Małgorzata Kostecka
WZORY ŻYWIENIA A SPOŻYCIE
WYBRANYCH WITAMIN I SKŁADNIKÓW MINERALNYCH PRZEZ DZIECI W WIEKU SZKOLNYM
Uniwersytet Przyrodniczy, Katedra Chemii Wydziału Nauk o Żywności i Biotechnologii, Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie
Kierownik: prof. dr hab. I. Jackowska
Celem niniejszej pracy było wyodrębnienie wzorów żywieniowych w grupie dzieci szkolnych w wieku 7–12 lat i ocena jak częstość spożycia wybranych grup produktów wpływa na pokrycie zapotrzebowania na witaminy i składniki mineralne.
Słowa kluczowe: wzory żywienia, dzieci, witaminy, minerały, zapotrzebowanie na poziomie RDA.
Key words: dietary pattern, child, vitamin, minerals, RDA level demand.
Prawidłowe żywienie należy do najważniejszych czynników środowiskowych wpływających korzystnie na stan zdrowia dziecka, jego zdolność do uczenia się, aktywność ruchową, samopoczucie i zachowania emocjonalne. Dzieci stanowią gru-pę najbardziej wrażliwą na niedobory pokarmowe. Skutki zachowań ryzykownych z wieku młodzieńczego w większości nie ujawniają się od razu, lecz po wielu latach i dlatego często rodzice nie dostrzegają związku pomiędzy kształtowanymi w okre-sie dzieciństwa nawykami żywieniowymi, a stanem zdrowia (1, 2). Analiza wzorów żywienia (DP – dietary patterns) jest skuteczną metodą oceny sposobu żywienia, wykorzystywaną do określenia zależności zachodzących pomiędzy dietą a stanem zdrowia (3). DP są defi niowane jako ilości, proporcje, rodzaje i kombinacje różnych produktów spożywczych i napojów zawartych w diecie oraz częstotliwość, z jaką są one zwyczajowo spożywane. Mogą zależeć od wielu różnych czynników, w tym środowiskowych, społeczno-kulturowych i ekonomicznych (4, 5).
Celem pracy było wyodrębnienie wzorów żywieniowych w grupie dzieci szkol-nych w wieku 7–12 lat i ocena jak częstość spożycia wybraszkol-nych grup produktów wpływa na pokrycie zapotrzebowania na witaminy i składniki mineralne.
MATERIAŁ I METODY
Materiał do badań zebrano metodą sondażu diagnostycznego. Wykorzystano do tego celu anonimową ankietę, co pozwoliło na uzyskanie szczerych odpowiedzi. Ankieta składała się z trzech części, pierwsza to metryczka charakteryzująca płeć,
wiek, miejsce zamieszkania i aktywność fi zyczną dziecka, a także dane antropome-tryczne, druga to 45 pytań, których tematyka dotyczyła sposobu żywienia dzieci, częstości spożycia produktów i potraw, ilości i rozkładu posiłków w ciągu dnia. Rodzice zostali poproszeni o podanie częstotliwości spożywania przez ich dzie-ci wybranych produktów żywnośdzie-ciowych w typowym tygodniu w dzie-ciągu ostatnich 4 tygodni, stosując następujące opcje odpowiedzi: nigdy (1); 1–3 razy w miesiącu (2); raz w tygodniu (3); kilka razy w tygodniu (4); raz dziennie (5); kilka razy dziennie (6) lub nie mam pojęcia (0).
Uzyskane dane posłużyły do wyodrębnienia trzech charakterystycznych dla badanej populacji wzorów żywieniowych DP: (1) wysokie spożycie przetworów mlecznych, owoców i warzyw – niskie spożycie fast-food, (2) wysokie spożycie słodyczy – niskie spożycie mleka i warzyw, (3) wysokie spożycie fast-food i owo-ców – niskie spożycie przetworów mlecznych i warzyw. Dane dotyczące sposobu żywienia zbierano na podstawie trzykrotnych wywiadów kwestionariuszowych do-tyczących spożycia z ostatnich 24 godzin poprzedzających badania. Wielkość porcji oszacowano korzystając z „Albumu fotografi i produktów i potraw”. We wszystkich przypadkach były to dwa dni weekendowe oraz jeden dzień w którym dzieci uczęsz-czały do szkoły. W dzień wolny wszystkie posiłki dzieci zjadały w domu, a w dniu szkolnym poza domem spożywały II śniadanie i obiad.
Wyniki opracowano i oceniono za pomocą programu komputerowego Dieta 5 opracowanego przez IŻŻ w Warszawie, opartego na krajowych tabelach składu i wartości odżywczej żywności (6). W przypadku większości analizowanych wi-tamin i składników mineralnych za punkt odniesienia przyjęto średnie zapotrze-bowanie (EAR – Estimated Average Requirement), zaś dla witaminy E oraz sodu i potasu – wystarczające spożycie (AI – Adequate Intake) (7). Zawartość witaminy A wyrażono, po przeliczeniu na ekwiwalent retinolu z uwzględnieniem, że: 1 ekwi-walent retinolu = 1 μg retinolu = 6 μg β-karotenu = 12 μg innych karotenoidów.
W badanej grupie dzieci dokonano oceny stanu odżywienia na podstawie analizy pomiarów wysokości i masy ciała. Na podstawie wartości BMI, w badanej popu-lacji wyodrębniono 2 podgrupy: osoby szczupłe i o prawidłowej masie ciała oraz zagrożone nadwagą i otyłe. Stopień otyłości ustalano na podstawie wartości współ-czynnika BMI obliczonego w odniesieniu do płci i wieku metodą Cole’a. (8), oraz w odniesieniu do siatek centylowych z projektu OLA i OLAF (9). Ocenę aktywno-ści fi zycznej, wyrażoną w punktach, przeprowadzono w oparciu o zestaw 6 pytań dotyczących rodzajów podejmowanej aktywności oraz zachowań sedenteryjnych, które były charakteryzowane przez rodziców w okresie tygodnia. Zaproponowano skalę odpowiedzi: 6–7 razy w tygodniu (2 pkt), 3–5 razy w tygodniu (1 pkt), mniej niż 3 razy w tygodniu (0 pkt).
Analizę statystyczną uzyskanych wyników empirycznych przeprowadzono z uży-ciem programu Excel i Statistica 10. Istotność statystyczną ustalono na p<0,05, nor-malność rozkładu zmiennych oceniono za pomocą testu Kołmogorowa-Smirnowa. Dla zmiennych ciągłych dane są przedstawiane jako średnie z 95% przedziałem ufności (95% CI), a zmienne kategorialne są przedstawiane jako procent próby (%). Różnice między grupami w odniesieniu do wartości referencyjnych zostały zweryfi -kowane dla zmiennych ciągłych za pomocą testu Manna-Whitneya, a dla zmiennych kategorialnych za pomocą testu chi2 z poprawka Yatesa.
Badania zostały przeprowadzone w okresie od września do grudnia 2018 roku w wybranych szkołach w województwie mazowieckim i lubelskim. Dobór uczest-ników był związany z uzyskaniem zgody na wykonanie badań od dyrektorów pla-cówek oświatowych. W badaniu wzięło udział 507 osób, uzyskano 364 poprawnie wypełnione kwestionariusze ankiety.
Charakterystyka badanej grupy
Badanie dotyczyło 185 chłopców i 179 dziewczynek, średni wiek dzieci wy-nosił 10,3 ± 2,4 lat (tab. I). Dziewczynki były młodsze, średni wiek 9,7 ± 2,1 lat w stosunku do chłopców, których średni wiek wynosił 10,7 ± 1,9 lat. Na podstawie pytań o aktywność fi zyczną stwierdzono, że dziewczynki statystycznie częściej od-znaczały się niską lub średnią aktywnością fi zyczną (p<0.05), a chłopców istotnie częściej wysoka aktywność fi zyczna (p<0.05). Nie stwierdzono różnic ze względu na płeć w tendencji do nadwagi i otyłości. (p>0.05).
Ta b e l a I. Charakterystyka badanej populacji ze względu na wzór żywieniowy Ta b l e I. Characteristics of the studied population due to dietary patterns
Wysokie spożycie przetworów mlecznych, owoców i warzyw – niskie spożycie fast-food Wysokie spożycie słodyczy – niskie spożycie mleka i warzyw Wysokie spożycie fast-food i owoców – niskie spożycie przetworów mlecznych i warzyw p ogółem, n(%) 88(24,2) 139(38,2) 137(37,6) * dziewczęta, n 51 72 56 * chłopcy, n 37 67 81 * wiek 7–9, n 67 52 62 * 10–12, n 21 87 75 * aktywność fizyczna niska, n 21 59 72 – średnia, n 39 66 54 – wysoka 28 14 11 * BMI <90c 74 112 118 – >90c 14 27 19 – n – liczba osób, * p<0,05
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Analiza sposobu żywienia i jadłospisów wykazała, że diety odznaczały się znacz-nym niedoborem witaminy E i folianów, a także wapnia. Spożycie witaminy A, C, a także sodu, fosforu i magnezu było średnio znacząco przekroczone w stosunku do norm w badanych grupach wiekowych (tab. II). Na podstawie uzyskanych
wy-T
abela
II.
P
orównanie ilości witamin i składników mineralnych występujących w dietach badanych dzieci w populacji ogólnej i w zależnoś
ci od wzoru żywieniowego
T
able
II.
Comparison of the amount of vitamins and minerals found in the diets of children in the general population and depending on
the dietary pattern
Ogółem X±SD
Średnie pokrycie
zapotrzebowania na poziomie EAR (AI)
(%)
W
ysokie spożycie przetworów mlecznych, owoców i warzyw – niskie spożycie fast
-food
X±SD
W
ysokie spożycie
słodyczy – niskie spożycie mleka i warzyw X±SD W ysokie spożycie fast -food i owoców – niskie spożycie przetworów mlecznych i warzyw X±SD witamina C (mg) 71,15±53,2 177,5 84,23±46,1 70,56±42,3 70,6±44,6
witamina A (ekwiwalent retinolu) (μg)
964,3±891,6 214,2–275,4 1003,2±757,1 1129,4±893,6 1256,7±943,9 witamina E (ekwiwalent α -tokoferolu) (mg) 7,3±4,9 73,0–104,2 6,8±5,1 7,1±4,6 7,8±4,1 witamina B6 (mg) 1,3±0,5 130,0 1,24±0,4 1,3±0,3 1,3±0,2 witamina B12 (mg) 2,1±1,7 140,0 2,0±1,8 2,1±1,5 2,0±0,4 foliany (μg) 171,3±69,7 68,4 199,4±74,9 156,9±70,5 164,3±56,9 Ca (mg) 691,6±398,3 62,81–86,3 983,9±412,8 630,5±296,4 611,1±256,1 Mg (mg) 221,9±119,3 110,5–200,9 227,3±136,4 208,7±129,8 209,3±126,6 Zn (mg) 7,2±2,8 102,0–180,0 7,1±3,1 7,6±3,6 6,9±3,4 P (mg) 1159,3±324,8 110,4–231,8 986,4±314,7 1236,0±380,2 1360,9±349,1 F e (mg) 8,3±4,1 118,6–207,5 8,2±4,6 8,1±4,6 8,0±4,9 Cu (mg) 0,8±0,3 160,0 0,8±0,4 0,8±0,2 0,8±0,2 Na (mg) 3361,9±1419,3 258,5 2759,4±1478,1 3651,8±1590,6 3597,4±2237,0 K (mg) 2351,4±1321,6 97,9–130,6 2459,6±1415,8 2269,3±1309,1 2237,1±1283,6 n – l ic zb a o s ó b , S D – o d c h y le n ie s ta n d a rd o w e
ników wyodrębniono w badanej grupie 3 wzory żywieniowe charakteryzujące się różnicami w spożyciu warzyw, owoców, przetworów mlecznych, słodyczy i fast food, z kolei spożycie mięsa i przetworów zbożowych nie różnicowało badanej populacji. Istotnie częściej dzieci ze względu na strukturę spożywanej żywności kwalifi kowały się do wzorów „wysokie spożycie słodyczy – niskie spożycie mleka i warzyw” (p=0,0062) i „wysokie spożycie fast-food i owoców – niskie spożycie przetworów mlecznych i warzyw” (p=0,004), które można określić jako zachodni (western dietary patterns) sposób żywienia. Stwierdzono, że dziewczęta istotnie częściej charakteryzowało wysokie spożycie przetworów mlecznych, owoców i wa-rzyw – niskie spożycie fast-food (p=0,0012) w porównaniu do chłopców, którzy częściej charakteryzowali się wysokim spożyciem fast-food i owoców – niskim spożyciem przetworów mlecznych i warzyw (p=0,0036). Wiek również był czyn-nikiem różnicującym respondentów w przynależności do wzorów żywieniowych. Dzieci starsze w wieku 10–12 lat istotnie częściej charakteryzowały się wysokim spożyciem słodyczy – niskim spożyciem mleka i warzyw (p=0,001) w porów-naniu do dzieci młodszych 7–9 lat, dla których bardziej charakterystyczne było wysokie spożycie przetworów mlecznych, owoców i warzyw – niskie spożycie fast-food (p=0,003). Aktywność fi zyczna nie różnicowała ankietowanych, dzieci o średniej i niskiej aktywności w szkole i w czasie poza lekcjami miały podobną częstość spożywania analizowanych produktów, natomiast dzieci o wysokiej ak-tywności istotnie rzadziej sięgały po duże ilości słodyczy i żywności typu fast-food (p<0,05).
Wybór produktów spożywczych, częstość ich spożycia wpływa na pobranie z diety witamin i składników mineralnych. Przynależność do zaproponowanych wzorów żywieniowych może prowadzić do niedoborów lub nadmiernego spożycia wybranych składników odżywczych. W literaturze można spotkać najczęściej dwa lub trzy DP, opisywane jako zachodni – nowoczesny sposób żywienia, tradycyjny oparty na większym spożyciu warzyw, produktów zbożowych i nieprzetworzonej żywności oraz regionalny model żywienia, związany z miejscem zamieszkania. W badanej populacji spożycie przetworów zbożowych, niezaliczanych do słody-czy, było na zbliżonych poziomie (p>0,05) niezależnie od wieku, płci i aktywności fi zycznej. Zauważono, że nowoczesny DP wiąże się istotnie z niższym spożyciem witaminy C, D, E, a także Ca, Mg czy Zn i wyższym spożyciem Na i P [8]. W ba-danej populacji również zauważono znaczące różnice w pobraniu niektórych skład-ników żywności. Witamina C i foliany występowały w większych ilościach w diecie dzieci charakteryzujących się przynależnością do wzoru żywieniowego „wysokie spożycie przetworów mlecznych, owoców i warzyw – niskie spożycie fast-food” (p=0,003). Jednak w żadnej z badanych grup spożycie folianów nie osiągnęło za-lecanego poziomu, co jest zgodne z badaniami w populacji polskiej odznaczającej się niedoborem tego składnika w diecie (10, 11, 12).
Średnia podaż wapnia w badanej populacji była bardzo niska, tylko dzieci w wie-ku 7–9 lat, należące do DP „wysokie spożycie przetworów mlecznych, owoców i warzyw – niskie spożycie fast-food” pokrywały całkowite (EAR) zapotrzebowanie na ten składnik, które było realizowane przez spożycie średnio 1,3±1,1 szklanki mleka i 1,7±1,4 porcji innych przetworów mlecznych (ser twarogowy, jogurt, se-rek homogenizowany, ser żółty). Dzieci z grupy wiekowej 10–12 lat pokrywały
zapotrzebowanie średnio w 75%. Badania Czeczelewskiego i współpr. (13) również pokazały, że ok. 80% dzieci w wieku 10–12 lat spożywa wapń na poziomie poniżej 2/3 normy, natomiast badania Wielgos i współpr. (14), że roczna realizacja normy na ten pierwiastek u dziewcząt wynosi 48,1%, u chłopców 54,8%. Brak realiza-cji zapotrzebowania na wapń w popularealiza-cji dziecięcej jest przyczyną poważnych problemów dotyczących prawidłowego rozwoju: opóźnienie wzrostu, zaburzenia mineralizacji kości oraz zębów, a także może być przyczyną nadpobudliwości czy schorzeń neurologicznych. Na niedobór tego pierwiastka wpływa także jego wchła-nianie w świetle jelita, które waha się w granicach 5–80% i zależy w dużym stopniu od stosunku wapnia do fosforu w spożywanych posiłkach. W badanej populacji spożycie fosforu spożycie fosforu znacznie przewyższało normę na poziomie EAR dla płci i wieku, a dzieci odznaczające się modelem „wysokie spożycie fast-food i owoców – niskie spożycie przetworów mlecznych i warzyw” miały najbardziej niekorzystny stosunek wapnia do fosforu (p=0,002). Model ten opierał się między
Ta b e l a III. Iloraz szans (95% przedział ufności) spożycia witamin i składników mineralnych w zależności od wzoru żywienia
Ta b l e III. Odds ratios (95% confidence interval) consumption of vitamins and minerals depending on the dietary patterns Wysokie spożycie przetworów mlecznych, owoców i warzyw – niskie spożycie fast-food (ref. ogółem) Wysokie spożycie słodyczy – niskie spożycie mleka i warzyw (ref. ogółem) Wysokie spożycie fast-food i owoców – niskie spożycie przetworów mlecznych i warzyw (ref. ogółem) witamina C 1,56 (1,15–2,10)* 1,11 (0,8–1,2) 1,04 (0,79–1,26) witamina A (ekwiwalent retinolu) 1,42 (1,18–1,51) 1,74 (1,02–1,84)* 1,88 (1,14–2,01)* witamina E (ekwiwalent α-tokoferolu) 0,389 (0,66–1,07) 0,94 (0,76–1,34) 1,17 (0,89–1,36) witamina B6 0,96 (0,71–1,12) 1,05 (0,89–1,08) 1,03 (0,94–1,11) witamina B12 0,94 (0,88–1,06) 1,02 (0,90–1,2) 0,98 (0,76–1,09) foliany 1,54 (0,76–1,81)* 0,52 (0,21–0,79)* 0,88 (0,77–1,07) Ca 1,72 (1,24–1,97)* 0,99 (0,81–1,20) 1,09 (0,94–1,2) Mg 1,06 (0,81–1,14) 0,91 (0,71–1,09) 0,76 (0,54–1,01) Zn 0,84 (0,66–1,07) 1,12 (0,79–1,34) 0,87 (0,71–1,20) P 0,69 (0,58–0,98)* 1,31 (0,87–1,56) 1,59 (0,94–1,96)* Fe 1,04 (0,91–1,05) 1,03 (0,87–1,14) 0,87 (0,76–1,30) Cu 1,02 (0,87–1,11) 0,98 (0,76–1,20) 1,01 (0,95–122) Na 1,51 (0,66–1,89)* 2,03 (1,74–2,24)* 1,77 (1,24–1,98)* K 1,27 (0,91–1,54) 0,79 (0,56–1,27) 0,67 (0,43–1,2) * p<0,05
innymi na nadmiernym spożyciu żywności typu fast-food i napojów typu cola bo-gatych w fosfor, średnie spożycie produktów bobo-gatych w ten pierwiastek wynosiło 1,1±0,8 porcji tych produktów/dzień.
W analizowanych dietach niezależnie od modelu żywieniowego potwierdzono realizację zapotrzebowania na żelazo zarówno niezależnie od wieku, co jest zbieżne z badaniami innych autorów, w których pokrycie zapotrzebowania na żelazo prze-kraczało RDA niezależnie płci i wieku badanych (15).
Wszystkie modele żywieniowe sprzyjały nadmiernemu pobraniu z diety witami-ny A. Zarówno model żywieniowy „wysokie spożycie słodyczy – niskie spożycie mleka i warzyw” jak i „wysokie spożycie fast-food i owoców – niskie spożycie przetworów mlecznych i warzyw” stanowiły szczególnie istotne zagrożenie przekro-czenia bezpiecznych poziomów spożycia witaminy A (OR 1,74; Cl95% 1,02–1,84 vs OR 1,88; Cl95% 1,14–2,01) (tab. III). Nadmiar witaminy A może powodować niepożądane objawy w układzie kostnym, działanie toksyczne i teratogenne. Hi-perwitaminoza A objawia się nadmierną pobudliwością, powiększeniem wątroby, bólami głowy czy ogólnym osłabieniem (16).
Stwierdzono, że przez prawie wszystkie dzieci sód spożywany był w nadmiarze. Jednak przynależność do poszczególnych wzorów żywieniowych wskazywała na duże różnice w spożyciu tego pierwiastka. Model „wysokie spożycie przetworów mlecznych, owoców i warzyw – niskie spożycie fast-food” odznaczał się istotnie niższą podażą sodu (p=0,0041; OR 1,51 CI95% 0,66–1,89). Natomiast pozostałe DP dostarczały większej ilości sodu, który pochodził głównie z posiłków obiadowych oraz przekąsek. Jak pokazują badania innych autorów posiłek obiadowy stanowi największe źródło sodu w diecie ze względu na dodatek soli podczas obróbki kuli-narnej. Z badań Wojtasik i współpr. (17) wynika, że pojedynczy obiad w szkołach dostarczał od 28% do nawet 225% dziennej ilości sodu zalecanej przez WHO. Analizując strukturę pochodzenia soli w diecie okazało się, że połowa soli pochodzi z solenia potraw, głównie dań obiadowych.
WNIOSKI
1. Wzory żywieniowe łączą model i częstość spożywania żywności z pokry-ciem zapotrzebowania na składniki odżywcze, przez co mogą być narzędziem w badaniach przesiewowych oceny niedoborów pokarmowych w różnych grupach wiekowych
2. Wysokie spożycie przetworów mlecznych, warzyw i owoców w połączeniu z niskim spożyciem fast food pozwala na pokrycie zapotrzebowania na poziomie EAR / AI na większość witamin i składników mineralnych
3. Wzory żywieniowe oparte na dużych ilościach żywności przetworzonej sprzy-jają zarówno niedoborom pokarmowym, jak również przekroczeniu pobrania z diety składników uznanych za czynniki ryzyka chorób dietozależnych.
M. K o s t e c k a
DIETARY PATTERNS AND CONSUMPTION OF SELECTED VITAMINS AND MINERALS BY SCHOOL-AGE CHILDREN
S u m m a r y
Introduction: Proper nutrition is one of the most important environmental factors infl uencing the child’s health. Analysis of dietary patterns (DP) is a new method of assessing the diet, used to determine the relationship between diet and health.
Aim: The aim of this study was to identify dietary patterns in the group of schoolchildren aged 7–12 and assess how the frequency of consumption of selected product groups infl uences the coverage of the demand for vitamins and minerals.
Material and methods: The questionnaire consisted of three parts, the fi rst is a standard describing the sex, age, place of residence and physical activity of the child, the second is 45 questions, the subject of which concerned the way of feeding children, the frequency of consumption of products and dishes, the amount and distribution of meals in during the day. The obtained data was used to identify three dietary patterns. The study concerned 185 boys and 179 girls, the average age of children was 10.3 ± 2.4 years. The consumption of the tested components was calculated using the computer program Diet 5.0. Statistical analysis of the obtained empirical results was carried out using Excel and Statistica 10.
Results: Children more often due to the structure of consumed food were classifi ed as “high con-sumption of sweets – low concon-sumption of milk and vegetables” (p = 0.0062) and “high concon-sumption of fast food and fruit – low consumption of milk products and vegetables” (p = 0.004), which can be described as western (western dietary patterns) diet. The average supply of calcium in the studied population was very low, only the children 7–9 years old belonging to the DP “high consumption of dairy products, fruit and vegetables – low consumption of fast food” covered the demand at 100%, which was realized by consumption on average 1.3 ± 1.1 glasses of milk and 1.7 ± 1,4 servings of other milk products. Both the nutritional model “high consumption of sweets – low consumption of milk and vegetables” and “high consumption of fast-food and fruit – low consumption of milk products and vegetables” posed a signifi cant risk of exceeding safe levels of vitamin A intake (OR 1.74; Cl95% 1,02–1.84 vs OR 1.88, Cl 95% 1.14–2.01).
Conclusion: Dietary patterns combine the model and frequency of food intake with the coverage of nutrient requirements, which can be a simple tool in the work of dietician.
PIŚMIENNICTWO
1. Całyniuk B., Ambroży J., Bester J., Czuchraj W. Dostał K., Dubiel M: Nawyki żywieniowe oraz częstość spożycia wybranych produktów przez dzieci w wieku 10–13 lat zamieszkałe na terenach wiejskich i miejskich. Ann. Acad. Med. Siles, 2013; 67(4): 231-237. – 2. Gevers DW., Kremers SP., de Vries NK., Assema P: Intake of Energy-dense snack food and drinks among Dutch children aged 7–12 years: how many, how much, when, where and which?. Pub. Health Nutr, 2016; 19(1): 83-92. – 3. U.S. Department of Health and Human Services and U.S. Department of Agriculture. 2015–2020 Dietary Guidelines for Americans. http.//health.gov/dietaryguidelines/2015/guidelines. – 4. Newby PK., Tucker KL: Empirically derived eating patterns using factor or cluster analysis: a review. Nutr. Rev, 2004; 62(5): 177-203. – 5. Hinning PF., Monteiro JS., de Assis MAA, Levy RB., Peres MA., Perazi FM., Porporatti AL., Canto GL: Dietary patterns of children and adolescents from high, medium and low human development countries and associated socioeconomic factors: a systematic review. Nutrients, 2018; 10(4): 436. – 6. Kunachowicz H., Nadolna K., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności, IŻŻ, Wyd Lek PZWL Warszawa, 2005. – 7. Jarosz M. (red.): Normy żywienia dla populacji polskiej, Wyd. IŻŻ, Warszawa 2017. – 8. Cole TJ.: The LMS method for constructing normalized growth standarts. Eur J Clin Nutr, 1990; 44: 45-60. – 9. Kułaga Z., Różdżyńska-Świątkowska A., Grajda A., Gurzkowska B., Wojtyło M., Góźdź M., Świąder-Leśniak A., Litwin M: Siatki centylowe dla oceny wzrastania i stanu odżywienia polskich dzieci i młodzieży od urodzenia do 18 roku życia, Standardy Medyczne/PEDIATRIA, 2015; 12: 119-135. – 10. Choy CC., Wang D., Baylin A., Soti-Ulberg C., Naseri T., Reupena MS., Thompson AA., Duckham RL, Hawley NL.: Dietary patterns are associated
with child, maternal and household-level characteristics and overweight/obesity among young Samoan children. Pub. Health Nutr., 2018; 21(7): 1243-1254.
11. Trafalska E.: Assessing diets for energy and nutrients content in nursery school children from Lodz, Poland. Roczn PZH, 2014; 65(1): 27-33. – 12. Myszkowska-Ryciak J., Harton A.: Implementation of Dietary Reference Intake Standards in Preschool Menus in Poland. Nutrients, 2018; 10(5): 592. – 13. Czeczelewski J., Raczyńska B.: Zawartość wapnia i fosforu w całodziennych racjach pokarmowych dzieci i młodzieży z powiatu bialskiego. Roczn. PZH, 2005; 56(3): 237-243. – 14. Wielgos B., Leszczyń-ska T., Kopeć A., Cieślik E., PiątkowLeszczyń-ska E., Pysz M,: Ocena pokrycia zapotrzebowania na składniki mineralne przez dzieci w wieku 10–12 lat z regionu Małopolski. Roczn.PZH, 2012; 63(3): 329-337. – 15. Charzewska J., Chwojnowska Z., Wajszczyk B., Chabros E.: Ryzyko występowania niedoborów wybranych składników mineralnych i witamin w dietach uczniów w wieku około pokwitaniowym. W: Januszewicz P., Mazur A., Socha, red. Niedożywienie a zdrowie publiczne. Rzeszów: Wyd. Uniwer-sytetu Rzeszowskiego 2011: 36-46. – 16. Binkley N., Krueger D.: Hypervitaminosis A and bone. Nutr Rev, 2000; 58: 138-144. – 17. Wojtasik A., Kunachowicz H., Stoś K.: The sources of salt in Polish diet. Ann. Nutr. Metab., 2011; 58(3): 298-99.
