Konrad Misztal
Zrównoważony rozwój Europy
Bałtyckiej
Ekonomiczne Problemy Usług nr 49, 57-62
KONRAD MISZTAL Uniwersytet Gdański
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
EUROPY BAŁTYCKIEJ
Ekosystem Morza Bałtyckiego
W Europie Bałtyckiej, obejmującej Region Morza Bałtyckiego (RMB), zrów-noważony rozwój oznaczający dbałość o ekosystem, jak nigdzie indziej na świecie, nabiera szczególnego znaczenia i wymiaru. Jeżeli zatem zastanowimy się nad teraź-niejszością i przyszłością Europy Bałtyckiej, musimy w pierwszej kolejności pomy-śleć o stanie ekologicznym Morza Bałtyckiego, stanowiącego podstawę wielorakiej działalności państw nadmorskich i źródło dobrobytu ich społeczeństw. Z tej racji ochrona środowiska morskiego staje się imperatywem dla każdego kraju bałtyckiego z osobna i dla wszystkich państw regionu łącznie, świadczącym o ich społecznej od-powiedzialności.
Morze Bałtyckie jest jednym z najbardziej zagrożonych mórz na świecie, cha-rakteryzuje się wysokim stopniem degradacji środowiska naturalnego, tak ze względu na ograniczony kontakt z wszechoceanem i związaną z tym znikomą wymienialność wód, jak i ze względu na aktywną i zróżnicowaną działalność gospodarczą państw nadmorskich. Wokół Morza Bałtyckiego jest skupionych dziewięć państw z dobrze rozwiniętymi gospodarczo i wysoko zurbanizowanymi regionami nadmorskimi 1,
58 Konrad Misztal
z licznymi portami morskimi 2 i dużym ruchem statków 3, ze względu na ożywioną
intraregionalną i ekstraregionalną wymianę towarową oraz systematycznie wzrastają-ce przewozy pasażerskie. Morze Bałtyckie należy do akwenów o największej na świecie koncentracji linii promowych, na których przewozi się łącznie ponad 100 milionów pa-sażerów rocznie. W bałtyckich portach morskich przeładowuje się w ciągu roku oko-ło 700 mln ton różnorodnych ładunków, głównie masowych 4, co stanowi około 15%
światowych obrotów drogą morską. Dominują w nich statki do przewozu płynnych i suchych ładunków masowych, których naturalne i techniczne (zewnętrzne) właściwo-ści mogą być w określonych okolicznowłaściwo-ściach zagrożeniem dla środowiska morskiego. Bałtyckie szlaki żeglugowe należą do najbardziej zatłoczonych w żegludze światowej 5.
Ze względu na rosnący ruch statków i obrotów towarowych oraz wzrastający ruch pa-sażerów, w połączeniu ze specyfi ką wynikającą z wewnątrzlądowego położenia, Morze Bałtyckie uznane zostało przez Międzynarodową Organizację Morską (IMO) za szcze-gólnie wrażliwy obszar morski (Particularly Sensitive Sea Area).
W prowadzonych analizach przewiduje się systematyczny wzrost przytoczonych wielkości, między innymi z uwagi na to, że Region Morza Bałtyckiego należy do najbar-dziej rozwijających się w Unii Europejskiej.
Morze Bałtyckie jest nie tylko obszarem eksploatacji, ale także eksploracji. Tradycyj-ne i najstarsze formy wykorzystania morza, to jest żegluga morska i rybołówstwo morskie, uzupełniane są obecnie przez wzrastającą działalność przemysłową na morzu, polegającą na poszukiwaniu i wydobywaniu surowców z dna morskiego, budowie i eksploatacji elek-trowni wiatrowych i rurociągów podwodnych oraz na montażu kabli podwodnych. Prze-widywana budowa gazociągu północnego (Nord Stream) na dnie Bałtyku, realizowana w interesie dwóch państw regionu, Rosji i Niemiec, może spowodować katastrofę ekolo-giczną o nieprzewidywalnych skutkach dla wszystkich krajów nadbałtyckich. Wydaje się, że względy ekologiczne w ogóle nie były brane pod uwagę przy planowaniu tej inwestycji.
Wzmożona eksploracja mórz wynika głównie z uszczuplania lub wyczerpywa-nia się zasobów naturalnych na lądzie. Morze Bałtyckie nie jest pod tym względem
2 W regionie jest 408 portów i przystani morskich (w tym 130 obsługujących obroty międzynarodo-we), zróżnicowanych pod względem wielkości, typów i rodzajów. Por. K. Misztal, Region Morza
Bałtyckie-go i jeBałtyckie-go porty morskie, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu GdańskieBałtyckie-go nr 5, Gdańsk 2008, s. 43.
3 Według szacunków Komisji Helsińskiej (HELCOM) w każdym momencie na Bałtyku znajduje się ok. 2000 statków, a każdego miesiąca jego wody przemierza do 3500 do 5000 jednostek pływających. HELCOM Activities 2007 Overview (Baltic Sea Environment Proceedings no. 114), Helsinki Commi-sion, Helsinki 2008, s. 68.
4 K. Misztal, op.cit. s. 43.
wyjątkiem na świecie, jednakże jego wewnątrzlądowe położenie i niewielki obszar, przy wysoce rozwiniętej funkcji transportowej, przemawiają za ograniczonym (czy kontro-lowanym) wykorzystaniem w celach eksploracyjnych.
Bałtyk, będący morzem dziewięciu państw (a pośrednio również śródlądowych państw Europy), sprzyja różnorodnym powiązaniom międzynarodowym, nie tylko między poszczególnymi krajami, ale i podmiotami gospodarczymi. Postępujące proce-sy globalizacyjne, integracyjne i regionalizacyjne wymagają holistycznego postrzegania mórz i oceanów, jako środowiska zarówno życia, jak i wielorakiej działalności gospo-darczej, o takim samym znaczeniu jak lądy 6.
Determinanty równowagi ekologicznej Regionu Bałtyckiego
Podstawowym warunkiem wszechstronnej uprawy mórz jest zachowanie ich rów-nowagi ekologicznej i niedopuszczenie do obciążenia ekosystemu morskiego ponad dopuszczane granice, określane jako pojemność środowiska morskiego lub jego wydol-ność naturalna 7.
Morze Bałtyckie należy do tych mórz, w których granice pojemności środowiska zostały poważnie naruszone. Jak już wspomniano, Bałtyk należy do mórz o bardzo wy-sokim stopniu zanieczyszczenia. Głównym sprawcą degradacji jego środowiska mor-skiego są jednak zanieczyszczenia pochodzące z lądu. Stanowią one aż 97% ogółu za-nieczyszczeń wprowadzanych do tych wód, a jedynie 3% zaza-nieczyszczeń wynika z dzia-łalności na morzu 8. Bardzo duży udział w zanieczyszczeniu wód powierzchniowych
Bałtyku mają ścieki komunalne i przemysłowe odprowadzane bezpośrednio z zakładów przemysłowych lub siecią kanalizacji miejskiej wprost do morza lub przez rzeki. W ta-kich krajach jak Polska, Rosja, Litwa, Łotwa i Estonia są to w głównej mierze ścieki nieoczyszczone, ze względu na słabe wyposażenie miast nadmorskich i zakładów prze-mysłowych w urządzenia oczyszczające. Na zanieczyszczenia najbardziej narażona jest strefa brzegowa morza. Jednakże substancje toksyczne rozpraszane prądami morskimi są przenoszone na znaczne odległości. Ponadto cechuje je odporność na biodegradację i środowiskowe procesy oczyszczania.
6 K. Misztal, Globalne otoczenie środowiskowe portów morskich, w: Przedsiębiorstwo w otoczeniu
global-nym, Gdańsk 2008, s. 247–256.
7 K. Misztal, Zrównoważony rozwój portów morskich, w: Zrównoważony rozwój transportu, Gdańsk 2009. 8 http://www.naszbaltyk.pl/zanp.php.
60 Konrad Misztal
Niewątpliwie na stan środowiska morskiego wpływają również porty morskie w wyniku prowadzonej działalności gospodarczej. Koncentrują one duże ilości róż-norodnych ładunków, o zróżnicowanej strukturze asortymentowej i właściwościach, tak natury technicznej (zewnętrznej), jak i naturalnej (wewnętrznej), co jest związane z techniką i technologią usług portowych. Obsługują one również różnorodne środki transportowe (głównie statki), dowożące i odwożące ładunki w ramach lądowo-mor-skich łańcuchów dostaw. W basenie Morza Bałtyckiego występuje duża liczba różno-rodnych portów i przystani morskich, obsługujących ruch pasażerski i towarowy w re-lacjach międzynarodowych i lokalnych. Głównym składnikiem obrotów towarowych tych portów są ładunki masowe.
Bardzo duży ruch statków na Bałtyku jest także źródłem zanieczyszczenia w wyni-ku wyrzucania różnorodnych odpadów do morza. Znaczenie tego nośnika zanieczysz-czeń wzrasta w miarę koncentracji statków na niewielkich akwenach morskich. Wyjąt-kowo niebezpieczne dla środowiska morskiego katastrofy statków, zwłaszcza zbiorni-kowców, wykazują w ostatnich latach tendencję spadkową na Bałtyku, chociaż ich licz-ba jest prawie dwukrotnie wyższa niż pięć lat temu 9. Należy to uznać za zjawisko
po-zytywne, zanieczyszczenia olejami lub ropą niosą bowiem ze sobą katastrofalne skutki dla środowiska morskiego. Transport morski uznawany jest jednak za najbardziej przy-jazny środowisku naturalnemu ze wszystkich gałęzi transportu, a zanieczyszczenia mo-rza i atmosfery powodowane przez statki stanowią niewielki procent wszystkich zanie-czyszczeń środowiska morskiego, szczególnie zaś wód powierzchniowych (otwartych).
Idea zrównoważonego rozwoju w Europie Bałtyckiej
Ochrona środowiska morskiego w Regionie Morza Bałtyckiego nabrała pierw-szoplanowego znaczenia i, jak nigdzie indziej na świecie, silnie integruje państwa nad-brzeżne. Ochrona wspólnego dobra, jakim jest Morze Bałtyckie, zjednoczyła państwa nadbałtyckie jeszcze w okresie istniejących w Europie podziałów politycznych i stano-wiła pierwsze przejawy procesów integracyjnych na kontynencie europejskim. Proble-my ochrony środowiska morskiego stały się priorytetem i niejako podwaliną bałtyc-kiej współpracy państw. Poczucie odpowiedzialności za to środowisko doprowadzi-ło państwa nadbałtyckie do podjęcia wspólnych działań już w latach siedemdziesią-tych ubiegłego wieku. Efektem porozumienia państw nadbałtyckich było podpisanie w 1974 roku w Helsinkach Konwencji o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza
Bałtyckiego (Convention on the Protection of the Marine Environment of the Baltic Sea). Konwencja ta, jako pierwsza w świecie, zawierała postanowienia dotyczące komplek-sowego uregulowania problemów zanieczyszczenia Morza Bałtyckiego (pochodzące-go ze wszystkich źródeł, to jest ze statków, z lądu i z powietrza). Weszła w życie w 1980 roku. Głównym jej celem było przywrócenie ekologicznej równowagi Morza Bałtyckie-go oraz wzmocnienie współdziałania i kooperacji państw regionu.
Europa Bałtycka jest jedynym regionem na świecie, gdzie idea zrównoważone-go rozwoju stanowi priorytet w ramach współpracy państw nadbałtyckich. Świadczą o tym programy VASAB 2010 i 2010 Plus oraz Agenda 21 dla Bałtyku – Baltic 21.
Zadaniem programu VASAB 2010 i 2010 Plus – Wizje i strategie wokół Bałtyku – jest wspieranie współpracy państw nadbałtyckich w celu osiągnięcia zrównoważone-go rozwoju i spójności przestrzennej 10. Program opiera się na promowaniu aktywnego
(operacyjnie zorientowanego) planowania przestrzennego, które ma się do tego przy-czynić, a także wzmocnić współpracę międzynarodową.
Z kolei Agenda 21 11 dla Morza Bałtyckiego – Baltic 21, zakłada, że region
bał-tycki powinien się przekształcić w zintegrowany, dynamiczny i konkurencyjny obszar zrównoważonego rozwoju z poszanowaniem społecznie akceptowanych kryteriów śro-dowiskowych. Realizacja zadań opiera się na charakterystycznej dla zrównoważone-go rozwoju zasadzie trójwymiarowości, obejmującej aspekty ekonomiczne, społeczne i ekologiczne 12.
U podstaw koncepcji zrównoważonego rozwoju leży idea sprzężenia w jedną ca-łość zagadnień ekonomicznych, społecznych, ekologicznych i przestrzennych aktywno-ści ludzkiej. Aktywność ta nie może jednak rozwijać się żywiołowo, lecz powinna być poddana kontrolowanym ograniczeniom i sterowanym kierunkom zmian dla dobra nie tylko współczesnego pokolenia, ale i potomnych.
Ekologiczne podejście do mórz i oceanów pozbawia uzasadnienia występowania sztucznych granic w postaci wód terytorialnych czy wyłącznych stref ekonomicznych. Regulacje prawne o charakterze międzynarodowym wykraczają poza te granice, a zasada wolności mórz oznacza wolny handel morski i nieograniczony dostęp do każdego portu morskiego. W tym rozumieniu morze czy ocean stanowi jednolitą całość i jest wspólnym
10 Pełny program VASAB 2010 i 2010 Plus znajduje się na www.vasab.org.pl.
11 Program państw bałtyckich (Baltic 21) do 2030 r. w ramach Globalnego programu działań na XXI
wiek (Agenda 21), będący pokłosiem dwóch Szczytów Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 r.
i w Johannesbur-gu w 2002 r.
12 Model funkcjonowania Agendy 21 w Regionie Bałtyckim szeroko został omówiony w: W. Toczy-ski, Region Bałtycki. Rozwój przestrzenny, programy, inwestycje, Gdańsk 1999 oraz idem, System
62 Konrad Misztal
dobrem. Powstrzymanie procesu degradacji środowiska morskiego jest zadaniem wspól-nym, globalwspól-nym, nie ma charakteru regionalnego czy lokalnego. Jest to bodajże jedna z niewielu spraw współczesnego świata, która łączy, a nie dzieli państwa i społeczeństwa.
Z niniejszych rozważań wynika, iż aby korzystać z dobrodziejstw i możliwości, ja-kie stwarza dostęp do morza, musimy je chronić, nie tylko w interesie naszego pokole-nia, ale i następców.
Literatura
Gospodarka morska, „Przegląd Statystyczny” 2008, Gdańsk 2008.
HELCOM Activities 2007 overview (Baltic Sea Environment Proceedings, no. 114), Helsinki Commission, Helsinki 2008.
http://www.naszbaltyk.pl/zanp.php. http://www.vasab.org.pl.
Misztal K., Globalne otoczenie środowiskowe portów morskich, w: Przedsiębiorstwo w oto-czeniu globalnym, Gdańsk 2008.
Misztal K., Region Morza Bałtyckiego i jego porty morskie, Zeszyty Naukowe Uniwersy-tetu Gdańskiego nr 5, Gdańsk 2008.
Misztal K., Zrównoważony rozwój portów morskich, w: Zrównoważony rozwój transpor-tu, Gdańsk 2009.
Th e Baltic Transport Ranking for 2006, “Baltic Transport Journal”, 2006, no. 4.
Toczyski W., Region Bałtycki. Rozwój przestrzenny, programy, inwestycje, Gdańsk 1999. Zielona księga KE. W kierunku przyszłej unijnej polityki morskiej. Europejska wizja mórz
i oceanów, Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela (COM) 2006.
A SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF BALTIC EUROPE Summary
Protection of marine environment is a signifi cant task for coastal countries. Th e idea of environ-mental protection of sea areas gained special attention of the Baltic Sea countries and nowadays strongly integrates their eff orts in this scope. Environmentally responsible coastal countries can be a factor of sustainable development of whole Baltic Region. Protection of marine environ-ment constitutes main condition of sustainable developenviron-ment.
