Ewa Malczyk, Katarzyna Fiszer, Agata Malczyk
OC ENA STANU ODŻYWIENIA I SKŁADU CIAŁA STUDENTÓW PAŃSTWOWEJ WYŻSZEJ SZKOŁY ZAWODOWEJ W NYSIE
Instytut Nauk o Zdrowiu
Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Nysie Dyrektor: dr n. med. W. Huńka-Żurawińska
Celem pracy była ocena stanu odżywienia i składu ciała studentów na pod-stawie wybranych parametrów antropometrycznych. Pomiaru masy ciała oraz analizę jego składu dokonano przy użyciu analizatora składu ciała. Ponad 40% badanych studentów charakteryzowało się nieprawidłową masą ciała.
Słowa kluczowe: stan odżywienia, analiza składu ciała, BMI, otyłość, studenci. Key words: nutritional status, body composition analysis, obesity, students.
Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) dynamicznie wzrasta liczba osób z nadwagą i otyłością. Najczęstszymi przyczynami nadwagi i otyłości są: złe nawy-ki żywieniowe, udział w diecie pożywienia o wysonawy-kiej gęstości energetycznej, sie-dzący tryb życia i niewielka aktywność fi zyczna w ciągu dnia, stosowanie używek oraz przewlekły stres. Zaburzają one homeostazę organizmu, czego konsekwencją w przyszłości może być zwiększone ryzyko zachorowań na choroby: metaboliczne, sercowo-naczyniowe, nowotworowe oraz układu mięśniowo-szkieletowego (1, 2).
Prawidłowe zwyczaje żywieniowe oraz spożywana żywność, zarówno w aspek-cie jakości i ilości, mają ścisły związek ze stanem zdrowia organizmu, tj. jego pra-widłowym funkcjonowaniem. Dlatego tak ważna jest świadomość żywieniowa oraz systematyczne kontrolowanie stanu odżywienia organizmu. Aktualnie znanych jest wiele metod pozwalających ocenić stan odżywienia od podstawowych (masa ciała, wskaźnik BMI) do bardziej kompleksowych analiz (analiza składu ciała metodą bioimpedancji elektrycznej, badania biochemiczne).
Celem pracy była ocena stanu odżywienia i składu ciała studentów Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Nysie na podstawie wybranych parametrów an-tropometrycznych takich jak: wskaźnik masy ciała, wskaźnik tkanki wisceralnej, zawartość tkanki tłuszczowej oraz zawartość wody w organizmie.
MATERIAŁ I METODY
W badaniu udział wzięło 302 studentów studiów stacjonarnych i niestacjonar-nych studiujących kosmetologię, pielęgniarstwo, ratownictwo medyczne i dietetykę w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Nysie w latach 2015–2018. Kryteriami
włączenia do badań były: wiek powyżej 18. roku życia, status studenta Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Nysie, odpowiednie przygotowanie się do analizy składu ciała, tj. czterogodzinna przerwa między ostatnim posiłkiem a badaniem, ogólny dobry stan zdrowia oraz zgoda na przeprowadzenie badania. Natomiast kryteriami wykluczającymi były: wiek poniżej 18. roku życia, intensywny wysiłek fi -zyczny w ciągu ostatnich dwunastu godzin przed badaniem. Ponadto, wszczepiony rozrusznik serca, a w przypadku kobiet również czas menstruacji lub ciąża.
Przed wykonaniem badania zakwalifi kowane osoby wypełniły kwestionariusz an-kiety zawierający pytania o płeć, wiek, kierunek studiów, miejsce zamieszkania oraz poziom aktywności fi zycznej. Następnie za pomocą stadiometru z dokładnością do 0,1 cm, dokonano pomiaru wysokości ciała w pozycji wyprostowanej, stojącej, bez obuwia. Analizę składu ciała przeprowadzono za pomocą analizatora MC 780 S MA fi rmy TANITA, który posiadał certyfi kat MDD (ang. Medical Device Directive) umożliwiający przeprowadzanie badań naukowych. Parametry wyznaczone metodą bioimpedancji elektrycznej to m. in.: zawartość tkanki tłuszczowej, wskaźnik tkanki wisceralnej, całkowita zawartość wody w organizmie oraz wskaźnik masy ciała.
Zgodnie z kryteriami ustalonymi przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) wartości wskaźnika BMI poniżej 18,5 kg/m2 wskazywały na niedowagę, w zakresie
od 18,5 do 24,9 kg/m2 – prawidłową masę ciała, pomiędzy 25,0 a 29,9 kg/m2 –
nadwagę, a wartości powyżej 30,0 kg/m2 informowały o otyłości (3). Prawidłowa
zawartość tkanki tłuszczowej, wg kryteriów WHO/NIH (3, 4) dla kobiet wynosiła od 20% do 35%, natomiast w przypadku mężczyzn od 15% do 25%. Wartości wskaźnika tkanki wisceralnej jako prawidłowe określił producent analizatora składu ciała TANITA w zakresie od 1 do 12. Za referencyjną zawartość całkowitej wody w organizmie kobiet uznano zakres między 45% a 60%, natomiast u mężczyzn między 50% a 65%.
Uzyskane wyniki zostały opracowane statystycznie. Wyliczono wartość średnią, odchylenie standardowe, medianę oraz wartości minimalne i maksymalne, a także odsetek osób wg wyżej przedstawionych kryteriów podziału. W celu wykazania zależności między wiekiem, kierunkiem studiów, miejscem zamieszkania oraz ak-tywnością fi zyczną, a także wskaźnikiem masy ciała, zawartością tkanki tłuszczo-wej, wskaźnikiem tkanki wisceralnej i zawartością wody całkowitej w organizmie a płcią badanych zastosowano test niezależności Ch^2 z poprawką Yatesa. Ponad-to przeprowadzono jednokierunkową analizę wariancji ANOVA (rozkład normal-ny) lub test Kruskala-Wallisa (rozkład odbiegający od rozkładu normalnego), aby sprawdzić, czy skład ciała jest zależy od wieku badanych. Hipotezę o rozkładzie normalnym analizowanych zmiennych zweryfi kowano za pomocą testu Shapiro--Wilka. Poziom istotności przyjęto dla p<0,05. Analizy statystyczne przeprowadzo-no wykorzystując program STATISTICA 12.0.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
W badaniu udział wzięły 302 osoby, w tym 194 kobiety i 108 mężczyzn w wieku od 18 do 45 lat. Najliczniejszą grupę tworzyły osoby w wieku 18–30 lat (77,2%). Statystycznie istotnie częściej były to kobiety niż mężczyźni (83,5% vs. 65,7%).
Odsetek osób w wieku 31–45 lat wynosił 22,8% wszystkich badanych. W tej gru-pie z kolei więcej było mężczyzn niż kobiet (34,3% vs. 16,5%). Najwięcej prze-badanych studentów rekrutowało się z kierunku ratownictwo medyczne (34,5%) i pielęgniarstwo (32,8%). Po ok. 16% badanych osób studiowało kosmetologię i dietetykę. Studentami kosmetologii, dietetyki i pielęgniarstwa znamiennie czę-ściej były kobiety niż mężczyźni. Tereny miejskie zamieszkiwało 141 osób, w tym 92 kobiety i 49 mężczyzn. Ponad połowa badanych (53,3%) zamieszkiwała tereny wiejskie, co stanowiło 52,6% wszystkich badanych kobiet i 54,6% badanych męż-czyzn. Aktywność fi zyczną na poziomie 30 min dziennie zadeklarował co trzeci student. Statystycznie istotnie częściej mężczyźni niż kobiety (58,3% vs. 18%). Z kolei kobiety częściej niż mężczyźni twierdziły, że ich aktywność fi zyczna jest na poziomie umiarkowanym (73,2% vs. 38,0%). Do braku aktywności fi zycznej przyznało się 6,9% wszystkich badanych (8,8% kobiet i 3,7% mężczyzn) (tab. I).
Ta b e l a I. Charakterystyka badanej grupy Ta b l e I. Characteristics of the test group
Parametry Ogółem N (%) Kobiety N (%) Mężczyźni N (%) p-value 302 (100,0) 194 (64,1) 108 (35,9) Wiek (lata) 18 – 30 233 (77,2) 162 (83,5) 71 (65,7) 0,0008 31 – 45 69 (22,8) 32 (16,5) 37 (34,3) Kierunek studiów kosmetologia 49 (16,2) 49 (25,3) 0 (0,0) 0,0000 pielęgniarstwo 99 (32,8) 87 (44,9) 12 (11,1) 0,0000 ratownictwo medyczne 104 (34,5) 16 (8,2) 88 (81,5) 0,0000 dietetyka 50 (16,5) 42 (21,6) 8 (7,4) 0,0031 Miejsce zamieszkania tereny miejskie 141 (46,7) 92 (47,4) 49 (45,4) 0,8599 tereny wiejskie 161 (53,3) 102 (52,6) 59 (54,6) Aktywność fizyczna ponad 30 min/dzień 98 (32,5) 35 (18,0) 63 (58,3) 0,0000 umiarkowana aktywność 183 (60,6) 142 (73,2) 41 (38,0) 0,0000 brak aktywności 21 (6,9) 17 (8,8) 4 (3,7) 0,1966
p – różnice statystyczne istotne przy p<0,05
Nieprawidłową masę ciała stwierdzono u 58,3% badanych studentów i 34,0% studentek. Nadwaga dotyczyła 46,3% mężczyzn i 21,1% kobiet, a otyłość 10,2% mężczyzn i 5,7% kobiet. Statystycznie istotnie częściej mężczyźni niż kobiety mieli nadwagę bądź otyłość (56,5% vs. 26,8%, p=0,0000). Podobną zależność zaobser-wowano już w badaniach WOBOSZ 2003-2005, WOBOSZ 2013–2014 (5) oraz badaniach przeprowadzonych przez Instytut Żywności i Żywienia (6).
W badaniach własnych średnia wartość wskaźnika BMI kobiet wynosiła 23,07 kg/m2, a mężczyzn 25,51 kg/m2. Wartość tego parametru wzrastała wraz z wiekiem
zarówno u kobiet (22,84 vs. 24,28, p=0,0492), jak i u mężczyzn (24,72 vs 27,04, p=0,0011).
Ta b e l a II. Rozdział badanych osób z uwzględnieniem płci i wybranych parametrów Ta b l e II. The distribution of subjects including gender and selected parameters
Parametry Ogółem N (%) Kobiety N (%) Mężczyźni N (%) p-value 302 (100) 194 (64,2) 108 (35,8) BMI (kg/m2)
prawidłowa masa ciała 173 (57,3) 128 (66,0) 45 (41,7)
0,0001 nieprawidłowa masa ciała 129 (42,7) 66 (34,0) 63 (58,3)
niedowaga 16 (5,3) 14 (7,2) 2 (1,9) 0,0842 nadwaga 91 (30,1) 41 (21,1) 50 (46,3) 0,0000 otyłość 22 (7,3) 11 (5,7) 11 (10,2) 0,2240 nadwaga i otyłość 113 (37,4) 52 (26,8) 61 (56,5) 0,0000 % tkanki tłuszczowej wartości prawidłowe 209 (69,2) 146 (75,3) 63 (58,3) 0,0035 wartości nieprawidłowe 93 (30,8) 48 (24,7) 45 (41,7) Wskaźnik tkanki wisceralnej 1 do 12 298 (98,7) 194 (100,0) 104 (96,3) 0,0298 13 do 59 4 (1,3) 0 (0,0) 4 (3,7) TBW (%) wartości prawidłowe 270 (89,4) 173 (89,2) 97 (89,8) 0,9825 wartości nieprawidłowe 32 (10,6) 21 (10,8) 11 (10,2)
p – różnice statystyczne istotne przy p<0,05
WHO szacuje, że w Polsce osób niedożywionych jest 0,8% (7). W badaniach własnych niedowaga dotyczyła 5,3% studentów, częściej kobiet niż mężczyzn (7,2% vs. 1,9%). Uzyskane wyniki potwierdzają dane badania Musiała i współpr. (8). Wśród badanych osób dorosłych, amatorsko trenujących biegi długodystansowe jedynie u kobiet (4%) stwierdzono niedowagę.
Ta b e l a III. Średnia wartość wskaźnika BMI oraz wybranych komponentów ciała Ta b l e III. Average value of BMI and selected body components
Parametry Płeć
Ogółem Wiek (lata)
p-value 18–30 31–45 X±SD; Me (min–max) X±SD; Me (min–max) X±SD; Me (min–max) BMI (kg/m2) W 23,07±3,98; 22,30 (14,7–38,2) 22,84±3,93; A 22,10 (14,7–38,2) 24,28±4,09; B 23,90 (18,6–35,4) 0,0492 M 25,51±3,58; 25,50 (16,9–35,7) 24,72±3,63; A 24,40 (16,9–31,9) 27,04±2,94; B 27,10 (19,8–35,7) 0,0011 Masa tłuszczowa (kg) W 17,58± 7,39; 15,65 (1,3–43,8) 17,26±7,27; 15,40 (1,3–43,8) 19,19±7,89; 17,40 (7,6–41,9) 0,1771 M 15,88±6,67; 15,60 (2,4–36,8) 15,26±6,76; 14,50 (2,4–28,9) 17,08±6,41; 16,50 (2,7–36,8) 0,1811 Masa tłuszczowa (%) W 26,86±6,59; 26,85 (3,0–44,6) 26,57±6,66; 26,70 (3,0–44,6) 28,34±6,06; 28,60 (16,2–41,2) 0,1658 M 19,01±6,10; 19,15 (4,3–34,0) 18,53±6,08; 18,50 (4,4–33,8) 19,93±6,11; 20,40 (4,3–34,0) 0,2596
Parametry Płeć
Ogółem Wiek (lata)
p-value 18–30 31–45 X±SD; Me (min–max) X±SD; Me (min–max) X±SD; Me (min–max) Wskaźnik tkanki wisceralnej K 2,40±2,00; 2,00 (1,0–12,0) 2,03±1,68; A 1,00 (1,0–12,0) 4,25±2,44; B 4,00 (2,0–11,0) 0,0000 M 5,08±3,31; 5,00 (1,0–15,0) 3,75±2,61; A 3,00 (1,0–11,0) 7,65±3,01; B 7,00 (1,0–15,0) 0,0000 Masa beztłuszczowa (kg) K 45,40±5,25; 44,80 (30,8–61,4) 45,24±5,19; 44,65 (30,8–61,4) 46,21±5,57; 45,20 (34,6–59,9) 0,3409 M 64,95 ± 7,97; 65,20 (47,4–85,9) 63,86± 8,37; 63,70 (47,4–85,9) 67,02±6,77; 66,10 (55,5–82,8) 0,0501 Masa mięśni (kg) K 42,95±5,71; 42,50 (2,1–58,3) 42,77±5,79; 42,35 (2,1–58,3) 43,86±5,30; 42,90 (32,8–56,9) 0,3254 M 61,72±7,60; 62,00 (45,0–81,7) 60,69±7,98; 60,50 (45,0–81,7) 63,70±6,47; 62,80 (52,7–78,8) 0,0510 Masa kości (kg) K 2,62±4,36; 2,30 (1,8–6,3) 2,68±4,80; 2,30 (1,8–6,3) 2,35±0,27; 2,30 (1,8–3,0) 0,6962 M 3,22±0,30; 3,20 (2,4–4,2) 3,17±0,39; A 3,20 (2,4–4,2) 3,33±0,30; B 3,30 (2,8–4,0) 0,0360 Całkowita zawartość wody / TBW (%) K 52,52±5,05; 52,72 (27,19–66,7) 52,79±5,15; 52,86 (27,2–66,7) 51,19±4,35; 51,10 (42,0–59,6) 0,1007 M 58,56± 5,06; 58,03 (46,9–71,9) 59,08±5,04; 58,80 (47,8–71,7) 57,57±5,01; 57,43 (46,9–72,0) 0,1411 Całkowita zawartość wody/ TBW (kg) K 32,68±3,92; 32,30 (11,8–44,2) 32,61±3,98; 32,30 (11,8–44,2) 33,00±3,95; 32,35 (24,7–42,8) 0,6117 M 46,91±5,61; 46,65 (35,1–62,0) 46,24±5,73; 46,20 (35,1–62,0) 48,18± 5,21; 47,50 (39,4–61,8) 0,0874 Woda zewnątrz-komórkowa / ECW (kg) K 13,83±1,88; 13,50 (10,4–19,7) 13,74±1,84; 13,40 (10,4–19,3) 14,26±2,04; 13,65 (10,9–19,7) 0,1522 M 18,47±1,88; 18,35 (14,5–23,6) 18,36±2,04; 18,20 (14,5–23,6) 18,72±1,54; 18,60 (15,5–21,6) 0,3485 Woda wewnątrz-komórkowa / ICW (kg) K 19,09±2,45; 18,80 (13,8–40,0) 19,2±,2,53; 18,90 (15,4–40,0) 18,74±1,99; 18,70 (13,8–23,1) 0,3767 M 28,43±4,03; 28,10 (20,1–42,0) 27,88±3,76; 27,90 (20,1–38,4) 29,47± 4,38; 28,7 (22,2–42,0) 0,0522 ECW/TBW (%) K 42,63±8,66; 41,03 (39,4–61,0) 42,54±9,46; 40,82 (39,4–61,0) 43,13±1,37; 41,82 (41,4–46,0) 0,7258 M 39,53±2,03; 39,57 (32,0–43,7) 39,77±1,15; 39,42 (37,7–42,9) 39,06±3,06; 39,70 (32,03–43,7) 0,0805 A, B (wiek) – różnice statystycznie istotne przy p<0,05
Tkanka tłuszczowa jest bardzo ważną częścią ciała. Jest największym maga-zynem energii, chroni narządy wewnętrzne przed urazami, posiada właściwości plastyczne. Jest ważnym narządem endokrynnym, w którym dochodzi zarówno do
Ta b e l a III. (cd.) Ta b l e III. (cont.)
powstawania jak również scalania sygnałów wysyłanych z różnych tkanek. Jednak nadmiar tkanki tłuszczowej w organizmie może powodować wiele stanów patolo-gicznych w narządach i układach (9). Co trzeci badany student charakteryzował się nieprawidłową zawartością tkanki tłuszczowej w organizmie, i znamiennie częściej problem ten dotyczył mężczyzn niż kobiet (41,7% vs. 24,7%, p=0,0035). Badania
Kopiczko i współpr. (10) dowiodły, że około 40% badanych studentek miało
nie-prawidłową zawartość tkanki tłuszczowej, przy czym większość tej grupy stanowiły kobiety nieaktywne fi zycznie. Zależność tę potwierdziły także wcześniejsze badania
Gacek i Chrzanowskiej (11), w których wyższą zawartość tkanki tłuszczowej
stwier-dzono u mężczyzn nieaktywnych fi zycznie, niż aktywnych (19,2% vs. 18,5%). Z analizy licznych badań epidemiologicznych przeprowadzonych w ostatnich latach wynika, że najczęstszą przyczyną przedwczesnej umieralności są choroby układu krążenia jak również cukrzyca typu 2. Jednym z głównych czynników, który zwiększa ryzyko wystąpienia tych chorób, jest nadmiar tkanki tłuszczowej trzewnej (brzusznej) (12). W badaniach własnych większość studentów (98%) cechowało się prawidłowym poziomem tkanki wisceralnej. Średnia wartość wskaźnika tkanki wi-sceralnej u kobiet wynosiła 2,40, a u mężczyzn 5,08. Analiza statystyczna wykazała, że wskaźnik tkanki wisceralnej był istotnie zależny od wieku badanych. Wraz z wie-kiem wskaźnik ten wzrastał zarówno u kobiet (od 2,03 do 4,25), jak i u mężczyzn (od 3,75 do 7,65) (tab. III). W badaniach Rębacz-Miron i współpr. (13) prawidłowe wartości odnotowano u 71% badanych kobiet, zaś w badaniach Goluch-Koniuszy i Barty (12), otyłość brzuszną na podstawie wskaźnika WHR wykazano u 47,8% mężczyzn i 18,2% kobiet.
Woda jest niezbędną częścią każdego żywego organizmu, stanowi ok. 60% masy ciała człowieka dorosłego. Jej niedobór może powodować zaburzenia równowagi wewnątrzustrojowej (14, 15). Badania własne wykazały nieprawidłową zawartość wody w organizmie u co dziesiątej badanej osoby (10,6%). Średnia zawartość wody w organizmie kobiet wynosiła 52,5%, a u mężczyzn 58,5%. Świadczyć to może o lepszym nawodnieniu organizmu mężczyzn aniżeli kobiet, co potwierdziły także wyniki badań Kucharskiej i współpr. (16), gdzie zawartość wody w organizmie kobiet wynosiła 45,7%, a mężczyzn 53,6%. Ponadto w badaniach własnych zaob-serwowano, że wraz z wiekiem zmniejszała się zawartość wody. Zależność taką wykazano również w badaniach Jośko-Ochojskiej i współpr. (15).
Wśród badanych studentów występuje nadwaga i otyłość oraz nadmiar tkanki tłuszczowej, w związku z czym konieczne jest stałe kontrolowanie masy i składu ciała, jako element profi laktyki wielu przewlekłych chorób niezakaźnych. Ponadto wskazane jest zwiększenie wiedzy żywieniowej, gdyż brak odpowiedniej wiedzy „młodych dorosłych” w wieku reprodukcyjnym na temat zdrowego żywienia, może w przyszłości rzutować na zdrowie ich potomstwa oraz kreować wśród nich nie-prawidłowe nawyki żywieniowe.
WNIOSKI
1. Ponad 40% badanych studentów odznaczało się nieprawidłową masą ciała. Problem ten częściej dotyczył mężczyzn niż kobiet.
2. Nieprawidłową zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie stwierdzono u co trzeciego studenta.
3. Otyłość brzuszna zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn wzrastała wraz z wie-kiem, co może skutkować w późniejszym wieku zwiększeniem zachorowania na choroby metaboliczne oraz sercowo-naczyniowe.
4. Na podstawie wskaźnika masy ciała oraz analizy składu ciała można wniosko-wać, że najlepszym stanem odżywienia charakteryzowały się osoby z najmłodszej grupy wiekowej (18–30 lat).
5. Prowadzenie wśród studentów działań profi laktycznych w obszarze zwięk-szenia wiedzy żywieniowej oraz zdrowego stylu życia mogłoby zminimalizować ryzyko zachorowania na choroby metaboliczne oraz sercowo-naczyniowe w póź-niejszych latach ich życia.
E. M a l c z y k, K. F i s z e r, A. M a l c z y k
ASSESSMENT OF NUTRITIONAL STATUS AND BODY COMPOSITION OF THE STATE STUDENTS OF THE UNIVERSITY OF APPLIED SCIENCES IN NYSA
S u m m a r y
Introduction. In recent years, the number of people with overweight and obesity has been
dynami-cally increasing. The most common causes of overweight and obesity are: poor eating habits, sedentary lifestyle and low physical activity during the day, use of stimulants and chronic stress. They disrupt the body’s homeostasis, which in the future may be increased risk of diseases such as: metabolic, cardiova-scular, cancer and musculoskeletal system. However, early prevention, increased nutritional awareness and systematic monitoring of the nutritional status of the body, can effectively prevent these diseases.
Aim. The aim of the work was to assess the nutrition status of students of the University of Applied
Sciences in Nysa.
Material and methods. The study covered 302 students, including 194 women and 108 men aged
18 to 45 years. Evaluation of the nutrition status was carried out using a body composition analyzer and anthropometric body mass index. The parameters determined during the analysis of the body composition were, among others, bone mass, muscle mass, fat and non-fatty tissue content, index of visceral tissue, total water content, including intracellular and extracellular water. All the results were statistically elaborated.
Results. The research carried out showed that over 40% students was characterized by abnormal
body weight. Men were more likely to have this problem than women. Abnormal body fat content were found in every third student. Abdominal obesity in both men and women has increased with age.
Conclusions. On the basis of body mass index and body composition analysis, it can be concluded
that the best nutrition status was observed among people from the youngest age group (18–30 years). Conducting preventive actions in the area of increasing nutritional knowledge and a healthy lifestyle in a group of students would help to minimize the risk of developing metabolic and cardiovascular diseases in later years.
PIŚMIENNICTWO
1. Finucane M.M., Stevens G.A., Cowan M.J., Danaei G., Lin J.K., Paciorek C.J., Singh G.M., Gutierrez H.R., Lu Y., Bahalim A.N., Farzadfar F., Riley L.M., Ezzati M.: National, regional, and global trends in body-mass index since 1980: systematic analysis of health examination surveys and epidemiological studies with 960 country-years and 9·1 million participants. Lancet, 2011; 377: 557-567. doi: 10.1016/ S0140-6736(10)62037-5. – 2. Jarosz M.: Praktyczny podręcznik dietetyki. Wydawnictwo Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa 2010. – 3. WHO World Health Organization: Obesity: Preventing and
Managing the Global Epidemic; Report of a WHO Consultation. Geneva, Switzerland, World Health Organization, 2004. – 4. NIH National Institutes of Health. Clinical Guidelines on the Identifi cation, Evaluation, and Treatment of Overweight and Obesity in Adults: The Evidence Report. NIH Publication No. 98-4083. Bethesda, MD, U.S. Department Of Health and Human Services, 1998. – 5. Stepaniak, U., Micek, A., Waśkiewicz, A., Bielecki, W., Drygas, W., Janion, M., Kozakiewicz, K., Niklas, A., Puch--Walczak, A., Pająk, A.: Prevalence of general and abdominal obesity and overweight among adults in Poland. Results of the WOBOSZ II study (2013–2014) and comparison with WOBOSZ study (2003-2005). Pol. Arch. Med. Wewn., 2016; 126(9): 662-671. doi:10.20452/pamw.3499. – 6. Jarosz M. (red.): Ogólnopolskie działania w zakresie zwalczania nadwagi i otyłości ze szczególnym uwzględnieniem dzieci i młodzieży. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa, 2013; 1-47. – 7. Biernat J., Wyka J.: Stan odżywienia w aspekcie stanu odżywienia. Now. Lek., 2011; 80(3): 209-112. – 8. Musiał K.A., Lipert A.: Analiza składu ciała dorosłych osób amatorsko trenujących biegi długodystansowe. Polish J. Sport Med., 2017; 2(4): 139-146. doi:10.5604/01.3001.0010.2299. – 9. Murawska-Ciałowicz E.: Tkanka tłuszczowa – charakterystyka morfologiczna i biochemiczna różnych depozytów. Post. Hig. Med. Dosw., 2017; 77: 466-484. – 10. Kopiczko A., Bogucka A.: Dystrybucja tkanki tłuszczowej oraz rozkład wskaźnika względnej masy ciała u młodych kobiet o zróżnicowanym poziomie aktywności fi zycznej. Probl. Hig. Epidemiol., 2018; 99(1): 64-68.
11. Gacek M., Chrzanowska M.: Sposób żywienia a wybrane antropometryczne wskaźniki stanu odżywienia mężczyzn w wieku 20–60 lat z populacji krakowskiej. Roczn. PZH, 2008; 5(2): 237-245. – 12. Goluch-Koniuszy Z., Barta W.: Ocena stanu odżywienia, styl życia i sposobu żywienia krwiodawców, mieszkańców Kołobrzegu i okolic. Probl. Hig. Epidemiol., 2015; 96(1): 224-231. – 13. Rębacz-Maron E., Pawlik M., Michnik K.: Stan odżywienia i aktywność fi zyczna wśród studentek Uniwersytetu Szczecińskiego. Probl. Hig. Epidemiol., 2013; 94(2): 371-377. – 14. Celik G., Kara I., Yilmaz M., Apiliogullari S.: The relationship between bioimpedance analysis, haemodynamic parameter of haemodialysis, biochemical parameters and dry weight. J. Int. Med. Res., 2011; 39: 2421-2428. – 15. Jośko-Ochojska J., Spandel L., Brus R.: Odwodnienie osób w podeszłym wieku jako problem zdrowia publicznego. Hygeia Public Health, 2014; 49(4): 712-717. – 16. Kucharska A., Burakowska I., Wronka L., Sińska B., Milewska M., Zegan M., Michota-Katulska E.: Skład ciała a profi l lipidowy chorych na nadciśnienie tętnicze. Piel. Pol., 2016; 59(1): 61-65.
