Wiara lub niewiara polskich naukowców w Boga a ich poglądy na relację między nauką a religią

DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rpsych.2017.20.1-3pl

ANDRZEJ GOŁĄB5

WyĪsza Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie Wydział Psychologii

WIARA LUB NIEWIARA

POLSKICH NAUKOWCÓW W BOGA

A ICH POGL

ĄDY NA RELACJĉ

MI

ĉDZY NAUKĄ A RELIGIĄ

Artykuł przedstawia wybrane wyniki badania 279 polskich naukowców ze stopniem doktora i doktora habilitowanego. Ogólny wskaĨnik wierzących w Boga wyniósł 56,3%, był najwyĪszy wĞród chemików (80%), geografów (76,2%), matematyków i informatyków (73,1%) i medyków (64,5%). CzĊĞü badanych (6,5%) uznała, Īe ich pogląd najlepiej wyraĪa zdanie: „Nie wierzĊ w osobowego Boga, ale wierzĊ w pewnego rodzaju siłĊ wyĪszą”. Deklaracje ateizmu złoĪyło 18,3% badanych, agnostycyzm jako swą postawĊ wskazało 7,2%. Omówiono teĪ poglądy bada-nych na temat relacji miĊdzy nauką a religią, nawiązując do typologii tych relacji zaproponowanej przez Iana Barboura. NajwiĊcej badanych (41,9%) zaprzeczało istnieniu konfliktu miĊdzy tymi dziedzinami myĞli ludzkiej, 13% uznało, Īe zachodzi miĊdzy nimi konflikt. CzĊĞü badanych (19,6%) uwaĪała, Īe nauka i religia powinny byü traktowane jako niezaleĪne obszary dociekaĔ, 2% opowiedziało siĊ za dialogiem religii i nauki, a 3,6% za ich współdziałaniem w budowaniu obrazu Ğwiata.

Słowa kluczowe: polscy naukowcy; Ğwiatopogląd; wiara w Boga; relacja nauka–religia.

Autor jest emerytowanym profesorem nadzwyczajnym WyĪszej Szkoły Finansów i Zarzą-dzania w Warszawie (WSFiZ). Adres do korespondencji: ANDRZEJ GOŁĄB, ul. 1 Maja 12, 07-130 Łochów; e-mail: andgolab@gmail.com

Badania nie były finansowane. Autor dziĊkuje uczestnikom jego seminarium magisterskiego w WSFiZ za udział w zbieraniu danych.



WPROWADZENIE

Najobszerszym naukowym studium Ğwiatopoglądu polskich naukowców jest badanie Marii Libiszowskiej-ĩółtkowskiej (2000). Wysłała ona pocztą ankietĊ do 960 samodzielnych pracowników naukowych. Otrzymała 447 odpowiedzi (około 47%). Prawie dwie trzecie badanych (64%) stwierdziło, Īe wierzy w Boga, przy czym 25,3% okreĞliło swą wiarĊ jako głĊboką. Niewierzących było 19,7%, ba-daczka wyróĪniła wĞród nich dwie podgrupy: odczuwających związek z KoĞcio-łem (13,7%) oraz informujących o braku takiego związku (6%). Mniej liczne okazały siĊ grupy „niezdecydowanych” (3,1%), „obojĊtnych” (5,6%) i „deistów” (7,6%). NajwiĊcej wierzących profesorów zajmowało siĊ naukami rolniczymi (85,7%) i medycznymi (70,7%). WiĊcej niĪ dwie trzecie wierzących było wĞród profesorów nauk technicznych (67,8%) i matematyki (66,7%). Wierzący stano-wili wiĊkszoĞü równieĪ w trzech kolejnych – pod wzglĊdem wielkoĞci omawia-nego wskaĨnika – grupach profesorów (dziedzina sztuki – 60%, nauki humani-styczne – 58,5%, nauki przyrodnicze – 56,8%). Najmniej wierzących (50%) było wĞród ekonomistów.

Autorka badaĔ stwierdza, Īe „obiegowe opinie na ogół charakteryzują ludzi nauki jako niereligijnych” (Libiszowska-ĩółtkowska, 2000, s. 139), cytuje teĪ podobne zdanie francuskiego historyka religii Jeana Delumeau (s. 321). Byü moĪe właĞnie dlatego zawarła w swej ankiecie m.in. pytania: „Czy religia ogra-nicza aktywnoĞü poznawczą człowieka?” oraz „Czy dobrym naukowcem moĪe byü tylko ateista?”. Przeciwko pierwszej tezie opowiedziało siĊ 68,9% badanych, przeciwko drugiej 86,1%1 (s. 138).

Jedną z kwestii, w których czĊsto dostrzega siĊ przykład sprzecznoĞci miĊ-dzy religijnym a naukowym poglądem na Ğwiat, jest sprawa Ĩródeł Īycia na Zie-mi. Badani mogli wybieraü miĊdzy szeĞcioma stwierdzeniami: (a) „Człowiek został stworzony przez Boga”; (b) „Bóg jest stwórcą Īycia organicznego, z któ-rego w drodze ewolucji wykształcił siĊ człowiek”; (c) „ĩycie organiczne i czło-wiek powstały zgodnie z prawami przyrody, bez ingerencji sił nadprzyrodzo-nych”; (d) „Człowiek «przywĊdrował» na ZiemiĊ z kosmosu”; (e) „Nie potrafiĊ odpowiedzieü”; (f) „UwaĪam inaczej”. NajwiĊcej badanych (31,8%)2 opowie-działo siĊ za poglądem łączącym teoriĊ ewolucji z wiarą w stwórcze działanie Boga („b”). Niemal tyle samo respondentów (30,4%) wybrało ateistyczny punkt

1

Brak jest dokładniejszych informacji o rozkładzie odpowiedzi, poza tym Īe badani wierzący i niewierzący odpowiadali na te pytania w sposób podobny.

2

Podając dane liczbowe, posługujĊ siĊ wynikami własnych obliczeĔ opartych na informa-cjach z Tabeli 45 (Libiszowska-ĩółtowska, 2000, s. 135).



widzenia („c”). Zwolenników wskazywania wyłącznie roli Boga („a”) było 22,4%. Mniej wiĊcej co dziesiąty respondent (11%) uznał, Īe nie potrafi odpowiedzieü.

W polskiej literaturze psychologicznej i socjologicznej brak jest innych ba-daĔ nad pojmowaniem przez naukowców relacji miĊdzy nauką i wiarą religijną3. Takie badania prowadzili natomiast badacze amerykaĔscy. Socjolodzy Ecklund i Park (2009) postanowili ustaliü, ilu spoĞród ponad 1600 naukowców z 21 prestiĪowych uniwersytetów amerykaĔskich uwaĪa, Īe miĊdzy wiedzą reli-gijną i wiedzą naukową istnieje nie dający siĊ przezwyciĊĪyü konflikt (irrecon-cilable conflict). Ankietowani mogli okreĞliü swój pogląd na skali 5-stopniowej. Co dwudziesty badany (5,4%) nie wybrał Īadnej z piĊciu proponowanych odpo-wiedzi. SpoĞród pozostałych tylko nieco wiĊcej niĪ jedna trzecia (36,4%) zgodzi-ła siĊ z tezą o nieprzezwyciĊĪalnoĞci konfliktu religia–nauka (w tym 17% w sposób zdecydowany). Ponad połowa respondentów (57%) była przeciwnego zdania (a wiĊkszoĞü osób z tej grupy – 33,4% – zdecydowanie odrzucała tezĊ pytania). Kilka procent (6,6%) nie miało zdania.

Okazało siĊ, Īe przekonanie o tym, iĪ miĊdzy religią a nauką istnieje nie-przezwyciĊĪalny konflikt, nie miało związku z typem uprawianej nauki (nauki społeczne vs przyrodnicze). Istotnie czĊĞciej współwystĊpowało z takimi oko-licznoĞciami, które są przejawem dystansu wobec religii: deklarowaniem niewia-ry w Boga, nieuczestniczeniem w naboĪeĔstwach, traktowaniem Biblii jako zbio-ru bajek oraz wychowywaniem siĊ w rodzinie, w której nie przywiązywano wagi do spraw związanych z religią.

Wspomniana Elaine Eclund przeprowadziła 275 rozmów z wylosowanymi respondentami, by dokładniej poznaü, jak traktują oni religiĊ i swą pracĊ nauko-wą i dydaktyczną (Ecklund, Park i Sorrell, 2011). Około 15% jej rozmówców uwaĪało, Īe religia i nauka są zawsze w konflikcie; 15% twierdziło, Īe nigdy nie zachodzi miĊdzy nimi konflikt, zaĞ 70% podawało sytuacje, w których istnieje miĊdzy nimi konflikt i sytuacje, w których konfliktu nie ma.

AmerykaĔski fizyk, teolog i historyk nauki Ian Graeme Barbour (1923-2013) w swojej rozprawie Religion in an age of science (1990) rozróĪnił cztery relacje miĊdzy religią i nauką: konflikt, niezaleĪnoĞü, dialog i integracja. TĊ typologiĊ postanowiłem wykorzystaü w analizie danych, jakie zebrałem w badaniu

3

Za prekursora idei takich badaĔ moĪna by uznaü polskiego psychologa Władysława Witwic-kiego (1879-1948). W swej pracy Wiara oĞwieconych (Witwicki, 1939, 1959) podjął on zagadnie-nie, czy ludzie wykształceni zauwaĪają problemy intelektualne i etyczne związane z treĞcią ich wierzeĔ religijnych. W trakcie rozmowy autor przedstawiał im tekst zawierający aluzje do sytuacji przedstawionych w Biblii (grzech pierworodny, odkupienie win przez Chrystusa). WĞród dziesiĊ-ciu rozmówców opisanych przez Witwickiego był jeden, któremu autor nadał kryptonim „uczony”.



wionym w dalszej czĊĞci niniejszego tekstu. Jednym z waĪnych celów tego ba-dania było teĪ poznanie stosunku polskich naukowców do wiary w Boga. Wysoki autorytet, jakim zawsze cieszyli siĊ uczeni, sprawia, Īe zwolennicy kaĪdego Ğwiatopoglądu chcieliby szczyciü siĊ tymi przedstawicielami Ğwiata nauki, któ-rych fundamentalny obraz Ğwiata jest podobny do ich obrazu4.

Naukowe studia nad Ğwiatopoglądem naukowców rozpoczął James Henry Leuba (1867-1946). W krótkiej ankiecie, wysłanej w roku 1914 do około 1000 amerykaĔskich naukowców, pytał ich o wiarĊ w osobowego Boga i nieĞmiertel-noĞü duszy. Stwierdził, Īe procent wierzących w Boga jest najwyĪszy wĞród historyków (około 47%), a najniĪszy wĞród psychologów (około 24%)5. Ustalił, Īe mniej osób wierzy w Boga wĞród naukowców, którzy uwaĪani są za wybit-nych. Powtórzenie tej samej ankiety w roku 1933 pokazało, Īe liczba wierzących naukowców spadła, szczególnie wĞród wybitnych uczonych (Larson i Witham, 1997).

Przewidywanie Leuby, Īe kolejne lata przyniosą dalszy spadek liczby wie-rzących wĞród ogółu naukowców, nie spełniło siĊ. Po kilkudziesiĊciu latach hi-storyk Edward J. Larson i dziennikarz Larry Witham (Larson i Witham, 1997) ponownie posłuĪyli siĊ ankietą Leuby i opublikowali na łamach czasopisma Na-ture artykuł: „Naukowcy nadal wierzą w Boga” („Scientists are still keeping the faith”). Ogólny odsetek wierzących naukowców w Stanach Zjednoczonych wy-nosił w ich badaniu 39,3% i prawie nie róĪnił siĊ od globalnych wyników pierw-szego badania Leuby (41,8%). NajwiĊcej wierzących było wĞród matematyków – około 45%. W artykule pt. „Wybitni naukowcy nadal odrzucają wiarĊ w Boga” („Leading scientists still reject God”) wspomniani autorzy stwierdzili, Īe spadła liczba wybitnych naukowców wierzących w Boga. Wynosiła ona 7% w roku 1996, podczas gdy w latach 1914 i 1933 – odpowiednio: 27,7% i 15% (Larson i Witham, 1998).

Wysoki udział wierzących wĞród naukowców amerykaĔskich wykazały prze-prowadzone w 1969 r. szeroko zakrojone badania 60 000 profesorów w ramach przeglądu zagadnieĔ związanych ze szkolnictwem wyĪszym w Stanach Zjedno-czonych (Carnegie Commission National Survey of Higher Education: Faculty Study Subsample, 1969, cyt. za: Stark, Iannaccone i Finke, 1996; Tabela 1). Po-równajmy liczby wskazujące, jak wĞród przedstawicieli kilku dziedzin nauki wyglądały dwa wskaĨniki: procent osób okreĞlających siĊ jako religijne i procent

4

Stąd zapewne zainteresowanie publikacjami zawierającymi wypowiedzi naukowców na te-maty Ğwiatopoglądowe (np. Skinner, 1987/1994; Dennett i Plantinga, 2010/2014).

5

Dane odczytane z histogramów sporządzonych przez LeubĊ (1916, s. 278) i w związku z tym nie mogą byü traktowane jako precyzyjne.



osób regularnie podejmujących praktyki religijne (dane w nawiasach): matema-tycy – 60% (47%), fizycy – 55% (43%), naukowcy z dziedziny nauk o Īyciu – 55% (42%), socjolodzy – 49% (38%), psycholodzy – 33% (20%), antropolodzy – 29% (15%).

Instytut badawczy Pew Research Center we współdziałaniu z AmerykaĔskim Stowarzyszeniem dla Rozwoju Nauki (American Association for the Advance-ment of Science – AAAS) przeprowadził w roku 1999 ankietĊ wĞród 2533 człon-ków AAAS (było to 25% tych, do których siĊ zwrócono). Okazało siĊ, Īe naj-liczniejszą grupą naukowców wierzących w Boga są chemicy (Masci, 1999). WĞród 348 uczestniczących w sondaĪu chemików 41% deklarowało wiarĊ w Bo-ga. WyraĨnie niĪszy procent wierzących był wĞród naukowców pracujących w dziedzinie biologii i nauk medycznych (32% – ta grupa badanych była najlicz-niejsza: N = 1225). Dwie pozostałe grupy naukowców, dla których są dostĊpne dane o procencie wierzących w Boga, to: badani zajmujący siĊ naukami o Ziemi (30%; N = 154) oraz fizyką lub astronomią (29%; N = 229).

Temat wiary i niewiary naukowców amerykaĔskich frapował takĪe socjolo-gów na początku bieĪącego wieku.

Wspomniana wczeĞniej Ecklund wraz z Christopherem Scheitle (Ecklund i Scheitle, 2007) zbadali za pomocą swej ankiety 1646 naukowców. Uzyskali bardzo wysoki wskaĨnik uczestnictwa: na zaproszenia do udziału w badaniu odpowiedziało prawie 75% zaproszonych. Byü moĪe pewną rolĊ odegrał fakt, Īe przesyłali osobom, do których siĊ zwracali, kwotĊ 15 USD. DeklaracjĊ wiary złoĪyło 25,2% badanych z dziedziny nauk społecznych (30% politologów, 25,2% ekonomistów, 23,7% psychologów i 20,8% socjologów). Nieco mniej wierz ą-cych było wĞród naukowców reprezentujących nauki przyrodnicze: 29,1% che-mików, 19% fizyków i 17,4% biologów. Ogólny procent wierzących w tej grupie nauk wynosił 20,7%.

Gross i Simmons (2009) zebrali wypowiedzi 1471 profesorów ameryka Ĕ-skich uczelni. Procent tych, którzy pozytywnie odpowiedzieli na propozycjĊ udziału, wynosił 51%. WiĊcej niĪ połowa uczestników (51,5%) podała, Īe wie-rzy w Boga, w tym wiĊkszoĞü bez wahaĔ (34,9%). Ateistów było około 10% (9,8%), agnostyków 13,1%. Prawie co piąty badany (19,2%) wybrał odpowiedĨ: „wierzĊ w siłĊ wyĪszą”. NajwiĊcej wierzących (71,4%) było wĞród profesorów z dziedziny rachunkowoĞci i nauczania początkowego (86,4%), najmniej wĞród inĪynierów mechaników (32,4%) i psychologów (28,2%).

Polskich badaĔ nad stosunkiem naukowców do wiary religijnej było dotąd niewiele. Oprócz wspomnianego studium Libiszowskiej-ĩółtkowskiej (2000) moĪna wymieniü właĞciwie jedynie badanie Erenca (2010). Zbadał on kwotową



próbĊ naukowców z Uniwersytetu GdaĔskiego (14% tej populacji – 281 osób). Zastosował kategorie zbliĪone do uĪytych przez Libiszowską-ĩółtkowską. Ba-danych wierzących było 72,3%, w tym 16,4% uznało swą wiarĊ za głĊboką. 10,7% podało, Īe z religią łączy ich tylko przywiązanie do tradycji. Niewierzą-cych było 7,5%, obojĊtnych 7,8%. Nie udzieliło odpowiedzi 1,8%.

CHARAKTERYSTYKA WŁASNEGO BADANIA

W niniejszym artykule zostaną przedstawione niektóre wyniki eksploracyj-nego badania ankietowego doktorów i doktorów habilitowanych pracujących na wybranych wydziałach polskich uczelni i instytutów naukowych.

Jednym z pytaĔ badawczych, które przyĞwiecało badaniu, była kwestia związku miĊdzy dyscypliną nauki a proporcją naukowców deklarujących wiarĊ w Boga. Inną interesującą nas kwestią były poglądy badanych na temat relacji miĊdzy nauką a wiarą religijną.

Badanie nie było finansowane. Realizowali je studenci psychologii WyĪszej Szkoły Finansów i Zarządzania w Warszawie, uczestnicy mojego seminarium magisterskiego zatytułowanego „Obraz Boga u wierzących i niewierzących na-ukowców”. Studenci zgromadzili adresy mailowe naukowców mających co naj-mniej stopieĔ doktora i kierowali na te adresy zaproszenia do udziału w badaniu z załącznikiem w postaci ankiety zredagowanej przez kierującego seminarium. MoĪna było odpowiedzieü, wypełniając i odsyłając otrzymaną wersjĊ ankiety albo wchodząc na stronĊ internetową z pytaniami ankiety.

Podstawowa faza badaĔ trwała od lutego do czerwca 2013 r.6

Uzyskano odpowiedzi od 279 osób. Grupa ta stanowiła około 10% osób zaproszonych, co czyni z niej próbĊ incydentalną. Trzy czwarte badanych (212 osób – 76%) odpowiedziało on-line, 67 (24%) nadesłało ankietĊ. Prawie dwie trzecie uczestników (173 osoby – 62%) miały stopieĔ doktora, zaĞ 106 (38%) stopieĔ doktora habilitowanego. Kobiet było 106 (38%), mĊĪczyzn 173 (62%). NajwiĊcej badanych było w wieku 31-40 lat (34,9%). Pozostałe grupy wiekowe miały nastĊpującą reprezentacjĊ: do 30 lat – 7 osób (3,8%), 41-50 lat – 51 osób (27,4%), 51-60 lat – 31 osób (16,7%), 61-70 lat – 26 osób (14%), ponad 70 lat – 4 osoby (2,2%)7.

Jeden z uczestników seminarium kontynuował badanie za pomocą uproszczonej wersji an-kiety w kwietniu 2014 r. Do niniejszego opracowania zostało włączonych 29 uzyskanych przez niego odpowiedzi.

7



WYNIKI BADAē

PoniĪej zostaną przedstawione wybrane wyniki badania8, a mianowicie te, które dotyczą deklaracji Ğwiatopoglądowych uczestników badania oraz ich po-glądów na temat relacji miĊdzy nauką a wiarą religijną.

Deklaracje Ğwiatopoglądowe badanych

Stosunku do wiary w Boga dotyczyło pytanie: „Czy wierzy Pan (Pani) obecnie w Boga?”. Przewidziano osiem odpowiedzi do wyboru.

Odpowiedzi uzyskane w całej próbie przedstawia Tabela 1.

Tabela 1

Szczegółowy obraz deklaracji Ğwiatopoglądowych ogółu badanych

Kategoria odpowiedzi Liczba Procent

(a) WierzĊ w Boga i nie mam wątpliwoĞci, Īe Bóg istnieje 111 39,8 (b) WierzĊ w Boga, choü czasami mam róĪne wątpliwoĞci 46 16,5 (c) Czasami wydaje mi siĊ, Īe wierzĊ w Boga, a czasami, Īe nie wierzĊ 11 3,9 (d) Nie wierzĊ w osobowego Boga, ale wierzĊ w pewnego rodzaju siłĊ wyĪszą 18 6,5 (e) Nie wiem, czy Bóg istnieje, i nie wierzĊ, Īe jest sposób, Īeby to sprawdziü 20 7,2

(f) Nie wierzĊ w Boga 51 18,3

(g) Nie chcĊ odpowiadaü na to pytanie 2 0,7

(h) Odpowiem własnymi słowami 20 7,2

Razem 279 100,0

Deklaracje Ğwiatopoglądowe zawarte w Tabeli 1 pogrupowano w trzy kate-gorie (typy):

(I) wiara w Boga (bez wątpliwoĞci lub z wątpliwoĞciami) – w tej grupie było 56,3% badanych,

(II) ateizm lub agnostycyzm (deklaracja „f” lub „e”) – w tej grupie było 25,5% badanych,

(III) inne odpowiedzi (deklaracja „c”, „d”, „g” lub „h”) – w tej grupie było 18,2% badanych.



Te właĞnie trzy typy deklaracji Ğwiatopoglądowych zostały uĪyte dla porów-nania związku miĊdzy odpowiedziami naukowców a ich płcią, wiekiem, stop-niem naukowym, dyscypliną naukową oraz sposobem wypełnienia ankiety (on- -line czy w ankiecie przekazanej pocztą). Ujawnił siĊ wyraĨny związek miĊdzy odpowiedziami a płcią (Ȥ² = 12,71; df = 2; p = 0,002). WĞród wierzących w Boga jest wiĊcej kobiet niĪ mĊĪczyzn (67,9% vs 49,1%), w grupie ateistów i agnostyków proporcje są odwrotne (14,2% vs 32,4%), wĞród pozostałych bada-nych prawie nie ma róĪnic pod wzglĊdem płci (17,9% vs 18,5%).

Nie stwierdzono związku miĊdzy odpowiedziami badanych a ich wiekiem (Ȥ² = 8,841; df = 12; p = 0,716), stopniem naukowym (Ȥ² = 2,425; df = 2; p = 0,297) oraz sposobem wypełniania ankiety: on-line czy w ankiecie przekaza-nej pocztą (Ȥ² = 0,093; df = 2; p = 0,954). Wystąpiły natomiast pewne róĪnice w odpowiedziach naukowców z róĪnych dyscyplin naukowych. Dane na ten temat zawiera Tabela 2.

Ogólny wskaĨnik związku miĊdzy dziedziną nauki a typem deklaracji Ğwia-topoglądowej jest wprawdzie nieistotny statystycznie, ale wskazuje na trend róĪnicujący (p < 0,10). JednakĪe porównanie deklaracji typu I (wierzący w Bo-ga) z pozostałymi dwoma typami deklaracji Ğwiatopoglądowych u przedstawicie-li róĪnych dziedzin nauki ujawnia zaleĪnoĞü statystycznie istotną (Ȥ² = 25,99; df = 9; p = 0,002)9. Tak wiĊc odsetek wierzących w Boga wĞród zbadanych na-ukowców ma związek z dziedziną nauki, jaką zajmują siĊ.

Okazało siĊ, Īe wiĊcej niĪ 60% wierzących w Boga było wĞród czterech grup zbadanych naukowców: chemików, geografów (wraz z innymi specjalistami w zakresie nauk o Ziemi), matematyków wraz z informatykami oraz naukowców reprezentujących specjalnoĞci medyczne. Szczególnie niskim wskaĨnikiem wie-rzących w Boga odznaczali siĊ zbadani filozofowie. Przedstawiciele czterech dyscyplin mieli odsetek wierzących w Boga zbliĪony do 50%. Byli to psycholo-dzy, biolopsycholo-dzy, fizycy z astronomami i socjolodzy.

Natomiast gdy bierze siĊ pod uwagĊ relacjĊ miĊdzy dziedziną nauki a II typem deklaracji Ğwiatopoglądowych („ateiĞci i agnostycy” kontra dwa pozostałe typy deklaracji Ğwiatopoglądo-wych), nie stwierdza siĊ związku miĊdzy nimi (Ȥ² = 11,27; df = 9; p = 0,257). Podobnie gdy bie-rzemy pod uwagĊ relacjĊ miĊdzy dziedziną nauki a III typem deklaracji Ğwiatopoglądowych („Inne odpowiedzi” kontra dwa pozostałe typy deklaracji Ğwiatopoglądowych), nie stwierdzamy związku miĊdzy nimi (Ȥ² = 9,69; df = 9; p = 0,375).

 Tabela 2

Trzy typy deklaracji Ğwiatopoglądowych a dziedzina nauki

Dziedzina nauki (I) Wiara bez w ątpli-woĞci lub z w ątpli-woĞciami

(II) Ateizm lub agnostycyzm (III) Inne odpowiedzi Ogółem (a) Chemia N 16a 2a 2a 20 % w wierszu 80,0 10,0 10,0 100,0 % w kolumnie 10,2 02,8 03,9 7,2 (b) Geografia / geolo-gia / nauki o Ziemi

N 16a 3a 2a 21 % w wierszu 76,2 14,3 09,5 100,0 % w kolumnie 10,2 04,2 03,9 007,5 (c) Matematyka i informatyka N 19a 5a 2a 26 % w wierszu 73,1 19,2 07,7 100,0 % w kolumnie 12,1 07,0 03,9 009,3 (d) Medycyna N 20a 5a 6a 31 % w wierszu 64,5 16,1 19,4 100,0 % w kolumnie 12,7 07,0 11,8 011,1 (e) Psychologia N 20a 10a 6a 36 % w wierszu 55,6 27,8 16,7 100,0 % w kolumnie 12,7 14,1 11,8 012,9 (f) Biologia N 18a 10a 7a 35 % w wierszu 51,4 28,6 20,0 100,0 % w kolumnie 11,5 14,1 13,7 012,5 (g) Fizyka i astrono-mia N 25a 15a 12a 52 % w wierszu 48,1 28,8 23,1 100,0 % w kolumnie 15,9 21,1 23,5 018,6 (h) Socjologia N 9a 7a 4a 20 % w wierszu 45,0 35,0 20,0 100,0 % w kolumnie 05,7 09,9 07,8 007,2 (i) Filozofia N 2a 7b 6b 15 % w wierszu 13,3 46,7 40,0 100,0 % w kolumnie 01,3 09,9 11,8 005,4 (j) Inne dziedziny nauki N 7a 3a 3a 13 % w wierszu 53,8 23,1 23,1 100,0 % w kolumnie 04,5 04,2 05,9 004,7 (k) Brak danych o dziedzinie nauki N 5a 4a 1a 10 % w wierszu 50,0 40,0 10,0 100,0 % w kolumnie 03,2 05,6 02,0 003,6 Ogół badanych N 1570 71 51 2790 % w wierszu 056,3 025,4 018,3 100,0 % w kolumnie 100,0 100,0 100,0 100,0

Uwaga.Ȥ² = 28,86; df = 20; p = 0,09. LiczebnoĞci umieszczone w jednej kolumnie i oznaczone w indeksie



PorównaliĞmy pod wzglĊdem liczby osób wierzących trzy dyscypliny: che-miĊ, psychologiĊ i filozofiĊ. Procent osób wierzących naukowców z tych trzech dyscyplin wynosił odpowiednio: 80%, 55,6% i 13,3%. Wynik charakteryzujący filozofów róĪni siĊ w sposób statystycznie istotny od wyniku chemików (Ȥ² = = 15,25; df = 1; p < 0,001) i psychologów (Ȥ² = 7,69; df = 1; p < 0,01). Wynik psychologów róĪni siĊ od wyniku chemików (Ȥ² = 3,35; df = 1; p = 0,067) na poziomie tendencji statystycznej (p < 0,10).

Wypowiedzi badanych na temat relacji miĊdzy nauką a wiarą religijną

W ankiecie, na którą odpowiadali badani, zawarte było pytanie sformułowa-ne nastĊpująco: „Niektórzy ludzie uwaĪają, Īe idea Boga nie da siĊ pogodziü z twierdzeniami nauki. Jakie jest Pani / Pana zdanie w tej sprawie?”. Na to pyta-nie odpowiedzieli prawie wszyscy badani z 248 osób, które wziĊły udział w ankiecie wypełnianej w 2013 r.10 (231 osób – 93,1%). Odpowiedzi poddano kategoryzacji zgodnej ze wspomnianą we Wprowadzeniu typologią Barboura. NajwiĊcej badanych (104 osoby – 41,9%) zaprzeczyło konfliktowi miĊdzy nauką a religią. Oto przykłady: „Nie znam Īadnego twierdzenia nauki, które wyklucza-łoby moĪliwoĞü istnienia Boga” (K11, dr chemii); „Nie widzĊ problemu w godzeniu istnienia Boga z obecnym stanem wiedzy o WszechĞwiecie” (M, dr fizyki). Blisko 16% osób stwierdziło, Īe istnieje konflikt miĊdzy nauką a religią. PrzytoczĊ dwie wypowiedzi tego typu: „Nauka usuwa Boga z kaĪdego miejsca, gdzie głĊbiej siĊga. [...] Gdzie dziĞ moĪna dostrzegaü jeszcze Boga, za ileĞ lat nie bĊdzie juĪ tam miejsca na Boga”12 (M, dr fizyki); „[...] Natura rządzi siĊ prawami fizyki, a nie Bogiem. Nauka nie łączy siĊ z ideą Boga” K, dr fizyki). W przypadku tego typu stanowiska najwiĊcej było odpowiedzi krótkich, typu „zgadzam siĊ” [z tym, Īe „Īe idea Boga nie da siĊ pogodziü z twierdzeniami nauki”]. Do tej grupy zaliczono teĪ odpowiedzi ironiczne. Pra-wie 17% badanych było zdania, Īe nauka i religia powinny byü traktowane jako

niezaleĪneobszary myĞli ludzkiej. PrzedstawiĊ dwa stwierdzenia zaliczone do tej

10

W kwestionariuszu uĪytym w roku 2014 nie było tego pytania, jak równieĪ wielu innych. Zmniejszono liczbĊ pytaĔ, aby zwiĊkszyü szanse na wziĊcie udziału w badaniu, którego głównym tematem badania był „obraz Boga”.

11

W nawiasach została podana informacja o płci respondenta (K – kobieta; M – mĊĪczyzna), stopieĔ naukowy i rodzaj dyscypliny naukowej.

12 _{Sformułowanie to nasuwa skojarzenie z odwoływaniem siĊ do idei Boga w sytuacjach, gdy} naukowcy nie są w stanie wytłumaczyü niektórych zjawisk („Bóg od łatania dziur [w wiedzy]”, „God of the gaps”).



grupy: „Nauka to jedno, a wiara to drugie. Wielu naukowców uwaĪa, Īe przy pomocy narzĊdzi nauki uda nam siĊ wytłumaczyü powstanie wszechĞwiata czy Īycia na ziemi i wtedy idea Boga okaĪe siĊ byü ostatecznie obaloną. Absolutnie siĊ z tym nie zgadzam [...]” (K, dr biologii); „Wiara [...] [i] religia stanowią dwa oddzielne i niesprzeczne obszary13. Problem siĊ zaczyna, gdy chce siĊ przy po-mocy metody naukowej udowadniaü (obalaü) twierdzenia religijne albo przy pomocy religii wpływaü na poznanie naukowe” (M, dr hab. chemii).

Kilka osób uznało, Īe wskazany jest dialog miĊdzy religią i nauką. Na przy-kład jedna z badanych stwierdziła: „Tak nie jest [jak głosi wstĊp do pytania]. Nauka pozwala nam poznaü coraz lepiej to, jak Bóg stworzył/stwarza Ğwiat. Nie widzĊ problemu w tym, Īe czasem wydaje nam siĊ, Īe nauka i Bóg mówią róĪ-nym głosem. To raczej róĪnica jĊzyka niĪ natury rzeczy” (K, dr psychologii).

DziewiĊü osób (3,6%) wypowiedziało siĊ za czymĞ wiĊcej niĪ dialog nauki i religii, a mianowicie za ich współdziałaniem. Oto przykład: „[SprzecznoĞü miĊdzy nauką i religią] to tylko pozorna sprzecznoĞü. Bóg jest konstruktorem tego Ğwiata i teorie, które bĊdą w sposób poprawny opisywały rzeczywistoĞü, nie bĊdą wykluczały Boga” (M, dr hab. informatyki).

W Tabeli 3 podajĊ informacje o tym, jak przedstawiali relacjĊ miĊdzy nauką i religią badani zaliczeni do trzech grup wyróĪnionych ze wzglĊdu na ich dekla-racje Ğwiatopoglądowe.

WartoĞü testu chi-kwadrat podana pod Tabelą 3 wskazuje, Īe miĊdzy anali-zowanymi zmiennymi zachodzi zaleĪnoĞü bardzo istotna statystycznie.

WĞród osób wierzących w Boga dominują odpowiedzi negujące konflikt miĊdzy nauką a religią, zaĞ wĞród ateistów i agnostyków najwiĊcej badanych uznało, Īe wchodzi tu w grĊ konflikt. Dialog lub współdziałanie miĊdzy nauką a religią postulowały prawie wyłącznie osoby, które zadeklarowały wiarĊ w Bo-ga. JeĞli wziąü pod uwagĊ opiniĊ, Īe nauka i religia powinny byü traktowane jako niezaleĪne od siebie, to wiĊkszoĞü zwolenników tej opinii stanowią osoby wierzące w Boga. Takiego samego zdania był jednak co ósmy badany z grupy ateistów i agnostyków, a takĪe co piąty z grupy tych, których deklaracje Ğwiato-poglądową zaliczono do grupy „inne odpowiedzi”.

13 _{Nasuwa siĊ tu skojarzenie z tezą amerykaĔskiego paleontologa Stephena Jay Goulda} (1941-2002), Īe w przypadku nauki i religii wchodzą w grĊ „nie nakładające siĊ na siebie dziedziny nauczania” („nonoverlapping magisteria” – Gould, 1997).

 Tabela 3

Rodzaj deklaracji Ğwiatopoglądowej a opinia na temat relacji miĊdzy nauką i religią

Kategoria odpowiedzi

(I) Wiara bez wątpliwoĞci lub z wątpliwoĞciami

(II) Ateizm lub agnostycyzm

(III) Inne

odpowiedzi Ogółem

(a) Jest konflikt

N 2a 29b 6c 37 % w wierszu 05,4 78,4 16,2 100,0 % w kolumnie 01,5 43,9 13,0 014,9 (b) Nie ma konfliktu N 68a 15b 21a 104 % w wierszu 65,4 14,4 20,2 100,0 % w kolumnie 50,0 22,7 45,7 041,9 (c) Obie dziedziny powinny byü traktowane jako niezaleĪne N 24a 9a 9a 42 % w wierszu 57,1 21,4 21,4 100,0 % w kolumnie 17,6 13,6 19,6 016,9 (d) PoĪądany jest dialog lub współdziałanie* N 13a 0b 1a, b 14 % w wierszu 92,9 00,0 07,1 100,0 % w kolumnie 09,6 00,0 02,2 005,6

(e) Inne odpowiedzi

N 18a 12a 4a 34 % w wierszu 52,9 35,3 11,8 100,0 % w kolumnie 13,2 18,2 08,7 013,7 (f) Brak odpowiedzi N 11a 1a 5a 17 % w wierszu 64,7 05,9 29,4 100,0 % w kolumnie 08,1 01,5 10,9 006,9 Ogół badanych N 1360 66 46 2480 % w wierszu 054,8 026,6 018,5 100,0 % w kolumnie 100,0 100,0 100,0 100,0

Uwaga.Ȥ² z poprawką Yatesa = 68,848; df = 10; p < 0,001. LiczebnoĞci umieszczone w jednym wierszu

i oznaczone w indeksie dolnym tą samą literą nie róĪnią siĊ na poziomie p < 0,05. * Połączono odpowiedzi postulujące dialog miĊdzy nauką a religią z odpowiedziami postulującymi ich współdziałanie.

DYSKUSJA WYNIKÓW

Przedstawione w niniejszym artykule analizy wyników opisanego badania były bliĪsze celom, jakie stawia siĊ w badaniach socjologicznych, niĪ poszuki-waniu odpowiedzi na pytania, które docierałyby do psychologicznych mechani-zmów zjawisk. Realizacja drugiego celu wymagałaby dysponowania Ğrodkami pozwalającymi na lepszą organizacjĊ i finansowanie takich badaĔ. Zamiar autora był skromny: wstĊpna eksploracja obszaru badawczego. Fakt, Īe tylko około 10% zaproszonych wziĊło udział w badaniu, obniĪa wartoĞü uzyskanych wyni-ków, ale nie pozbawia ich znaczenia. Nie mają one waloru dowodowego, ale moĪna z nich czerpaü pomysły do dalszych poszukiwaĔ badawczych.



Warto odnotowaü, Īe nie wszyscy badani niewierzący w Boga (ateiĞci i agnostycy) dostrzegają konflikt nauki i wiary, blisko jedna czwarta zaprzecza konfliktowi. MoĪe takiej koncyliacyjnej postawie sprzyja fakt, Īe Īyją w społe-czeĔstwie, w którym ogromna wiĊkszoĞü wyznaje wiarĊ w Boga. Centrum Ba-dania Opinii Społecznej stwierdziło, Īe w latach 1995-2012 ponad 85% osób z reprezentatywnych prób społeczeĔstwa polskiego stanowiły osoby wierzące w Boga bez wahaĔ lub mimo wahaĔ, a zmiany w tym zakresie na przestrzeni 15 lat były minimalne (Boguszewski, 2012, rys. 12, s. 14).

Byü moĪe z tych samych powodów wĞród 42 zwolenników poglądu o moĪ-liwoĞci i potrzebie współistnienia nauki i religii na zasadzie ich swoistej auto-nomii są nie tylko wierzący (około 57%), ale takĪe ateiĞci i agnostycy (około 21%) oraz osoby unikające jednoznacznej autoidentyfikacji Ğwiatopoglądowej (około 21%).

Ustalenie, czy ta hipoteza jest słuszna, prawdopodobnie wymagałoby posłu-Īenia siĊ wywiadem, podobnie jak miało to miejsce w badaniu Ecklund i współ-pracowników (2011). Wyniki ich badania moĪna teĪ traktowaü jako Ĩródło in-nych hipotez wyjaĞniających negowanie konfliktu miĊdzy wiarą a nauką, a mia-nowicie: (a) niektórzy niewierzący naukowcy dystansują siĊ od konfliktowych kwestii, uznając, Īe ich osobiĞcie nie dotyczą; (b) czĊĞü wierzących naukowców podkreĞla ograniczenia poznania naukowego i zakłada, Īe religia pozwala wyjĞü poza te ograniczenia; (c) są naukowcy, którzy traktują pojĊcie religijnoĞci szerzej – w sposób zbliĪony do pojĊcia „duchowoĞci” – i dostrzegają w koncepcjach nawiązujących do idei duchowoĞci inspiracjĊ dla nowego rozumienia badanej rzeczywistoĞci; (d) naukowcy, nawet tacy, którzy sami nie są wierzący, wiedzą o wybitnych naukowcach, którzy podkreĞlają swoją wiarĊ w Boga14; (e) niektó-rzy naukowcy sądzą, Īe w swej działalnoĞci dydaktycznej nie powinni unikaü problematyki relacji miĊdzy nauką i religią, tym bardziej Īe studenci stykają siĊ z dyskusjami na ten temat.

Patrząc z obecnej perspektywy, widzĊ celowoĞü zastąpienia formy ogólnego pytania o relacjĊ miĊdzy nauką a religią pytaniami bardziej szczegółowymi. MoĪna by tu nawiązaü do poglądu Józefa ĩyciĔskiego na temat trzech aspektów zagadnienia relacji miĊdzy nauką a religią. Są to mianowicie pytania o to, czy obraz Ğwiata, jaki sugeruje współczesna nauka, da siĊ pogodziü z wierzeniami

W badaniu Ecklund i współpracowników (2011) takim przywoływanym czĊsto naukowcem był Francis Collins – kierujący programem Poznania Ludzkiego Genomu (Human Genome

Pro-ject). W badaniu prezentowanym w niniejszym artykule niektórzy respondenci powoływali siĊ na



religijnymi; jaką rolĊ odegrała i odgrywa religia w rozwoju nauki; jak nauka wpływa na teologiĊ (Gutowski, 2014).

Wyniki dotyczące osobistego stosunku zbadanych naukowców do wiary w Boga mogą skłoniü na przykład do porównywania danych z lat wczeĞniejszych i póĨniejszych. Spadek liczby osób wierzących w Boga skłania do rozwaĪenia doĞü powszechnie przyjmowanej koncepcji postĊpującej laicyzacji. JednakĪe wydaje mi siĊ, Īe naleĪałoby ostroĪnie podchodziü do takiej interpretacji. Rozpa-trując wyniki uzyskane przez Libiszowską-ĩółtkowską (64% wierzących), trzeba pamiĊtaü, Īe dane te odnoszą siĊ do samodzielnych pracowników naukowych, a wiĊc doktorów habilitowanych. W badaniu referowanym w tym artykule pro-cent wierzących w Boga wĞród ogółu 106 doktorów habilitowanych wynosił 61,3%, był wiĊc tylko nieznacznie niĪszy od wskaĨnika uzyskanego przez Libi-szowską-ĩółtkowską. Po drugie, dane Erenca (72,3% wierzących) zaprzeczają hipotezie postĊpującej laicyzacji Ğrodowiska naukowego, tym bardziej Īe wiĊk-szą czĊĞü jego próby stanowili prawdopodobnie doktorzy, a wiĊc osoby z reguły młodsze i bardziej podatne na wpływy laicyzacyjne. Ciekawe są róĪnice miĊdzy przedstawicielami róĪnych dyscyplin naukowych. ZajmĊ siĊ wskaĨnikami reli-gijnoĞci trzech grup naukowców: chemików, matematyków i psychologów.

Zastanawiający jest wysoki odsetek wierzących w Boga wĞród chemików. W naszych badaniach było to 80%, w cytowanych badaniach amerykaĔskich czĊsto chemicy przodowali we wskaĨnikach ukazujących procent osób wierzą-cych. Dodam jeszcze, Īe wĞród laureatów nagrody Nobla w latach 1901-2000 najwiĊcej chrzeĞcijan było wĞród tych, którzy uzyskali je w dziedzinie chemii (72,5%; Shalev, 2003, s. 59)15.

Byü moĪe chemia jest dyscypliną naukową, która leĪy „na uboczu” takich sporów, jak kontrowersje dotyczące początków wszechĞwiata czy powstania człowieka. Naukowcy zajmujący siĊ chemią mają mniej okazji, w których „wy-pada” ujawniü swoje stanowisko w tych sporach.

Z tych samych powodów deklaracja wiary w Boga moĪe byü łatwiejsza dla matematyków. Ponadto moĪe mieü znaczenie to, Īe ich praca naukowa jest raczej indywidualna, mają wiĊc mniej okazji, by konfrontowaü swój Ğwiatopogląd ze Ğwiatopoglądem kolegów. Z badaĔ Ecklund i Parka (2009) wynika, Īe taki czyn-nik, jak „pozytywna opinia kolegów-naukowców o religii” ma związek z wła-snym stanowiskiem respondenta w sprawie konfliktu miĊdzy nauką a religią16.

15

Analogiczny wskaĨnik wynosi 65,3% dla laureatów Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki. Dane dla innych dziedzin są nastĊpujące: medycyna – 62%, ekonomia – 54%. Ogólny wskaĨnik wynosił 65,4% (Shalev, 2003).

16



JeĞli chodzi o wyniki psychologów, to w trzech cytowanych wczeĞniej Ĩró-dłach (Leuba, 1916; Stark i in., 1996; Gross i Simmons, 2009) psycholodzy mieli najniĪsze wskaĨniki obrazujące procent wierzących w Boga. W badaniach, któ-rych autorami byli Ecklund i Scheitle (2007), psycholodzy mieli jeden z dwu najniĪszych wyników w grupie nauk społecznych.

WaĪnym powodem dystansu wobec religii u psychologów pracujących na-ukowo jest chyba fakt, Īe psychologia od samego początku „obecnoĞci” na uni-wersytetach – mimo etymologicznego znaczenia swej nazwy („nauka o duszy”) – odcinała siĊ od zainteresowania duszą w sensie, jaki temu terminowi nadaje religia. Doprowadziło to do paradoksalnego braku zainteresowania nawet pogl ą-dami ludzi na temat duszy. Dopiero w ostatnich latach psycholodzy zaczĊli badaü, co ludzie myĞlą na temat duszy (Riekki, Lindeman i Lipsanen, 2013; Anglin, 2015)17.

Na tle niskich wskaĨników wiary amerykaĔskich psychologów (24-33%) ciekawy jest umiarkowanie wysoki wskaĨnik wiary w Boga u psychologów w naszych badaniach (55,6%). MoĪe jest to wynik wzrastania w doĞü monoli-tycznym społeczeĔstwie, w którym religia ma bardzo wysoką pozycjĊ. WskaĨni-ki deklarowanej religijnoĞci są w Polsce wyĪsze niĪ w Stanach Zjednoczonych (IMAS International, 2006).

Czy warto kontynuowaü badania nad poglądami naukowców? Wydaje siĊ, Īe tak, głównie z powodu wpływu, jaki mają lub mogą mieü na młodzieĪ studencką, a takĪe z powodu szacunku, jakim wciąĪ cieszą siĊ w szerszym społeczeĔstwie. PrestiĪ profesora uniwersytetu zajmował czołową pozycjĊ w rankingu prestiĪu zawodów w Polsce w latach 1975-1998, a w badaniu CBOS z 2013 r. wskaĨnik prestiĪu zawodu profesora przesunął siĊ na drugą pozycjĊ (Cybulska, 2013).

Na zakoĔczenie chcĊ napisaü o swoim stosunku do kwestii relacji nauka– –religia. NajbliĪej mi do poglądu, Īe poĪyteczny jest dialog miĊdzy tymi, którzy identyfikują siĊ ze Ğwiatem nauki, i tymi, którzy zajmują siĊ refleksją w dziedzi-nie religii. Doskonałą poetycką metaforą tego podejĞcia wydaje mi siĊ myĞl za-warta w pierwszym zdaniu Encykliki Fides et ratio (Jan Paweł II, 1998): „Wiara i rozum [fides et ratio] są jak dwa skrzydła, na których duch ludzki unosi siĊ ku kontemplacji prawdy”.

Ecklund i Park (2009, s. 277) odnotowują sformułowaną w roku 1968 hipotezĊ Edwarda Lehmana i Donalda Shrivera, zgodnie z którą naukowcy z dziedzin zajmujących siĊ religią są rzadziej religijni. Badania przeprowadzone na około 500 psychologach z doktoratem wykazały jednak, Īe „psycholodzy, którzy osobiĞcie zajmowali siĊ w swej pracy zjawiskami religijnymi, byli duĪo czĊĞciej religijni niĪ pozostali” (Ragan i in., 1980, s. 74).



LITERATURA CYTOWANA

Anglin, S. M. (2015). On the nature of implicit soul beliefs: When the past weighs more than the present. British Journal of Social Psychology, 54, 394-404.

Barbour, I. G. (1990). Religion in an age of science. San Francisco: Harper & Row. Strona internetowa: http://media.sabda.org/alkitab-2/Religion-Online.org%20Books/Barbour,%20Ian %20-%20Religion%20in%20an%20Age%20of%20Science.pdf

Boguszewski, R. (2012). Zmiany w zakresie wiary i religijnoĞci Polaków po Ğmierci Jana Pawła II. Raport BS/49/2012. Warszawa: Centrum Badania Opinii Społecznej.

Cybulska, A. (2013). PrestiĪ zawodów. Raport BS/164/2013. Warszawa: Centrum Badania Opinii Społecznej.

Dennett, D. i Plantinga, A. (2010 / 2014). Nauka i religia. Czy moĪna je pogodziü? Kraków: Copernicus Center Press. [Wydanie oryginalne: Dennett, D. C. i Plantinga, A. (2010). Science

and religion: Are they compatible? New York: Oxford University Press].

Ecklund, E. H. i Park, J. Z. (2009). Conflict between religion and science among academic scientists? Journal for the Scientific Study of Religion, 48(2), 276-292.

Ecklund, E. H., Park, J. Z. i Sorrell, K. L. (2011). Scientists negotiate boundaries between religion and science. Journal for the Scientific Study of Religion, 50, 552-569.

Ecklund, E. H. i Scheitle, C. P. (2007). Religion among academic scientists: Distinctions, disciplines, and demographics. Social Problems, 54, 289-307.

Erenc, J. (2010). ReligijnoĞü i tolerancja. Stosunek do wiary pracowników naukowych Uniwer-sytetu GdaĔskiego. Przegląd Religioznawczy, 3, 123-143.

Gołąb, A. (2014). Poglądy wierzących i niewierzących naukowców na to, jakie cechy przypisuje Bogu wiĊkszoĞü Polaków. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia

Sociolo-gica, 6(1), 144-162.

Gould, A. J. (1997). Nonoverlapping Magisteria. Natural History, 106, 16-22. Strona internetowa: http://www.colorado.edu/physics/phys3000/phys3000_fa11/StevenJGoulldNOMA.pdf Gross, N. i Simmons, S. (2009). The religiosity of American college and university professors.

Sociology of Religion, 70(2), 101-129.

Gutowski, P. (2014). Józefa ĩyciĔskiego koncepcja relacji miĊdzy religią a nauką. Strona internetowa: http://ekai.pl/analiza/x75261/jozefa-zycinskiego-koncepcja-relacji-miedzy-religi a-a-nauka/

IMAS International (2006). W co wierzymy? Wrocław: IMAS International Polska. Strona inter-netowa: http://www.imas.pl/files/raporty/IMAS-Wierzenia2006.pdf

Jan Paweł II (1998). Fides et ratio. O relacjach miĊdzy wiarą a rozumem. Watykan: Libreria Editrice Vaticana.

Larson, J. E. i Witham, L. (1997). Scientists are still keeping the faith. Nature, 386, 435-436. Larson, J. E. i Witham, L. (1998). Leading scientists still reject God. Nature, 394, 313-314. Leuba, J. H. (1916). The belief in God and immortality. A psychological, antropological and

statistical study. Boston: Sherman, French & Company. Strona internetowa: http://darrow.

law.umn.edu/documents/Leuba_Belief_in_God_Complete.pdf

Libiszowska-ĩółtkowska M. (2000). Wiara uczonych. Esej mocno osadzony w empirii. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.

Masci, D. (2009). Religion and science in the United States. Scientists and belief. Strona internetowa: http://www.pewforum.org/2009/11/05/scientists-and-belief/



Ragan, C., Malony, H. N. i Beit-Hallahmi, B. (1980). Psychologists and religion: Professional factors and personal belief. Review of Religious Research, 21(2), 208-2017. Strona interne-towa: http://hiebertglobalcenter.org/blog/wp-content/uploads/2013/03/Reading-9-Ragan-and-Malony-Psychologists-and-Religion.pdf

Riekki, T., Lindeman, M. i Lipsanen, J. (2013). Conceptions about the mind-body problem and their relations to afterlife beliefs, paranormal beliefs, religiosity, and ontological confusions.

Advances in Cognitive Psychology, 9(3), 112-120.

Shalev, B. A. (2003). 100 years of Nobel Prizes. New Delhi: Atlantic Publishers and Distributors. Skinner, B. F. (1994). Czym jest dla mnie religia. Znak, 46(2), 62-64. [Wydanie oryginalne:

Skinner, B. F. (1987). What religion means to me. Free Inquiry, 7(2), 12-14. Strona inter-netowa: http://www.scientificmindfulness.com/2010/03/skinner-on-religion.html]

Stark, R., Iannaccone, L. R. i Finke, R. (1996). Religion, science and rationality. American

Economic Review, 86(2), 433-437.

Witwicki, L. (1939). La foi des éclairés. Paris: Librairie Félix Alcan. Bibliothèque de philosophie contemporaine.

Witwicki, W. (1959). Wiara oĞwieconych. Warszawa: PaĔstwowe Wydawnictwo Naukowe.