408 Recenzje
to Litwa stađa sie˛, tak jak i Polska, cze˛s´ci ˛a NATO i Unii Europejskiej, moz˙na zapewne oczekiwac´ na kolejn ˛a publikacje˛ Adama Bobryka, która w równie interesuj ˛acy i wy-czerpuj ˛acy sposób zaprezentuje obecn ˛a sytuacje˛ mniejszos´ci polskiej na Litwie.
Aneta Ignatowicz Akademia Podlaska w Siedlcach
Krzysztof B u c h o w s k i,
Litwomani i polonizatorzy. Mity, wzajemne
postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej pođowie
XX wieku
, Biađystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Biađymstoku 2006,
ss. 469.
Wzajemne relacje polsko-litewskie s ˛a w wyj ˛atkowym stopniu obarczone spus´cizn ˛a dos´wiadczen´ wspólnej wielowiekowej historii. Wielu badaczy wskazuje, iz˙ odrodzenie litewskie, które nast ˛apiđo w kon´cu XIX wieku, a naste˛pnie ksztađtowanie sie˛ Republi-ki LitewsRepubli-kiej w XX wieku, w duz˙ej mierze bazowađo na opozycji wobec polskos´ci. Zwi ˛azane to byđo z konkurencj ˛a kulturow ˛a oraz burzliwymi procesami narodowos´cio-wymi przebiegaj ˛acymi na przestrzeni wieków. Szczególnie odbiđ sie˛ na s´wiadomos´ci fakt asymilacji szlachty Wielkiego Ksie˛stwa Litewskiego i przyje˛cia przez ich potom-ków polskiej opcji narodowej. Kultura i tradycja litewska zostađa przechowana przez ubogie warstwy chđopstwa, co obarczone zostađo duz˙ym stopniem konserwatyzmu, stereotypów i uprzedzen´.
Krzysztof Buchowski jako podstawowy cel swojej ksi ˛az˙ki postawiđ rekonstrukcje˛ wzajemnego postrzegania, jak tez˙ analize˛ mitów, stereotypów obecnych w stosunkach polsko-litewskich. Jak zaznacza sam autor: „Stawiane pytania badawcze dotycz ˛a z´ródeđ, tres´ci, zasie˛gu oraz roli mitów, obrazów i stereotypów w stosunkach mie˛dzy spođeczen´stwami. W omawianym okresie skrystalizowađ sie˛ w oczach Litwinów zdecydowanie negatywny wizerunek Polaków i Polski, pojawiđy sie˛ takz˙e bardzo nieprzychylne polskie opinie o Litwie i Litwinach. Zatem celem opracowania jest równiez˙ odpowiedz´ na pytanie o przyczyny narastania wzajemnych uprzedzen´. Tak poje˛te zadania odnosz ˛a sie˛ do zjawisk nalez˙ ˛acych do kultury duchowej: emocji, pogl ˛adów, ocen, nastrojów i reakcji psychicznych”. Szczególnie waz˙ne jest, z˙e autor zwróciđ uwage˛ na role˛ klimatu emocjonalnego. W sposób istotny ubogaca to wyniki badan´ i stawia w bardziej przejrzystej perspektywie fakty historyczne.
Wielu polskich badaczy zajmowađo sie˛ problematyk ˛a polsko-litewskich relacji czy tez˙ funkcjonowaniem spođeczen´stwa litewskiego oraz polskiej mniejszos´ci narodowej na obszarze tego pan´stwa. Nalez˙y wymienic´ tu m.in. Juliusza Bardacha, Grzegorza Bđaszczyka, Izabele˛ Borucin´sk ˛a, ks. Romana Dzwonkowskiego, Piotra Eberharda, Andrzeja Firewicza, Adama Hlebowicza, Aline˛ Grynie˛, Henryke˛ Ilgiewicz, Mieczy-sđawa Jackiewicza, Jana Jurkiewicza, Tadeusza Katelbacha, Marcelego Kosmana, Zbigniewa Kurcza, Piotra Đossowskiego, Romualda Mieczkowskiego, Krzysztofa Sidorkiewicza, Jana Sienkiewicza, Aleksandra Srebrakowskiego, Jerzego Surwiđo,
409 Recenzje
Józefa Szostakowskiego, Jerzego Tomaszewskiego, Krzysztofa Tarke˛, Jakuba Wajera, Jarosđawa Wođkonowskiego, Henryka Wisnera, Hanne˛ Wójcik-Đagan. Dzie˛ki tym badaczom jak i niewymienionym tutaj zyskujemy bardzo cenne wiadomos´ci i analizy przybliz˙aj ˛ace nam z˙ycie bliskiego wielu Polakom spođeczen´stwa. Jest to dobry stan wiedzy. Niemniej ksi ˛az˙ka Krzysztofa Buchowskiego odmiennie niz˙ dotychczasowe syntezy podchodzi do stosunków polsko-litewskich. Analizuje bowiem subiektywn ˛a interpretacje˛ przeszđos´ci, która opiera sie˛ na obrazowej i emocjonalnej opinii. Poddaje ocenie uproszczone s ˛ady wartos´ciuj ˛ace. Przedstawia irracjonalne postawy, które charakteryzuj ˛a sie˛ gđe˛bokim przekonaniem w prawdziwos´c´ zmitologizowanych wy-obraz˙en´ i uprzedzen´. Powi ˛azane jest to z przes´wiadczeniem o przewadze danej nacji nad drug ˛a.
Pomimo dos´c´ umownych dat, granice czasowe opracowania nie budz ˛a zastrzez˙en´. Choc´ w tytule autor zaznacza, iz˙ w polu jego zainteresowan´ znajduje sie˛ pierwsza pođowa XX wieku, niejednokrotnie odwođuje sie˛ do wydarzen´ wczes´niejszych. Nie-mniej, by zrozumiec´ istote˛ zdarzen´, jest to niezbe˛dne. Nie budzi wie˛c zdziwienia, gdy spotykamy informacje odnosz ˛ace sie˛ do kon´ca XIX wieku. Litewski ruch narodo-wy, który ksztađtowađ sie˛ w silnej opozycji do polskos´ci, rozwijađ sie˛ bowiem od 1883 r. Wtedy to rozpocze˛to wydawanie gazety „Auszra” (Jutrzenka), która byđa impulsem odrodzenia i procesów przemian. Autor kon´czy swe zasadnicze rozwaz˙ania na roku 1944. Data ta nie zamyka póđwiecza. Jednakz˙e jest ona dos´c´ symboliczna. Kon´czy bowiem okres o dos´c´ duz˙ej róz˙norodnos´ci wydarzen´, ksztađtowania granic pan´stwowych i funkcjonowania zmiennych systemów spođecznych oraz politycznych. W tym roku nast ˛apiđo, po kle˛sce Niemców w tym regionie, umocnienie sie˛ wđadzy radzieckiej i zdominowanie z˙ycia publicznego przez ideologie˛ leninowsko-marksis-towsk ˛a na kilkadziesi ˛at lat. Drastycznie ograniczony zostađ zakres aktywnos´ci grupo-wej mniejszos´ci polskiej, a kontakty z Polsk ˛a miađy przede wszystkim charakter oficjalny i ideologiczny. Po tym okresie w wie˛kszym stopniu wyolbrzymiano i po-wielano stare stereotypy, niz˙ generowano nowe. Wi ˛azađo sie˛ to równiez˙ z przewartos´-ciowaniem ocen dotycz ˛acych innych narodowos´ci ze strony spođeczen´stwa polskiego. Zacze˛to bowiem odchodzic´ od mitu wielonarodowos´ciowej Rzeczpospolitej, gdzie Litwini, Biađorusini, Ukrain´cy i inne nacje wspólnie dziađaj ˛a dla spođecznos´ci polskiej jako lidera wspólnego pan´stwa. St ˛ad pomimo pewnej umownos´ci chronologicznego kon´ca rozwaz˙an´ nalez˙y to rozwi ˛azanie zaakceptowac´.
Mocn ˛a stron ˛a ksi ˛az˙ki jest bogaty materiađ z´ródđowy, na którym oparđ sie˛ autor. W zwi ˛azku z tym, z˙e specyfika badan´ dotyczyđa przede wszystkim stanowiska opinii publicznej, jako podstawowe z´ródđo przyje˛to prase˛. To prawidđowe podejs´cie, gdyz˙ wđas´nie w czasopismach w najwie˛kszym stopniu zostađy odzwierciedlone i utrwalone pogl ˛ady oraz przekonania spođeczen´stwa, które funkcjonowađo wiele lat temu. Autor zadbađ równiez˙ o reprezentatywnos´c´ analizowanych gazet, uwzgle˛dniaj ˛ac tak orienta-cje˛ polityczn ˛a, jak i zasie˛g wydawniczy.Đ ˛acznie jest to az˙ 140 tytuđów. Z polskich moz˙na wymienic´ np.: „Czas”, „Dziennik Wilen´ski”, „Gazete˛ Polsk ˛a”, „Gazete˛ War-szawsk ˛a”, „Gazete˛ Wilen´sk ˛a”, „Kurier Wilen´ski”, „Muche˛”, „Mys´l Narodow ˛a”, „Pias-ta”, „Przegl ˛ad Wilen´ski”, „Robotnika”, „Rzeczpospolit ˛a”, „Sđowo”, „Warszawski Dziennik Narodowy”. Natomiast ws´ród litewskich tytuđów znalazđy sie˛ m.in. „Ausz-ra”, „Darbininkas”, „Diena”, „Kuntaplis”, „Lietuva”, „Lietuvos Aidas”, „Lietuvos
410 Recenzje
Z˙ inios”, „Musu Vilnius”, „Rytas”, „Socjaldemokratas”, „Trimitas”. Autor nie poprze-stađ na prasie i sie˛gn ˛ađ równiez˙ do zasobów archiwalnych, zarówno polskich, jak i litewskich. Wydobyđ z nich takie dokumenty, które umoz˙liwiađy mu ukazanie, jak mity i stereotypy wpđywađy na decyzje polityczne. Uzupeđnieniem tych materiađów byđy wspomnienia osób znacz ˛acych spođecznie oraz liczne pozycje ksi ˛az˙kowe. Nalez˙y podkres´lic´, iz˙ wykaz z´ródeđ i literatury obejmuje 33 strony. Wskazuje to na dobre zgđe˛bienie problematyki przez autora i szeroko przeprowadzon ˛a kwerende˛.
Pozycja ta zostađa podzielona na cztery rozdziađy, które uzupeđnione s ˛a epilogiem, w którym ukazano funkcjonowanie starych mitów, jak i tych, które pojawiđy sie˛ w drugiej pođowie XX wieku. Ukđad ksi ˛az˙ki ma charakter chronologiczno-problemo-wy. Autor zadbađ o duz˙y stopien´ obiektywizmu. Osi ˛agn ˛ađ to poprzez przedstawienie nie tylko polskiej interpretacji wydarzen´ i ich ocen, ale zaprezentowađ równiez˙ wiele argumentów wysuwanych przez strone˛ litewsk ˛a. Wielow ˛atkowy charakter pracy uđatwiđ wyeksponowanie tych skomplikowanych elementów z˙ycia spođecznego.
Rozdziađ I zostađ zatytuđowany „U z´ródeđ mitów, stereotypów i uprzedzen´”. Uka-zano w nim wzajemne postrzeganie narodów do przeđomu XIX i XX wieku, narodzi-ny litewskiej mitologii w polskiej kulturze, mity lez˙ ˛ace u podstaw litewskiego ruchu narodowego, tworzone na przeđomie wieków nowe wizje stosunków z Polakami, stanowisko polskiej opinii publicznej wobec litewskiego ruchu narodowego oraz mit zgody narodów w okresie nacjonalizmu. W rozdziale II: „Mitologia konfliktu z lat 1915-1922” przeanalizowano kwestie narastania wzajemnej nieche˛ci w czasie I wojny s´wiatowej, rozwój konfliktu w latach 1919-1922, antagonizm z litewskiej perspekty-wy, obraz eskalacji konfliktu w s´wiadomos´ci historycznej Litwinów, przebieg sporu w ocenie polskiej opinii publicznej, polskie argumenty za interwencj ˛a, mity federa-cyjne, jak tez˙ miejsce konfliktu w polskiej s´wiadomos´ci historycznej.
Zupeđnie nowe uwarunkowania ksztađtowania sie˛ schematycznych, uproszczonych konstrukcji mys´lowych o podđoz˙u wartos´ciuj ˛acym i emocjonalnym pojawiđy sie˛ po uzyskaniu oraz utrwaleniu przez obydwa pan´stwa niepodlegđos´ci. Zagadnienia te zostađy przedstawione w rozdziale III: „Wzajemne postrzeganie, mity i stereotypy w latach mie˛dzywojennych”. Zawarto w nim takie zagadnienia, jak stosunki polsko--litewskie do wrzes´nia 1939 r., budowa mitu wilen´skiego na Litwie, koncepcje o spo-lonizowanych Litwinach, Polska w oczach Litwinów do nawi ˛azania stosunków dyplo-matycznych w marcu 1939 r., cechy narodowe Polaków w litewskim stereotypie, ocene˛ przez Polaków funkcjonowania Litwy Kowien´skiej, narodowe cechy Litwinów w polskim stereotypie oraz pewn ˛a próbe˛ zmiany postaw w okresie mie˛dzy wzajem-nym uznaniem pan´stw a wybuchem II wojny s´wiatowej. Rozdziađ IV odnosi sie˛ do bardzo zđoz˙onego czasu walk, zmian granicznych, utraty suwerennos´ci przez obydwa kraje i narastania nowego konfliktu. Zostađ on zatytuđowany: „Od sympatii i nadziei do wrogos´ci w latach II wojny s´wiatowej”. Przedstawiono w nim z˙ycie w Kownie i Wilnie mie˛dzy wrzes´niem 1939 r. a czerwcem 1941 r. i transformacje˛ wzajemnych relacji, zđudzenia i resentymenty polskich wđadz na uchodz´stwie, dramatyczne losy pod niemieck ˛a okupacj ˛a oraz kontrowersje wokóđ oceny konfliktu na Wilen´szczyz´nie w latach 1941-1944. Cađos´c´ zakon´czona jest bibliografi ˛a, wykazem najwaz˙niejszych skrótów, spisem ilustracji, indeksem osobowym i streszczeniem w je˛zyku angielskim.
411 Recenzje
Niew ˛atpliwie ksi ˛az˙ka Litwomani i polonizatorzy. Mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej pođowie XX wieku autorstwa Krzysztofa Buchowskiego wypeđnia luke˛ w literaturze przedmiotu. Ukazuje ona relacje mie˛dzy naszymi narodami z zupeđnie nowego punktu widzenia, który dotych-czas analizowany byđ marginalnie i fragmentarycznie. Ma ona wie˛c duz˙y walor po-znawczy. Autor wykazađ nie tylko historyczne uwarunkowania tworzenia sie˛ wzajem-nych uprzedzen´ i ich spođeczny odbiór, ale równiez˙ dowiódđ, iz˙ wspóđczes´nie, pomi-mo braku izolacji, koniec mitów jest tylko pozorny. Gđe˛bokie uprzedzenia sprzed wielu dziesie˛cioleci w rozmaitej formie daj ˛a nadal o sobie znac´. Ksi ˛az˙ka zawiera nie tylko duz˙y zasób opinii i ocen, ale tez˙ znacz ˛acyđadunek zestawien´ faktograficznych. Merytoryczn ˛a zawartos´c´ ocenic´ nalez˙y wie˛c bardzo wysoko.
Nasuwaj ˛a sie˛ jednak pewne drobne uwagi. W bardzo ciekawym epilogu autor nie wspomniađ o lansowanej na pocz ˛atku lat dziewie˛c´dziesi ˛atych koncepcji „wiczów” litewskich. Polegađa ona na tym, iz˙ na Litwie nie ma Polaków, tylko spolonizowani Litwini, pochodz ˛acy ze sfer dawnej arystokracji, których wyróz˙nia posiadanie kon´-cówki nazwiska „icz”, np. Sienkiewicz, Mickiewicz, Dwilewicz. Na potrzeby tej idei zostađ stworzony nie tylko „je˛zyk”, ale równiez˙ propagatorzy tej idei wydawali wđas-n ˛a prase˛, byli dostrzegani w mediach i aktywnie brali udziađ w z˙yciu spođecznym. Równiez˙ pewne w ˛atpliwos´ci wzbudza przyje˛cie jako cezury rozdzielaj ˛acej wrzesien´ 1939 r., a nie paz´dziernik, kiedy to na znak protestu przeciwko zaje˛ciu przez Litwi-nów Wilna, Kowno opus´cili wszyscy polscy dyplomaci i zamknie˛ta zostađa ambasada Rzeczypospolitej. Niemniej uwagi te w z˙adnym stopniu nie umniejszaj ˛a rangi ksi ˛az˙ki. S ˛a jedynie pewnym uzupeđnieniem. Ksi ˛az˙ka Krzysztofa Buchowskiego niew ˛atpliwie jest publikacj ˛a, któr ˛a moz˙na polecic´ nie tylko specjalistom z zakresu historii czy socjologii, ale równiez˙ szerokiemu kre˛gowi odbiorców. Speđnia ona bowiem nie tylko wszelkie standardy pracy naukowej, ale posiada takz˙e waz˙ny aspekt popularyzatorski.
Adam Bobryk Akademia Podlaska w Siedlcach
„Rozkaz wewne˛trzny”. Duszpasterstwo wojskowe wobec dziađan´ zbrojnych II
wojny s´wiatowej w s´wietle dokumentów i rozporz ˛
adzen´ Biskupa Polowego
Polskich Siđ Zbrojnych na Zachodzie, oprac. Marek Wesođowski, Warszawa:
Ordynariat Polowy WP, Akademia Obrony Narodowej 2007, ss. 436.
Kaz˙da rozwinie˛ta i wewne˛trznie zróz˙nicowana instytucja wspóđczesnej cywilizacji posiada wypracowany przez dziesi ˛atki, a czasem i setki lat sposób dziađania, który w naszej kulturze pozostawia pisemne s´lady. Owo wytwarzanie dokumentów sđuz˙y zarz ˛adzaniu t ˛a struktur ˛a a takz˙e mie˛dzypoziomowej i równorze˛dnej w niej komuni-kacji. Specyfika archiwaliów, choc´ znacznie ustandaryzowanych wiekami praktyki kancelaryjnej, zalez˙y w ogromnej mierze od typu czy charakteru instytucji, od celów jej istnienia i dziađania. Staje sie˛ bardzo szczególna, gdy instytucja harmonizuje cele
