Przestępczość w kontekście uwarunkowań psychologicznych sprawców

Przest҄pczoҲѴ w kontekҲcie uwarunkowaҞ psychologicznych

sprawcÓw

Wiola Friedrich, e-mail: wfriedrich@us.edu.pl Uniwersytet gl­ski w Katowicach Ul. GraČyÚskiego 53, 40-126 Katowice

Streszczenie

Zagadnienie przest¿pczoïci budzi kontrowersje od wielu lat, a dyskusje na temat etiologii przest¿pczoïci tocz­ si¿ od dawna. Nie budzi w­tpliwoïci fakt, Če rozmiary przest¿pczoïci kobiet i m¿Čczyzn s­ róČne. RozbieČnoï° w rozmiarze przest¿pczoïci kobiet i m¿Čczyzn to nie jedyne zauwaČalne odmiennoïci. RóČnice pÙciowe w popeÙnianiu przest¿pstw s­ zauwaČalne takČe w jej dynamice, nasileniu, rodzaju, motywacji, okolicznoïciach, a na gruncie niniejszych rozwaČaÚ przede wszystkim w charakterystyce psychologicznej sprawców. Powszechnie znan­ prawidÙowoïci­ jest fakt znacz-nie mznacz-niejszego udziaÙu kobiet w przest¿pczoïci ogólnej. Autorka próbuje okreïli° czynniki psychologiczne róČnicuj­ce sprawców przest¿pstw (kobiet i m¿Čczyzn) oraz znaleĊ° charakterystyki, które Ù­cz­ obie grupy, przy uwzgl¿dnieniu, iČ przest¿pczoï° jest zjawiskiem spoÙecznym, a wi¿c i sprawca powinien by° rozpatrywany w kontekïcie spoÙecznego podÙoČa.

SÙowa kluczowe: przest¿pczoï°, osobowoï°, temperament, biograÞ a Čyciowa, róČnice i podobieÚstwa pÙciowe, sprawcy przest¿pstw

Crime in the contex of the personality (subjective), temperamental and socialization factors due to male and female crime oě enders

Abstract

Crime is a controversial issue for many years, and discussions about the etiology of crime taking place for a long time. There is no doubt that the crime sizes for men and women are diě erent. The diě erences in size between men and women crime oě enders are not the only noticeable diě erence. Gender diě erences in the crimes commission are also noticeable in its dynamics, intensity, type, motivation, circumstances, and in this research, primarily in the psycholo-gical characteristics of the participants. It is known that women commit much less crime than men. The author tries to determine the psychological factors which make female and male oě enders not the same but also Þ nds the variables which make them similar not forgeĴ ing that crime is a social phenomenon and, therefore, the oě ender shall be consi-dered in the context of the social life.

Key words: crime, personality, temperament, life biography, gender diě erences and similarities, crime oě enders

Wst҄p

Doï° powszechny i niebudz­cy w­tpliwoïci jest pogl­d, iČ rozmiar przest¿pczoïci kobiet i m¿Čczyzn jest róČny. Za-leČnoï° pomi¿dzy popeÙnionym przest¿pstwem a pÙci­ jest zauwaČalna nie tylko w jej rozmiarach, ale takČe dynamice, nasileniu, rodzaju, motywacji. Powszechnie znan­ prawidÙowoïci­ jest fakt znacznie mniejszego udziaÙu kobiet w st¿pczoïci ogólnej. W statystykach policyjnych brak danych wskazuj­cych na udziaÙ kobiet w konkretnym rodzaju prze-st¿pstw. WedÙug statystyk GÙównego Urz¿du Statystycznego procent kobiet skazanych prawomocnym wyrokiem s­ du za przest¿pstwa ïcigane z oskarČenia publicznego wynosi 7,9% (dane na rok 2005)1_.

Na przestrzeni dziejów prowadzono analizy b¿d­ce prób­ wyjaïnienia zjawiska przest¿pczoïci. Wybrane teorie bio-logiczne, psychologiczne i socjologiczne próbuj­ opisa° specyÞ czne mechanizmy stoj­ce u podstaw przest¿pczoïci. Tra-dycyjne teorie w wi¿kszoïci opieraj­ si¿ na opisywaniu mechanizmów przest¿pczoïci z perspektywy m¿Čczyzny, st­d najpierw zacz¿to tÙumaczy° przest¿pczoï° kobiet analogicznie: przy uČyciu „tradycyjnych” teorii dotycz­cych „m¿skiej” przest¿pczoïci2_.

1 H. Dmochowska (red.), Kobieta w Polsce, Warszawa 2007, s. 246-255.

Pierwsze próby wyjaïnienia zjawiska przest¿pczoïci nawi­zywaÙy do koncepcji biologicznych, które wywodz­ si¿ od wÙoskiego psychiatry i antropologa – Cesare Lombroso, wedÙug którego „...czyn przest¿pny to zjawisko przyrodnicze i biologiczne uwarunkowane wÙaïciwoïciami Þ zycznymi i psychicznymi sprawcy tego czynu”3. StworzyÙ on równieČ

proÞ l sprawców poszczególnych przest¿pstw twierdz­c, iČ moČna ich rozpozna° po wygl­dzie czaszki oraz wÙaïciwo-ïciach Þ zycznych, jak np. dÙugoï° r­k, ksztaÙt gÙowy, wygl­d nosa, itp4. Teorie zbrodniarzy z urodzenia dziï wydaj­

si¿ doï° powierzchowne i wspóÙczeïnie nie s­ stosowane do wyjaïniania zjawiska przest¿pczoïci. Podobnie jak koncep-cje genetyczne, które poszukuj­ zwi­zków mi¿dzy dziedziczeniem cech a zachowaniami przest¿pczymi. Powszechnie wiadomo, Če o przest¿pczoïci nie decyduj­ wyÙ­cznie geny. Teorie zaburzeÚ chromosomów, zaburzeÚ oïrodkowego ukÙadu nerwowego czy zaburzeÚ endokrynologicznych takČe próbuj­ wyjaïnia° skÙonnoïci ludzi do popeÙniania prze-st¿pstw. W wielu krajach prowadzone s­ badania, które maj­ przybliČy° udziaÙ podÙoČa biologicznego w popeÙnianiu przest¿pstw5. Odmienny pogl­d reprezentuj­ badacze orientacji ewolucyjnej, którzy twierdz­, iČ poziom agresji jest

równy u kobiet i u m¿Čczyzn, jednak zasadniczo samice (prawie wszystkich gatunków naczelnych) s­ mniej skÙonne do okazywania agresji. U podstaw tego zaÙoČenia leČy fakt, iČ stosowanie strategii agresywnych jest bardziej opÙacalne dla samców. Samice podejmuj­ gÙównie zachowania maj­ce na celu ochron¿ potomstwa i dopiero ich skrajnie trudne warunki Čyciowe prowadz­ do przest¿pczoïci6_.

Problematyk­ róČnic mi¿dzy kobietami i m¿Čczyznami zajmowali si¿ Anne Moir i David Jessel7_{. Autorzy}

zwróci-li uwag¿ na stanowisko wybitnego neurologa, który podczas obserwacji wyników emisyjnej tomograÞ i pozytonowej stwierdziÙ, iČ „... gÙ¿bokie przyczyny zbrodni znajduj­ si¿ w mózgu… wÙaïnie dlatego m¿ČczyĊni zostaj­ przest¿pcami, a kobiety nie”8_.

Psychologiczne badania nad przest¿ pczoï ci­ równieČ obÞ tuj­ w wieloï° teorii opisuj­cych przyczyny i uwarunkowa-nia tego zjawiska. JuČ za czasów Hipokratesa badano typy psychosomatyczne i na gruncie tych rozwaČaÚ wyróČniono typy osobowoïci: sangwinika, choleryka, melancholika, ß egmatyka. TakČe Ernst Kretshmer stworzyÙ typologi¿ wyróČ-niaj­c­ astenika, atletyka, pyknika i dysplastyka9. Innymi przedstawicielami stanowiska psychologicznego s­ m.in.

Zyg-munt Freud, Carl G. Jung czy Milton Erickson. Teorie psychodynamiczne Ù­cz­ zjawisko przest¿pczoïci z pojawieniem si¿ pewnych procesów we wczesnych etapach Čycia, zjawiskiem kryzysu toČsamoïci, róČnego rodzaju kompleksami (Edypa, Elektry, niČszoïci, wyČszoïci) oraz teori­ archetypów. Wyst­pienie okreïlonej konÞ guracji cech osobowoïci cz¿sto staje si¿ zmienn­ uÙatwiaj­c­ zdiagnozowanie zaburzeÚ osobowoïci, które utrudniaj­ adaptacj¿, a w konsekwencji mog­ pro-wadzi° do zachowaÚ dewiacyjnych10_.

Jedn­ z najciekawszych, a zarazem najlepiej opracowan­ teori­ struktury osobowoïci, jest pi¿cioczynnikowa teoria osobowoïci (PTO) opracowana przez Paula T. Cost¿ i Roberta R. McCrae, badaczy, którzy w wieloetapowych bada-niach wyodr¿bnili pi¿° podstawowych wymiarów osobowoïci11 b¿d­cych miar­ normalnej, niezaburzonej osobowoï ci.

Ekstrawertycznoï ° wskazuje na poziom zaangaČ owania w kontakty z ludĊ mi i poziom energii. Ekstrawertyk to osoba, która lubi ludzi, aktywnoï ° , poszukuje wraČ eÚ , jest ï miaÙa w kontaktach interpersonalnych, natomiast introwertyk za-chowuje si¿ raczej z rezerw­ . Osoba, któr­ charakteryzuj­ poï rednie cechy zachowania, jest okreï lana mianem ambiwer-tyka12. Neurotycznoï ° pozwala na odróČ nienie osób lepiej przystosowanych, stabilnych emocjonalnie od osób, które s­

emocjonalne niezrównowaČ enie (strach, l¿ k, smutek, zÙoï ° , poczucie winy). Osoby o wysokim poziomie neurotycznoï ci sÙabo kontroluj­ swoje impulsy i cz¿sto si¿ zamartwiaj­ 13. Otwartoï° na doïwiadczenia to wymiar zwi­zany z

kreatywno-ïci­, wyobraĊni­ i twórczoïci­ oraz ciekawoïci­ ïwiata wewn¿trznego i zewn¿trznego14. Wymiar ugodowoïci odnosi si¿

do gotowoïci do zachowaÚ prospoÙecznych, altruistycznych, Čyczliwoïci, a takČe do umiej¿tnoïci wyraČania sprzeciwu

3 TamĪe, s. 916-927. 4 TamĪe.

5 Z. Majchrzyk, Zabójczynie i zabójcy, Warszawa 2008, s. 91-132.

6 M. Cabalski, Kobiety jako sprawczynie przestĊpstw i aktów przemocy, „Probacja” 2013, nr 3, s. 27, 62.

7 A. Moir, D. Jessel, Zbrodnia rodzi siĊ w mózgu. Zagadka biologicznych uwarunkowaĔ przestĊpczoĞ ci, Warszawa 1998, s. 8-55. 8 TamĪe, s. 7.

9 B. Hoáyst, dz. cyt., s. 928-950.

10 K. Biel, PrzestĊpczoĞ ü dziewcząt. Rodzaje i uwarunkowania, Kraków 2009, s. 79-270.

11 J. Strelau, P. Szczepaniak, M. ĝ liwiĔ ska, Z. Zawadzki, Polska adaptacja podrĊcznika do Inwentarza osobowoĞ ci NEO – FFI Costy i McCrae, Warszawa 1998.

12 J. Siuta, Inwentarz osobowoĞ ci NEO- PI-R Paula T. Costy i Roberta R. McCrae. Adaptacja polska, Warszawa 2006, s. 26. 13 TamĪe, s. 26.

czy teČ rywalizacji15. Sumiennoï° to ostatni wymiar osobowoïci, który utoČsamiany jest ze stopniem zorganizowania,

za-angaČowania, wytrwaÙoïci oraz z silnym d­Čeniem do zdobywania osi­gni¿°, speÙniania wyznaczonych celów. Wysoka sumiennoï° to korelat sukcesów naukowych i zawodowych16_.

Model P. T. Costy i R. R. McCrea pozostaje w opozycji do modelu osobowoïci PEN Hansa Eysencka17, w uj¿ciu

które-go osobowoï° moČna opisa° za pomoc­ trzech czynników: ekstrawertycznoïci, neurotycznoï ci i psychotyzmu. Koncepcje wyjaïniaj­ce mechanizmy czynników osobowoï ci oraz interakcje pomi¿dzy poszczególnymi wskaĊnikami osobowoï ci pozwoliÙy na szukanie zwi­zków mi¿ dzy charakterystyk­ jednostki a jej funkcjonowaniem. Na gruncie psychologii s­-dowej i badaÚ mechanizmów i uwarunkowaÚ zjawiska przest¿pczoïci duČe znaczenie ma neurologiczno-psychologiczne podÙoČe osobowoïci18_{. Opracowania H. J. Eysencka}19, jak równieČ inne badania empiryczne, wskazuj­ na zwi­zek

wyso-kiej ekstrawertycznoïci i neurotycznoïci z przest¿pczoïci­. Wymiar ekstrawersji jest w wi¿kszym stopniu odpowiedzial-ny za skÙonnoïci antysocjalne i przest¿pcze niČ wymiar neurotyzmu20. Z badaÚ wynika, Če psychotycznoï° pozostaje

w istotnym zwi­zku z demoralizacj­, asocjalnoïci­ i przest¿ pczoï ci­ . Analizy empiryczne ukazuj­ równieČ silnie ujemne korelacje mi¿dzy ugodowoïci­ i sumiennoïci­ a popeÙnianiem przest¿pstw21_.

Problem skÙonnoïci do popeÙniania róČnego rodzaju zachowaÚ antyspoÙecznych (rozbojów, przest¿ pstw) byÙ nie-jednokrotnie przedmiotem rozwaČaÚ z perspektywy temperamentu jako regulatora zachowaÚ. Zagadnienie tempe-ramentu, jako dziedzicznego konglomeratu cechy osobowoï ci, jest jednym z najstarszych w psychologii, a Jan Strelau (uznany autorytet w dziedzinie badaÚ nad temperamentem) przez temperament rozumie „…wzgl¿dnie staÙe cechy organizmu, pierwotnie, biologicznie zdeterminowane. Przejawiaj­ si¿ one w formalnych cechach zachowania, sprowa-dzaj­cych si¿ do poziomu energetycznego i charakterystyki czasowej reakcji”22. Temperament w uj¿ciu Regulacyjnej

Teorii Temperamentu (RTT) to konstrukt psychologiczny wyodr¿bniony na podstawie procesu: siÙy hamowania, siÙy pobudzenia, ruchliwoïci procesów nerwowych. Na tej podstawie ustalono struktur¿ temperamentu w uj¿ciu RTT, na któr­ skÙada si¿ szeï° cech:

• Čwawoï° (tendencja do szybkiego reagowania i wysokiej aktywnoïci odpowiednio do zmian otoczenia); • perseweratywnoï° (tendencja do powtarzania zachowania mimo zaprzestania dziaÙania bodĊca); • wraČliwoï° sensoryczna (zdolnoï° do reagowania na bodĊce o maÙej wartoïci);

• reaktywnoï° emocjonalna (tendencja do intensywnego reagowania na bodĊce o charakterze emocjonalnym); • wytrzymaÙoï° (zdolnoï° do adekwatnego reagowania w sytuacji wymagaj­cej dÙugotrwaÙej stymulacji); • aktywnoï° (tendencja do podejmowania dziaÙaÚ o wysokiej wartoïci stymuluj­cej)23_.

Badaczem, którego przedmiotem zainteresowaÚ staÙo si¿ badanie czynników ksztaÙtuj­cych postawy spoÙeczne, byÙ Kazimierz Pospiszyl. W wyniku szeregu badaÚ i eksperymentów wyróČniÙ on trzy zasadnicze zespoÙy czynników maj­-cych znaczenie w ksztaÙtowaniu si¿ postaw, a mianowicie: sytuacje trudne, naïladownictwo, cechy dziedziczno-tempera-mentalne. Autor stoi na stanowisku, iČ okreïlone cechy temperamentu s­ zwi­zane z postawami spoÙecznymi, a wi¿c tem-perament, który jest warunkowany biologicznie, poïrednio ksztaÙtuje takČe postawy24. „Pomimo Če cechy temperamentu

nie s­ mechanizmem bezpoïrednio modeluj­cym postawy spoÙeczne czÙowieka, to pozostaj­ z nim w bardzo silnym zwi­zku”25_.

W ramach koncepcji socjologicznych moČna wyróČni° pi¿° orientacji: strukturalistyczno- funkcjonalne, kulturowe, podkulturowe, kontroli spoÙecznej i reakcji spoÙecznej. Opisuj­ one zjawisko dewiacji, twierdz­c, Če dziaÙanie czÙowieka jest determinowane przez czynniki spoÙeczne. W celu zmniejszenia zjawiska przest¿pczoïci moČna ustali° specyÞ czne czynniki powoduj­ce i wywoÙuj­ce zachowania o charakterze przest¿pczym i doprowadzi° do ich wyeliminowania26_.

15 TamĪe, s. 28. 16 TamĪe, s. 29.

17 H. J. Eysenck, The structure of Human Personality, USA 1970.

18 H. Eysenck, M. Eysenck, Podpatrywanie umysáu, GdaĔ sk 2003, s.162-176. 19 TamĪe, s. 292-303.

20 J. M. Stanik, Psychologia sądowa, Warszawa 2013, s. 3-9; 187-368.

21 I. Niewiadomska, OsobowoĞciowe uwarunkowania skutecznoĞci kary pozbawienia wolnoĞci, Lublin 2007, s. 290-291. 22 J. Strelau, Temperament jako regulator zachowania z perspektywy póáwiecza badaĔ , GdaĔ sk 2006, s. 70.

23 TamĪe, s. 119-126.

24 K. Pospiszyl, Psychologiczna analiza wadliwych postaw spoáecznych máodzieĪy, Warszawa 1973, s. 48.

25 M. KuĞpit, Wpáyw temperamentu na zaburzenia w zachowaniu dzieci i máodzieĪy, ”Annales Universitatis Mariae Curie-Skáodowska Lublin- Polonia”, 2002, vol XV, s. 15.

Jeden ze znanych twórców tych teorii – Robert Merton traktuje zachowania dewiacyjne jako normaln­ reakcj¿ normalnych ludzi na sytuacje, które s­ nienormalne 27. Natomiast Emil Durkheim w swojej koncepcji „poČytków z dewiacji” wysuwa

kilka szokuj­cych tez opartych na stwierdzeniu, Če dewiacja jest zjawiskiem normalnym, powszechnym i poČytecznym28_.

Albert Bandura w teorii spoÙecznego uczenia si¿ traktuje zachowania agresywne jako efekt uczenia si¿ , modelowania, naïladowania. Wyuczone zachowania agresywne nie musz­ si¿ pojawia° automatycznie w przyszÙoïci, ale ich zaistnienie moČe by° modyÞ kowane i kontrolowane przez czynniki intelektualne29_.

Wspomnie° naleČy równieČ o teoriach zróČnicowanych ról spoÙecznych, które opieraj­ si¿ na zaÙoČeniu, Če zachowa-nia kobiet i m¿Čczyzn s­ rezultatem odmiennej socjalizacji. Ze zjawiskiem socjalizacji zwi­zana jest teoria przywi­zazachowa-nia Johna Bowlby’ego, który okreïliÙ przywi­zanie jako potrzeb¿ wi¿zi z osobnikiem tego samego gatunku. Przywi­zanie peÙni bardzo waČn­ funkcj¿ adaptacyjn­- rola wczesnych doïwiadczeÚ pozwala na ksztaÙtowanie si¿ tzw. zasobów jed-nostki30. Podstawowym motorem reakcji przywi­zaniowych jest ochrona dziecka przed niebezpieczeÚstwem, jak i

moČ-liwoïci uczenia si¿ ïwiata oraz zaufania do drugiego czÙowieka. Zafascynowana koncepcj­ J. Bowlby’ego Mary Ainsworth (i in.; 1978) wyróČniÙa trzy style przywi­zania: przywi­zanie bezpieczne i dwa rodzaje przywi­zania pozabezpiecznego, które ocenione zostaÙy przez badaczk¿ za pomoc­ procedury „nieznana sytuacja”31. Pierwsze przywi­zanie pozwala

dziecku tworzy° modele operacyjne; powstaje na podstawie jakoïci relacji, wraČliwoïci i dost¿pnoïci matki (opiekuna podstawowego) w momencie sygnalizowania potrzeb przez dziecko32_{. Opracowana przez M. Ainsworth procedura}

do-tyczyÙa dzieci mi¿dzy 12 a 18 miesi­cem Čycia i skÙadaÙa si¿ z oïmiu scenek aranČowanych w warunkach laboratoryjnych. Na pocz­tku dziecko przebywaÙo z matk­, potem z matk­ i obc­ osob­, nast¿pnie samo z osob­ obc­, póĊniej przez kilka minut zupeÙnie samo, kolejno ponownie z matk­, a potem znów w odosobnieniu, kolejno znów z osob­ obc­, a na koÚcu z mam­. Reakcje dzieci na zmiany stanowiÙy podstaw¿ do zaklasyÞ kowania dziecka do jednego z trzech stylów przywi­zaniowych:

• Styl bezpieczny (charakteryzuje si¿ duČym zaufaniem dziecka do opiekuna, doïwiadczeniem jego dost¿pnoïci i ujawnianiem wraČliwoïci w sytuacjach braku komfortu). Bezpieczny styl sprzyja swobodnemu oraz bezpo-ïredniemu ujawnianiu swoich potrzeb zwi­zanych z ochron­ i komfortem.

• Styl pozabezpieczany-l¿kowo-ambiwalentny (cechuje si¿ poczuciem niepewnoïci co do dost¿pnoïci obiektu, obniČonym poczuciem bezpieczeÚstwa, l¿kiem przed rozstaniem, doïwiadczaniem ambiwalentnych uczu° w sytuacji obecnoïci opiekuna).

• Styl pozabezpieczny-unikaj­cy (uksztaÙtowany jest poprzez niedost¿pnoï° obiektu przywi­zania w obliczu za-groČenia, uruchamianiem mechanizmów obronnych, maj­cych na celu uchronienie si¿ od poczucia zranienia; charakteryzuje si¿ brakiem walki oraz czasami brakiem negatywnych emocji w sytuacji rozÙ­ki).

W 1990 r. Mery Main zaproponowaÙa jeszcze jedn­ grup¿:

Styl pozabezpieczany- zdezorganizowany (zachowanie dziecka w sytuacji nieznanej: oszoÙomienie, zagubienia, oba-wa, przeciwstawne wzorce zachowaÚ). Dzieci prezentuj­ce ten styl przywi­zania w obliczu trudnoïci nie mog­ podj­° Čadnej koherentnej strategii dziaÙania. Styl ten w najwi¿kszym stopniu predysponuje do zaburzeÚ w przyszÙoïci, a przy-czyn poszukuje si¿ w trudnych, a wr¿cz traumatycznych wydarzeniach w historii Čycia33_.

Wewn¿trzny model relacji spoÙecznych nie jest tworem sztywnym, lecz ulega przeksztaÙceniom w toku Čycia34_.

Badania nad zwi­zkiem stylów przywi­zania z funkcjonowaniem jednostki w Čyciu dorosÙym weryÞ kuj­ róČnorodne hipotezy. Jedn­ z nich jest zwi­zek stylu unikaj­cego ze wzrostem podatnoïci na problemy w zachowaniu. Jest to hi-poteza bardzo szeroka i zbyt ogólnikowa. Jednak badacze wi­Č­ unikaj­cystyl przywi­zania z przejawami agresji oraz naruszaniem norm prawnych. W Čyciu dorosÙym takie osoby maj­ przekonanie, Če inni ludzie s­ nieufnie nastawieni. Styl przywi­zania polegaj­cy na unikaniu moČe mie° wpÙyw na zaburzenia zachowania35_{. Przejawianie dysfunkcyjnych}

modeli przywi­zania moČe sta° si¿ czynnikiem poïrednicz­cym w transmisji przemocy, zwÙaszcza w przypadku, gdy

27 TamĪe, s. 951-997. 28 TamĪe, s. 953-956. 29 TamĪe, s. 987.

30 M. Plopa, Kwestionariusz Stylów Przywiązaniowych [KSP]. PodrĊcznik, Warszawa 2008, s. 5. 31 H. Bee, Psychologia rozwoju czáowieka, PoznaĔ 2004, s.167

32 M. Plopa, dz. cyt., s. 6. 33 H. Bee, dz. cyt., s.167 34 M. Plopa, dz. cyt., s.7-14. 35 TamĪe, s. 16-21.

negatywne doïwiadczenia z okresu dzieciÚstwa nie s­ pami¿tane, nie zostaÙy zintegrowane, a uformowanie spójnych relacji z ludĊmi jest utrudnione36. Przeprowadzono równieČ badania, których celem byÙo sprawdzenie, jak pÙe° róČnicuje

wyniki osób badanych pod wzgl¿dem przejawianych stylów przywi­zaniowych. Analizy wykazaÙy, iČ m¿ČczyĊni róČni­ si¿ od kobiet w zakresie prezentowania stylu l¿kowo- ambiwalentnego, którego wi¿ksze nasilenie jest charakterystyczne dla kobiet. Podobna prawidÙowoï° dotyczy stylu unikaj­cego37_.

WspóÙczeïnie mówi si¿ o koniecznoïci uwzgl¿dnienia znaczenia zmiennej, jak­ jest pÙe° na zachowania niezgodne z prawem. W zwi­zku z tym bardzo waČne, dla zrozumienia róČnic pÙciowych w popeÙnianiu przest¿pstw, s­ odmien-noïci wynikaj­ce z wzorów Čycia kobiet i m¿Čczyzn oraz odmiennej socjalizacji. Podsumowuj­c powyČsze rozwaČania, naleČy wskaza°, iČ teoria przest¿pczoïci uwarunkowana pÙci­ spoÙeczno- kulturow­ Darella Steě ensmeier’a i Emilie Allan38 dobrze wyjaïnia fenomen róČnic pÙciowych w przest¿pczoïci. Opiera si¿ ona na zaÙoČeniu, Če tradycyjne

(gÙów-nie socjologiczne, wyČej wymienione) teorie przest¿pczoïci pomimo swoich „m¿skich” korzeni s­ neutralne pÙciowo i uČyteczne w zrozumieniu przest¿pczoïci zarówno kobiet, jak i m¿Čczyzn. Koncepcja ta zwraca szczególn­ uwag¿ na potrzeb¿ uwzgl¿dnienia faktu róČnic w przyczynach przest¿pczoïci kobiet i m¿Čczyzn przez ich odmienne sposoby funkcjonowania w codziennym Čyciu. Doïwiadczenie wskazuje bowiem, Če przyczyny przest¿pczoïci kobiet i m¿Č-czyzn s­ podobne i pod wieloma wzgl¿dami pokrywaj­ si¿, ale istnieje teČ wiele róČnic we wzorcach przest¿pczoïci kobiet i m¿Čczyzn.

Podsumowuj­c, naleČy zaznaczy°, iČ zachowanie czÙowieka, szczególnie zachowanie przest¿pcze, jest determinowa-ne przez wiele czynników i ich interakcja doprowadza do popeÙnienia przest¿pstwa. Nie jest to prosta zaleČnoï°, ale wspóÙdziaÙanie czynników biologicznych, socjologicznych i psychologicznych. Pomimo Če grupa kobiet sprawczyÚ przest¿ pstw jest zdecydowanie mniejsza niČ grupa m¿Čczyzn popeÙniaj­cych przest¿pstwa, to jest to spoÙecznoï°, której warto poïwi¿ci° równie duČo uwagi. Procesy motywacyjne oraz mechanizmy i uwarunkowania leČ­ce u podstaw tych zachowaÚ s­ róČnorodne w zaleČnoïci od pÙci. Istnieje jednak szereg czynników Ù­cz­cych kobiety sprawczynie prze-st¿pstw i m¿Čczyzn sprawców przeprze-st¿pstw.

Cel badaҞ i pytania badawcze

Uwzgl¿dniaj­c przedÙoČony powyČej wywód teoretyczny, zaÙoČono, iČ celem podj¿tych badaÚ jest próba scharak-teryzowania proÞ lu osobowoïciowo- temperamentalnego oraz spoÙecznego grupy sprawców przest¿pstw. W celu po-równania specyÞ ki proÞ lu psychologicznego sprawców przest¿pstw jedn­ z badanych grup stanowiÙy kobiety spraw-czynie przest¿pstw, natomiast drug­ – m¿ČczyĊni sprawcy przest¿pstw. Z uwagi na dotychczasowy stan wiedzy wydaje si¿ bardzo istotne przedstawienie oraz porównanie sprawców w celu ukazania róČnic, które mog­ okaza° si¿ istotne z psychologicznego i spoÙecznego punktu widzenia. Uwzgl¿dniaj­c powyČsze rozwaČania, skonstruowano nast¿puj­ce pytanie badawcze: jakie s­ róČnice i podobieÚstwa pomi¿dzy sprawcami i sprawczyniami przest¿pstw pod wzgl¿dem wybranych cech osobowoïciowo- temperamentalnych oraz biograÞ i Čyciowej? W kolejnym etapie wyodr¿bniono nast¿-puj­ce szczegóÙowe pytania badawcze:

• Jakie s­ róČnice i podobieÚstwa pomi¿dzy sprawcami i sprawczyniami przest¿pstw pod wzgl¿dem wybranych cech osobowoïci?

• Jakie s­ róČnice i podobieÚstwa pomi¿dzy sprawcami i sprawczyniami przest¿pstw pod wzgl¿dem wybranych cech temperamentalnych?

• Jakie s­ róČnice i podobieÚstwa pomi¿dzy sprawcami i sprawczyniami przest¿pstw pod wzgl¿dem prezento-wanych stylów przywi­zaniowych?

• Jak wyst¿powanie przemocy (Þ zycznej, psychicznej, seksualnej) w domu rodzinnym róČnicuje sprawców prze-st¿pstw pod wzgl¿dem pÙci?

Metoda

Celem odpowiedzi na postawione pytania badawcze dokonano pomiaru zmiennych osobowoïciowych przy uČy-ciu Inwentarza Osobowoïci NEO-FFI. Kwestionariusz zostaÙ zaadaptowany do polskich warunków przez Bogdana Zawadzkiego, Magdalen¿ gliwiÚsk­, Piotra Szczepaniaka i J. Strelau. Pozwala on na uzyskanie informacji o pi¿ciu

pod-36 A. Widera-WysoczaĔska, Mechanizmy przemocy w rodzinie. Z pokolenia na pokolenie, Warszawa 2010, s. 45, 71. 37 M. Plopa, dz. cyt., s. 43-44.

stawowych wymiarach osobowoïci: neurotycznoïci, ekstrawertycznoïci, otwartoïci na doïwiadczenie, ugodowoïci i sumiennoïci. Narz¿dzie to skÙada si¿ z 60 twierdzeÚ, po 12 na kaČd­ skal¿. Odpowiedzi dotycz­ce kaČdego stwier-dzenia zaznacza si¿ na 5-stopniowej skali, gdzie 1 to „zdecydowanie si¿ nie zgadzam”, a 5 to „zdecydowanie zgadzam si¿”39_.

W dalszej kolejnoïci sprawdzano róČnice i podobieÚstwa w grupie sprawców i sprawczyÚ przest¿pstw ze wzgl¿du na czynniki temperamentalne, do pomiaru których uČyto FCZ- KT Formalna Charakterystyka Zachowania- Kwestionariusz Temperamentu. Kwestionariusz skÙada si¿ ze 120 twierdzeÚ, na które badany odpowiada tak/nie. Twierdzenia te tworz­ szeï° skal: perseweratywnoï°, reaktywnoï° emocjonalna, Čwawoï°, wraČliwoï° sensoryczna, wytrzymaÙoï° i aktywnoï ° . Na kaČd­ z szeïciu skal skÙada si¿ 20 twierdzeÚ40_.

Do pomiaru stylów przywi­zaniowych uČyto Kwestionariusza Stylów Przywi­zaniowych (KSP) MieczysÙawa Plopy. Jest to narz¿dzie sÙuČ­ce do zdiagnozowania wiod­cego stylu przywi­zania u osób maj­cych doïwiadczenia bycia w bli-skim zwi­zku (zwi­zkach). SkÙada si¿ z trzech stylów przywi­zania: bezpiecznego, l¿kowo-ambiwalentnego, unikowego. Kwestionariusz zawiera 24 twierdzenia, po 8 dla kaČdej skali. Osoby badane ustosunkowuj­ si¿ do poszczególnych twier-dzeÚ, udzielaj­c odpowiedzi poprzez zakreïlenie odpowiedniej liczby na 7- stopniowej skali. Uzyskane wyniki surowe mog­ si¿ mieïci° pomi¿dzy 8 a 56 punktami41_.

Pomiaru zmiennych demograÞ cznych dokonano, posÙuguj­c si¿ ankiet­ sÙuČ­c­ uzyskaniu informacji podstawowych o badanym.

Uzyskane wyniki badaÚ wÙasnych poddano analizie statystycznej, przy uČyciu programu STATISTICA 10.0 PL, a do obliczeÚ wykorzystano w szczególnoïci test Shapiro-Wilka, test U Manna-Whitney’a oraz test Chi-kwadrat Pearsona 42_.

Charakterystyka i dobÓr prÓby

W badaniu wzi¿Ùo udziaÙ okoÙo 500 osób skazanych na kar¿ pozbawienia wolnoïci. Badaniami zostaÙy obj¿te osoby skazane (m¿ČczyĊni i kobiety) na kar¿ pozbawienia wolnoïci w zakÙadach karnych oraz aresztach ïledczych na terenie caÙej Polski (Ag Sosnowiec, ZK Lubliniec, OZ Przywary, Ag Lublin, ZK Strzelce Opolskie, ZK RódĊ, OZ Turawa). Z uwa-gi na liczne braki danych analizom poddano 338 osób, w tym 109 kobiet (sprawczyÚ przest¿pstw) oraz 229 m¿Čczyzn (sprawców przest¿pstw) w wieku od 19 do 67 lat. grednia wieku badanych wyniosÙa 37 lat. Badane osoby reprezentowaÙy róČne poziomy wyksztaÙcenia, przy czym najliczniejsz­ grup¿ stanowiÙy osoby z wyksztaÙceniem podstawowym (36%), a najmniej liczn­ z wyksztaÙceniem wyČszym (4%). PochodziÙy gÙównie z duČych miast (58%), a reprezentowany stan cywilny to gÙównie panna/kawaler (34%) oraz pozostawanie w zwi­zkach nieformalnych (28%). Badani zostali skazani za róČnego rodzaju kategorie przest¿ pstw, szczególnie przeciwko: zdrowiu i Čyciu, mieniu, rodzinie i opiece, wolnoïci seksualnej i obyczajnoïci, obronnoïci, obrotowi gospodarczemu, dziaÙalnoïci instytucji paÚstwowych i samorz­du te-rytorialnego, bezpieczeÚstwu w komunikacji. Cz¿stym zjawiskiem byÙ kumulatywny zbieg przepisów ustawy, zgodnie z którym sprawca popeÙnia jeden czyn, ale wypeÙniaj­cy znamiona tylu przepisów ustawy karnej, ile naruszyÙ swym zachowaniem (art. 11 Kodeksu karnego) 43. Badania przeprowadzane zostaÙy na terenie zakÙadów karnych i aresztów

ïled-czych przy wspóÙpracy z pracownikami dziaÙów penitencjarnych, wychowawców oraz psychologów zgodnie z zasad­ przestrzegania najwyČszych standardów etycznych. Osobom badanym zostaÙy przekazane podstawowe informacje do-tycz­ce przebiegu badania: zastosowane narz¿dzia, cel badaÚ, dobrowolnoï° uczestnictwa i moČliwoï° odst­pienia od udziaÙu w badaniach w dowolnym czasie oraz zapewnienie o anonimowoïci i wykorzystaniu wyników wyÙ­cznie do celów naukowych.

Wyniki badaҞ

Analizy rozpocz¿to od sprawdzenia normalnoïci rozkÙadów analizowanych zmiennych. Obliczenia wykazaÙy, iČ tyl-ko rozkÙad zmiennej ugodowoï° jest zgodny z rozkÙadem normalnym. Reszta zmiennych przyjmuje rozkÙady niezgodne z rozkÙadem normalnym, w zwi­zku z tym w dalszych analizach zastosowano testy nieparametryczne. Wyniki przepro-wadzonego testu róČnic moČna przeïledzi° w tabeli 1.

39 J. Strelau, P. Szczepaniak, M. ĝ liwiĔ ska, Z. Zawadzki, dz. cyt.

40 B. Zawadzki, J. Strelau, FCZ-KT - Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu- podrĊcznik, Warszawa 1997. 41 M. Plopa, dz. cyt., s. 22-23.

42 StatSoft, Elektroniczny PodrĊcznik Statystyki PL. Kraków 2006, http://www.statsoft.pl/textbook/softhome.html, 19.12.2014. 43 Kodeks karny, Warszawa 2013.

Tabela 1: RóČnice w zakresie zmiennych osobowoïciowych, temperamentalnych i przywi­zaniowych mi¿dzy kobie-tami, a m¿Čczyznami- sprawcami przest¿pstw.

Zmienna OgóÙem Kobiety M¿ČczyĊni Test U Manna- Whitneya

M SD M SD M SD Z popraw. p ZMIENNE OSOBOWOgCIOWE neurotycznoï° 21,22 7,92 22,39 8,09 20,67 7,8 1,75 0,08 ekstrawertycznoï° 28,59 5,89 28,5 6,17 28,63 5,76 0,34 0,73 otwartoï° 25,22 5,09 25,95 5,04 24,87 5,1 2,19 0,03 ugodowoï° 28,37 5,93 28,94 6,59 28,1 5,58 1,16 0,25 sumiennoï° 34,36 7,31 35,06 7,18 34,02 7,36 1,11 0,27 ZMIENNE TEMPERAMENTALNE Čwawoï° 15,07 3,71 14,61 3,63 15,3 3,74 -1,91 0,06 perseweratywnoï° 11,16 3,45 11,55 3,24 10,97 3,53 1,21 0,23 wraČliwoï° sensoryczna 13,34 3,19 13,56 3,29 13,24 3,15 0,99 0,32 reaktywnoï° emocjonalna 8,8 3,86 9,51 3,96 8,47 3,77 2,13 0,03 wytrzymaÙoï° 12,29 4,52 12,02 4,47 12,42 4,55 -0,68 0,5 aktywnoï° 11,23 3,72 10,75 3,83 11,45 3,65 -1,65 0,1 ZMIENNE STYLE PRZYWI&ZANIOWE

bezpieczny 43,22 10,58 42,66 12,48 43,49 9,56 -0,39 0,7 l¿kowo- ambiwalentny 31,26 12,6 30,1 14,32 31,82 11,69 -1,41 0,16 unikowy 21,88 11,75 22,26 14,17 27,71 10,44 -0,33 0,74

ƒródÙo: opracowanie wÙasne

Przeprowadzona analiza ukazaÙa, iČ spoïród zmiennych osobowoïciowych tylko jedna zmienna (otwartoï° na do-ïwiadczenia) jest zmienn­ istotnie róČnicuj­c­ grup¿ kobiet od grupy m¿Čczyzn. Zmienne ekstrawertycznoï°, ugodowoï° i sumiennoï° nie róČnicuj­ kobiet i m¿Čczyzn. Neurotycznoï° jest zmienn­, która statystycznie nie róČnicuje grupy kobiet i m¿Čczyzn, jednak wartoï° p (=0,08) jest bliska przyj¿temu stopniu istotnoïci (=0,05), co moČe ïwiadczy° o pewnej ten-dencji róČnic, jednak statystycznie niepotwierdzonej. Dokonane analizy pozwalaj­ wi¿c stwierdzi°, Če m¿ČczyĊni spraw-cy przest¿pstw charakteryzuj­ si¿ statystycznie istotnie niČszym poziomem otwartoïci na doïwiadczenia niČ kobiety. Kobiety wi¿c, jako grup¿ bardziej otwart­ na doïwiadczenia, charakteryzuje wi¿ksza ciekawoï° ïwiata zewn¿trznego, ale takČe pewna tendencja do introspektywnoïci. Oprócz tego osoby z wi¿ksz­ otwartoïci­ na doïwiadczenia ceni­ nie-konwencjonalne wartoïci, poszukuj­ nowych doïwiadczeÚ oraz doznaÚ, charakteryzuj­ si¿ wi¿ksz­ wyobraĊni­, co dla niektórych psychologów oznacza takČe wi¿ksz­ dojrzaÙoï°44. Mimo iČ neurotycznoï° nie róČnicuje istotnie statystycznie

dwóch grup, to, maj­c na uwadze literatur¿ przedmiotu oraz uzyskany wynik (bliski poziomu istotnoïci), warto zazna-czy°, iČ wyČszy poziom neurotycznoïci jest charakterystyczny dla kobiet. MoČe to oznacza°, iČ grup¿ t¿ charakteryzuje wi¿ksza nerwowoï°, nadmierne emocjonowanie si¿, poczucie braku bezpieczeÚstwa, sÙaboï° w kontroli impulsów oraz niČsze poczucie wÙasnej wartoïci45_.

Wïród zmiennych temperamentalnych zmienn­ istotnie statystycznie róČnicuj­c­ grup¿ sprawców przest¿pstw oka-zaÙa si¿ reaktywnoï° emocjonalna. Kobiety wykazuj­ statystycznie istotnie wyČszy poziom tej cechy w porównaniu do

m¿Čczyzn. Charakteryzuje je wi¿c wi¿ksza tendencja do intensywnego reagowania na bodĊce wywoÙuj­ce emocje, wy-raČaj­ca si¿ w duČej wraČliwoïci i mniejszej odpornoïci w porównaniu do m¿Čczyzn46. Mimo iČ zmienna Čwawoï°

oka-zaÙa si¿ zmienn­ statystycznie nieistotnie róČnicuj­c­, to wartoï° p (=0,06) jest zbliČona do ustalonego poziomu istotnoïci (=0,05), co moČe oznacza° pewn­ tylko tendencj¿ m¿Čczyzn do wyČszego nat¿Čenia tej cechy, a wi¿c wi¿ksz­ tendencj¿ do szybkiego reagowania, utrzymania wysokiego tempa wykonywanych czynnoïci i Ùatwej zmiany zachowania (reakcji) w odpowiedzi na zmian¿ warunków zewn¿trznych47. Zmienne perseweratywnoï°, wraČliwoï° sensoryczna,

wytrzyma-Ùoï° oraz aktywnoï° nie róČnicuj­ grupy kobiet sprawczyÚ od grupy m¿Čczyzn sprawców.

Zmienne zwi­zane z socjalizacj­ oraz biograÞ ­ Čyciow­, a wi¿c style przywi­zaniowe, nie róČnicuj­ kobiet i m¿Čczyzn w Čadnej ze skal.

Ostatnia analiza statystyczna byÙa prób­ zweryÞ kowania tezy, iČ czas dzieciÚstwa jest waČnym predyktorem póĊ-niejszego spoÙecznego funkcjonowania jednostki, a wi¿c doïwiadczanie przemocy w rodzinie pochodzenia moČe by° czynnikiem maj­cym znaczenie w powstawaniu zachowaÚ asocjalnych. Wyniki przeprowadzonego testu Chi- kwadrat przedstawia tabela 2.

Tabela 2: RóČnice w zakresie doïwiadczania przemocy w rodzinie pochodzenia mi¿dzy kobietami i m¿Čczyznami sprawcami przest¿pstw.

Zmienna OgóÙem Kobiety M¿ČczyĊni Chi- kwadrat p

n % n % n %

doïwiadczanie przemocy 66 19,53 27 7,99 39 11,54

2,82 0,09 niedoïwiadczanie przemocy 272 80,47 82 24,26 190 56,21

OgóÙem 338 100 109 32,25 229 67,75

ƒródÙo: opracowanie wÙasne

Jak wynika z tabeli, wi¿kszoï° sprawców nie doïwiadczaÙa przemocy w domu rodzinnym. Analiza statystyczna nie wykazaÙa zaleČnoïci pÙci od wyst¿powania przemocy w domu rodzinnym. Poziom istotnoïci (=0,05) znajduje si¿ jednak na granicy wyst¿powania róČnicy (=0,09), naleČy wi¿c zaznaczy°, iČ prawdopodobnie buduje si¿ tendencja do istotnego zróČnicowania kobiet i m¿Čczyzn pod wzgl¿dem tej zmiennej. Jednak nie jest to róČnica istotna. Zaprezentowane wyniki wskazuj­ na brak istotnej statystycznie zaleČnoïci pomi¿dzy doïwiadczaniem przemocy w rodzinie pochodzenia a pÙci­ sprawcy.

Dyskusja

Uzyskane wyniki badaÚ wskazuj­, iČ s­ pewne zmienne, które róČni­ kobiety sprawczynie przest¿pstw od m¿Čczyzn sprawców przest¿pstw. Wi¿kszoï° zmiennych wskazuje jednak na podobieÚstwo mi¿dzy sprawcami przest¿pstw. PÙe° nie jest wi¿c zmienn­ wyraĊnie i we wszystkich wskaĊnikach róČnicuj­c­ osadzonych.

Wyniki analizy porównawczej rozkÙadów wyników w skalach kwestionariusza NEO-PI-R wykazaÙy, iČ w skali neurotycznoïci oraz otwartoïci na doïwiadczenia kobiety osi­gaj­ wyČsze wyniki niČ m¿ČczyĊni48_{. Niniejsze badania}

wykazaÙy podobn­ zaleČnoï° dla grupy sprawców przest¿pstw. Analiza literatury przedmiotu ukazaÙa jeszcze wi¿ksze nasilenie agresji Þ zycznej u m¿Čczyzn, która wi­Če si¿ z wysok­ ekstrawertycznoïci­ oraz neurotycznoïci­. PoÙ­czenie tych dwóch zmiennych moČe przyczynia° si¿ do wyst¿powania u jednostki zespoÙu cech, który zwi­zany jest z przest¿p-czoïci­. WyČszy poziom neurotycznoïci w poÙ­czeniu z ekstrawertycznoïci­ to moČliwy predykator podejmowania za-chowaÚ agresywnych49 . Badania prezentowane w literaturze przedmiotu sprawczyÚ zabójstw wskazuj­ na brak ïcisÙego

zwi­zku osobowoïci z popeÙnionym czynem przest¿pczym. Zabójstwo, które jest czasem traktowane jako rodzaj agresji,

46 J. Strelau, dz. cyt., s. 125. 47 TamĪe, s. 125. 48 J. Siuta, dz. cyt., s. 86. 49 J. M. Stanik, dz. cyt., s. 187-368.

ma róČn­ genez¿, motywacj¿ i przebieg, niekoniecznie zwi­zany z okreïlon­ charakterystyk­ osobowoïciow­50_.

Wyniki badaÚ normalizacyjnych KSP M. Plopy wskazaÙy wyst¿powanie róČnic w zakresie prezentowania niektó-rych stylów przywi­zania przez m¿Čczyzn i kobiety. Kobiety charakteryzuje wi¿ksze nasilenie w stylu l¿kowo- ambi-walentnym oraz unikaj­cym W niniejszych badaniach nie wykazano Čadnych róČnic w przejawianych stylach przywi­-zaniowych mi¿dzy kobietami sprawczyniami przest¿pstw a m¿Čczyznami sprawcami przest¿pstw51. Warto zaznaczy°,

Če tendencje kobiet do przejawiania wi¿kszego nasilenia dwóch stylów w porównaniu z m¿Čczyznami to wynik badaÚ przeprowadzonych wïród osób nieb¿d­cych w sytuacji izolacji wi¿ziennej.

Badania Danuty Rode, których celem byÙo stworzenie charakterystyki sprawców przemocy w rodzinie, pozwalaj­ na wyci­gni¿cie wniosku, iČ wi¿kszoï° m¿Čczyzn skazanych z art. 207 Kodeksu karnego w przeszÙoïci doïwiadczaÙa pozytyw-nych wi¿zi emocjonalpozytyw-nych z matk­, a tylko u nielicznej grupy wi¿zi te byÙy nieprawidÙowe52_{. Niniejsze badania nie}

po-zwalaj­ na wysuni¿cie tak daleko id­cego wniosku. Na podstawie zaprezentowanych wyników moČna tylko stwierdzi° brak róČnic w przejawianych stylach przywi­zania mi¿dzy kobietami i m¿Čczyznami.

Doïwiadczanie przemocy w domu rodzinnym byÙo elementem biograÞ i Čyciowej cz¿ïci sprawców przemocy (m¿Č-czyzn) w rodzinie w badaniach przeprowadzonych przez D. Rode, w których wykazano, iČ przemoc w rodzinie pocho-dzenia moČe sprzyja° uczeniu si¿ przez dzieci podobnych zachowaÚ, a w konsekwencji prowadzi° do jej stosowania w Čyciu dorosÙym53. Wyniki badaÚ wÙasnych nie pozwoliÙy na stwierdzenie takiej zaleČnoïci, jednak uzyskany wynik,

bliski wykazaniu takiej zaleČnoïci, moČe ïwiadczy° o pewnej tendencji, która zostanie poddana kolejnym rozszerzonym badaniom.

W swoich rozwaČaniach nad temperamentalnymi zmiennymi leČ­cymi u podstaw wielu zachowaÚ K. Pospiszyl stwierdziÙ, Če: „Aktywnoï ° i biernoï° spoÙeczna s­ uwarunkowane cechami temperamentu, dotyczy to ekstrawersji- in-trowersji oraz perseweratywnoï ci. Natomiast jakoï° zabarwienia emocjonalnego tych kontaktów (propulsywnoï ° , repul-sywnoï°) nie jest zaleČna od cech temperamentalnych”54. Autor przeprowadziÙ badania, które pokazaÙy, Če w

ksztaÙto-waniu biologicznie zdeterminowanego temperamentu duČe znaczenie ma wpÙyw ïrodowiska, a cechy temperamentalne mog­ odgrywa° rol¿ w zachowaniach przest¿pczych55. Pogl­dy K. Pospiszyla pozostaj­ w duČej opozycji do twórcy

Regulacyjnej Teorii Temperament J. Strelaua, który stwierdziÙ, iČ wskazane przez K. Pospiszyla zaleČnoïci mi¿dzy cechami temperamentu maj­ charakter pozorny56_.

Uzyskane wyniki badaÚ wÙasnych potwierdzaj­ cz¿ïciow­ heterogenicznoï° kobiet i m¿Čczyzn sprawców prze-st¿pstw pod wzgl¿dem cech osobowoïciowych, temperamentalnych i socjalizacyjnych. Nie ulega w­tpliwoïci, Če jedn­ z przyczyn zróČnicowanego proÞ lu psychologicznego sprawców przest¿pstw jest rzeczywista róČnorodnoï° pÙciowa ma-j­ca swoje ĊródÙa juČ w cech anatomicznych. Uzyskane wyniki przekonuj­ równieČ o tym, iČ istniej­ cechy, które ïwiad-cz­ o podobieÚstwie kobiet i m¿Čczyzn sprawców przest¿pstw. MoČna wi¿c wyróČni° pewn­ konÞ guracj¿ cech typow­ dla kobiety sprawczyni przest¿pstw, a osobn­ dla m¿Čczyzny sprawcy przest¿pstw. Przedstawione powyČej rozwaČania prowadz­ do waČnego wniosku aplikacyjnego, który mówi o tym, jak bardzo interesuj­c­ i zróČnicowan­ grup­ s­ osoby skazane na kar¿ pozbawienia wolnoïci. Uzyskane wyniki maj­ znaczenie dla rozwoju wiedzy psychologicznej dotycz­cej proÞ lu psychologicznego kobiet i m¿Čczyzn popeÙniaj­cych przest¿pstwa. Znajomoï ° cech szeroko rozumianego charak-teru ma znaczenie w zrozumieniu mechanizmu przest¿pczoïci, czego egzempliÞ kacj­ moČe by° stworzenie specjalistycz-nych technik oddziaÙywania, dostosowaspecjalistycz-nych do proÞ lu psychologicznego konkretnego sprawcy.

Bibliografia:

[1] Bee H., Psychologia rozwoju czÙowieka, PoznaÚ 2004.

[2] Biel K., Przest¿ pczoï ° dziewcz­ t. Rodzaje i uwarunkowania, Kraków 2009.

[3] Cabalski M., Kobiety jako sprawczynie przest¿pstw i aktów przemocy, „Probacja” 2013, nr 3. [4] Dmochowska H. (red.), Kobieta w Polsce, Warszawa 2007.

[5] Eysenck H. J., The structure of Human Personality, USA 1970. 50 Z. Majchrzyk, dz. cyt., s. 91-132.

51 M. Plopa, dz. cyt., s. 43.

52 D. Rode, Psychologiczne uwarunkowania przemocy w rodzinie: charakterystyka sprawców, Katowice 2010, s. 434-461. 53 TamĪe.

54 M. KuĞpit, dz. cyt., s. 15. 55 K. Pospiszyl, dz. cyt., s. 239.

[6] Eysenck H. J., Eysenck M., Podpatrywanie umysÙu, GdaÚ sk 2003. [7] HoÙyst B., Kryminologia, Warszawa 2009.

[8] Jessel D., Moir A., Zbrodnia rodzi si¿ w mózgu. Zagadka biologicznych uwarunkowaÚ przest¿ pczoï ci, Warszawa 1998.

[9] Kodeks karny, Warszawa 2013.

[10] Kuïpit M., WpÙyw temperamentu na zaburzenia w zachowaniu dzieci i mÙodzieČy, „Annales Universitatis Mariae Curie-SkÙodowska Lublin- Po-lonia”, 2002, vol XV.

[11] Majchrzyk Z., Zabójczynie i zabójcy, Warszawa 2008.

[12] Niewiadomska I., Osobowoïciowe uwarunkowania skutecznoïci kary pozbawienia wolnoïci, Lublin 2007. [13] Plopa M., Kwestionariusz Stylów Przywi­zaniowych [KSP]. Podr¿cznik, Warszawa 2008.

[14] Pospiszyl K., Psychologiczna analiza wadliwych postaw spoÙecznych mÙodzieČy, Warszawa 1973. [15] Rode D, Psychologiczne uwarunkowania przemocy w rodzinie: charakterystyka sprawców, Katowice 2010. [16] Siuta J., Inwentarz osobowoï ci NEO- PI-R Paula T. Costy i Roberta R. McCrae. Adaptacja polska, Warszawa 2006. [17] Stanik J. M., Psychologia s­dowa, Warszawa 2013.

[18] StatSoft, Elektroniczny Podr¿cznik Statystyki PL, Kraków 2006, hĴ p://www.statsoĞ .pl/textbook/soĞ home.html, 19.12.2014.

[19] Steě ensmeier D., Allan E., Gender and crime: Toward a Gendered Theory of Female Oě ending, „Annu. Rev. Sociol.”, 1996, No 22.

[20] Strelau J., Rola temperamentu w rozwoju psychicznym, Warszawa 1990.

[21] Strelau J., Temperament jako regulator zachowania z perspektywy póÙwiecza badaÚ, GdaÚ sk 2006.

[22] Strelau J., Zawadzki B., FCZ-KT - Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu- podr¿cznik, Warszawa 1997.

[23] Strelau J., Szczepaniak P., g liwiÚ ska M., Zawadzki Z., Polska adaptacja podr¿ cznika do Inwentarza osobowoï ci NEO – FFI Costy i McCrae, War-szawa 1998.