem . B adaczka na bazie w ybranych utw orów M ichała C hie raskow a om aw ia poszczególne elem enty m asońskiej wizji św iata i człow ieka.
N atom iast Joanna Tarkow ska zajm uje się poetyką poezji łagrow ej W arłam a Szała- m owa. W Logice zm artw ychw stania autorka przedstaw ia podstaw ow e części składowe kom pozycji utw orów poety. Szałam ow skie w iersze są pisane jakby w niebycie, z perspektyw y um arłego, którym staje się każdy człow iek w chw ili aresztowania. K ategorie czasu i przestrzeni nadają śm ierci dw a znaczenia. Pierw sze to brak prze strzeni i zaw ieszenie w bezczasie, czyli uw ięzienie, drugie - ucieczka w przestrzeń totalną, w w ieczność. Sw oistym zm artw ychw staniem m oże być dla bohatera tej liryki opuszczenie łagru lub tylko niew ielkie polepszenie w arunków . Interpretacja niektó rych w ierszy Szałam ow a pozw ala J. Tarkow skiej stw ierdzić, że najistotniejszym pojęciem jego tw órczości nie je st śm ierć, lecz życie.
R om an M nich w pracy Ф у н к ц и о н а л ь н ы е о со б ен н о ст и а н т р о п о н и м о в в п о эт и к е А н н ы А хм ат овой. К п р о б л е м е с и м в о л и к и и м е н и со б ст вен ного analizuje konsekw encje sytuacji, kiedy antroponim (im ię w łasne) staje się zwykłym przym iotnikiem . A utor bada to zjaw isko na przykładzie dw óch utw orów Achm atowej, w których nazw iska M ajakow skiego i D ostojew skiego posłużyły jako epitety. W konkluzji artykułu R. M nich stw ierdza, że w ym ieniony zabieg nie deprecjonuje nazw iska, ale w zbogaca jeg o sym bolikę.
T w órczości W ładim ira M akanina pośw ięcone są rozw ażania Liii Zarnow ski М а к а н и н с к и й л а з в д у ш у . Z arnow ski przytacza pew ne fakty biograficzne, które znalazły odbicie w dorobku artystycznym pisarza. A utorka zatrzym uje się również nad w ażniejszym i elem entam i poetyki utw orów M akanina: m otyw am i ruin, tunelu, podziem i, sym boliczną opozycją dołu i góry. Zarnow ski interpretuje wym ienione elem enty jak o odniesienie do realiów życia Rosji lat dziew ięćdziesiątych XX w.
O dm ienny charakter m a artykuł Театр „ Д е р е в о ”. Эстетика и м ет од твор ч е с к о й работ ы , w którym A gnieszka L ubom ira Piotrow ska przedstaw ia historię i teraźniejszość grupy teatralnej założonej przez Antona A dasinskiego w roku 1987. A utorka przybliża na podstaw ie w ypow iedzi reżysera założenia artystyczne i metody pracy tw órczej tego teatru. G łów ną cechą estetyki D epeba okazuje się synteza różnych tradycji, stylów , konw encji i nastrojów . Grupa A dasinskiego posługuje się takim i środkam i w yrazu, ja k ruch, taniec, m uzyka i św iatło, jednocześnie
ograniczając w ypow iedzi słowne. W edług Piotrow skiej pozw ala to w idzow i skon centrow ać się na rzeczyw istości i odnaleźć w codzienności praw dziw e cuda.
Zam ykająca tom praca K ristiny Engel Р у с с к а я лит ерат урная система на перекрёст ке: т в о р ч ес к и й х а о с и л и катастрофа je st próbą ujęcia dzisiejszej kondycji literatury w Rosji. D otychczasow e rosyjskie koncepcje literatury w yw odzące się z XIX wieku kładły nacisk na jej rolę ideologiczną i dydaktyczną, zaangażow anie społeczno-polityczne oraz na niepodw ażalny autorytet pisarza, co w sum ie Engel określa jako m itologizow anie literatury. Przem iany, jak ie w ostatnim dziesięcioleciu objęły Rosję, nie om inęły rów nież literatury, która je st zjaw iskiem dynam icznym i polisystem ow ym . Ujaw niły one zupełną nieprzystaw alność starych koncepcji. C zy telnicy m ając m ożliw ość wyboru, chętniej sięgają po książki łatw iejsze w odbio rze. Poszukując m ożliw ości rozw oju literatury K ristina Engel proponuje jej odm i tologizow anie, czyli zastąpienie tradycyjnego, zdew aluow anego system u - nowym , bardziej elastycznym .
Zbiór Literatura - m it - sacrum - kultura je s t bardzo różnorodny zarów no pod w zględem problem atyki, jaki i w ykorzystanych m etod badaw czych. Prace zaw arte w tom ie pozw alają dostrzec ścisły zw iązek m iędzy kulturą i literaturą, akcentują rolę, jak a w tej relacji przypada m itow i i sferze sacrum. Przegląd prezentow anych artyku łów ujaw nia rów nież, ja k w iele jeszcze pozostaje w tej kw estii do zbadania. P rzed stawione w publikacji wzajem ne oddziaływ anie literatur i kultur poszczególnych narodów dowodzi różnorodności, a zarazem jed n o ści kultury w ogóle.
M onika Ż ydek
SLAW ISTYCZNY TRYPTYK
W spółcześni Słow ianie w obec w łasnych tra dycji i m itów , red. Maria
Bobrownicka, Lucjan Suchanek, Franciszek Ziejka, Kraków: Universitas
1997, ss. 416.
Słowianie w obec integracji Europy, red. Maria Bobrownicka, Kraków:
Universitas 1998, ss. 230.
Język a tożsam ość narodowa. Slavica, red. Maria Bobrow nicka, Kraków:
Universitas 2000, ss. 256.
Kiedy w r. 1996 polscy slaw iści, zaproszeni przez Papieża Jana Paw ła II, znaleźli się w Castel Gandolfo, przedstaw ili na odbytym tam sym pozjum 16 referatów ,
