Żeromskiego "Dzieje grzechu"

MICHAŁ. SOBESKI

Ż E R O M S K I E G O

„DZIEJE GRZECHU”

W A R S Z A W A — 1908. E . W E N D E i S!? ( T . H IŻ i A . T U R K U Ł ) Krakowskie-Przedmieście 9.

Ż E R O M S K I E G O

„DZIEJE GRZECHU”

MICHAŁ SOBESKI

Ż E R O M S K I E G O

„DZIEJE GRZECHU’

W A R S Z A W A — 1908. E . W E N D E i S ^ ( T . H IŻ i A . T U R K U Ł ) Krakowskie-Przedmieście 9.

1 1 2 2 7 7

I.

I

I abent sna la ta lib e lli. . . lecz są też książki bę- ■ ■ dące same przeznaczeniem, będące ja k los: ślepe a wszystkowidzące, głuche a wszystkosłyszące,^ dzie­ cięco naiwne a starczo mądre, tkliwe ja k gołębie a chy­ tre ja k węże.

Gdy kam ień silnie rzucony pionowo z procy w ra­ ca ze świstem do miejsca, od którego lot swój rozpo­ czął i w wierca się z jękiem w ziemię — nikogo to nie zadziwia.

Lecz gdy zjawia się książka, puszczająca w wście­ kły bieg h et pod niebiosa konglom erat uczuć ludzkich i gdy niezwykły pocisk ten w raca z cichych sfer nie­ biańskich i z złowrogim hukiem wpada w rodzime bagno u stóp naszych, w tedy ludzie się dziwią. Gdy nadto książka na mocy królewskiej swej swobody kładzie tuż obok czarnych, wzburzonych chm ur ciche, słodkie tęcze, gdy obok jęków bóli porodu, dzikich a głupich, śpiewa ciche dzieje bukieciku fijołków, któ­ ry był między obojgiem u st i na piersiach, w których serce święte wiecznie bije — w tedy zadziwienie prze­ chodzi w osłupienie . . .

Po cienistym g aju Akademosa, w samem sercu A ten, przechadzał się Platon z uczniami swymi i mó­ wił: Kto nie obznajmiony z gieom etrją, niechaj tu nie przychodzi. Doskonałemi kulam i są ciała niebieskie, ziemia składa się z kostek, ogień z piram id, powietrze z oktaedrów a woda z ikosaedrów. Harmonijność gieom etryczna przenika wszystko, co postrzegacie, jeżeli jeno trafnie postrzegacie. A przecież objawiłem wam już, że wszystko co wiemy, zawdzięczamy od­ wiecznej pamięci duszy naszej, która przypomina so­ bie istotę rzeczy z czasów, gdy ją widziała czystą i nieskażoną w świecie idei. Jeżeli ju ż tutaj w tym przyćmionym przez zmysły nasze świecie dostrzegal­ na je s t harmonijność, jakaż dopiero harm onja musi panować w świecie idei. W ięc koniecznem jest, że tam muszą stać u szczytów idee piękna, dobra, pro­ mienne ja k figury gieometryczne, którym podwładne są wszelkie inne idee, a więc także idee zła i brzydoty.

Z powodu niedoskonałości naszego postrzegania rzucają się w oczy w zmysłowym świecie zjawisk przedewszystkiem zło i brzydota. Zaś dusza nasza nieśm iertelna, kołysana słodkiemi wspomnieniami z krainy czystych idei, czuje, że zło i brzydota ją więżą, że nie czepiają się jej istoty, i tęskni tedy do swej prawdziwej ojczyzny, do piękna i dobra. I w ie­ my, że wreszcie do niej powraca. Piękno i dobro są więc istotą rzeczy. A rozumowanie moje chyba ja- snem i koniecznem je s t ja k praw idła pytagorasowe, więc kto nie obznaj miony z gieom etrją niechaj do mnie nie przychodzi.

Dwa tysiące lat później siedział Schopenhauer w swej samotnej frankfurckiej pracowni. U sta w y­ krzywiły m u się bolesnym grym asem , bo złorzeczył

myślom swym i mądrości swej: O, ja k ja was nie­ nawidzę nikczemne plemię optymistów, którzy chli­ piecie blaski słoneczne, grające na powierzchni

oceanu — bytu. Boć duszyczki wasze za wiotkie, za roztkliwione, by pogrążyć się mogły choć chwil kilka w przepastnych głębiach, ja k ja to uczyniłem, by przetrzym ać mogły grozę czychających zewsząd ośmiornic, w ylęgłych z bolu i brzydoty. Przecież udowodniłem wam jasno i niezbicie, że kosmiczna wola, będąca jądrem rzeczy, je s t głuchą, ślepą, irracjo- nalną? poprostu głupią, a nadto pełną żądz i chuci. Chce gw ałtem życia, rw ie się do niego i stara się przy niem utrzym ać za jakąbądź cenę, mimo że po­ tw ierdzać życie znaczy tyle, co ból potęgować i wzma­ gać samochcąc swe cierpienie. Miast zabijać w sobie Wolę do życia, wy ją co krok rozbudzacie i podżega­ cie. Serca wasze przywiązują się do blichtru i tan d e­ ty życiowej. Jesteście żądni sławy, dobrobytu, bo zdaje wam się, że tym sposobem zgnieciecie w sobie bezsens waszego istnienia. Doprawdy że próżno żyli Budda, Aeschylos, Sofokles, Eurypides i Szekspir. Praw ie każdem słowem mówią wam, że lepiejby wam było, gdybyście się wogóle nie byli urodzili. Zaś wy nietylko żyć chcecie, lecz nadto w prost z zbrodniczą lekkom yślnością plenicie nowe życie. Lecz też wza- m ian życie was ssie i wami miota, mimo całej waszej w yrafinowanej odporności. Jedyna rada dla was: precz z wami z życia. Boć jesteście zbyt chuderlawi na duchu, by wyrzec się wszystkiego, wieść żywot pustelniczy na Tebaidzie, lub zabić w sobie wszelkie żądze, ja k święci wyznawcy Gottamo Buddy. A tym dalej wam do dostojeństw a mego geniuszu, który ży­ cie zmogłem, bo przejrzałem je na wylot. Dwojaka

je s t droga w ysw abadzająca z pod klątw y bytu. Albo h artem uczucia otrząsnąć się z wszelkich zwodniczych rozkoszy życiowych — lecz na to jesteście za słabi. Albo djalektyczną tężyzną myśli przejrzeć wszelkie nikczemności woli kosmicznej, i wywiódłszy more geométrico ich konieczność, pogardzać niem i — lecz n a to jesteście za głupi. Z grzechu jesteście poczęci boć jedynie grzeszny bezrozum mógł zawinić wasze, istnienie. A grzech ten je s t nieodpuszczalny, gdyż wyłącznie ku jego potęgow aniu i rozplenianiu zmie­ rzają wszelkie wasze żądze i chucie.

Między dwoma potężnymi biegunam i kołysze się m yśl ludzka. To wywyższa się ku świetlanej m eta­ fizyce dobra i piękna, to zagłębia się w mrokach grze­ chu i brzydoty. A wysoko ponad wszystkiem ludz- kiem w yciągają do siebie dłonie Platon i Schopen­ hauer. Lecz na szczytach gnieżdżą się tylko orły. Zaś szare, biedne, nękane plemię ludzkie pcha swój głaz syzyfowy ku jasny m szczytom platońskim, by bodaj w pół drogi runąć z powrotem ku czarnym przepaściom schopenhauerowskim . Dusze czyste, przezrocze wierzą, że istnieje absolutny św iat idei, nieskończenie piękny i dobry, i tęsknią za tym świa­ tem, bo odczuwają w nim prawdziwą swą ojczyznę i odżywczy g ru n t dla swych naj ostatniej szych ko­ rzeni. Choć życie je pozornie paczy i bruka, mimo to pozostają proste i niepokalane w istocie swej. A j a ­ snowidzące to odczucie tej okrutnej w swym fata­ lizmie dysharm onji jest ich tragicznem przekleń­ stwem.

Zaś dusze z głębi istoty swej zbrukane i potępio­ ne, nie chcą, nie mogą w ydostać się z bagna, w któ- rem grzęzną; bo odwiecznej nocy w yklętych mo­

czarów tych nie rozprasza żadna Stella M atutina, a w ciemnościach przesuwa się jeno raz łabędź biały, raz czarny . . .

IL

Losy Ew y Pobratyńskiej, k tó ra rosła sobie quasi oliva speciosa in campis, nie były jako losy białej lilji polnej, którą w icher nagina i łamie; ani jako losy pi­ sklęcia, wypadłego na rolę z bezpiecznego gniazdka. Boć kw iat i ptaszę niweczy wicher-życie, ulegają, bo są za słabe. Zaś Ew a zmarniała, bo była zbyt silną, zbyt posażną w dostojeństwo duszy, bo strojną była w mądrość, piękność i dobroć. W świecie idei było­ by jej udziałem królestwo i szczytne panowanie. Zaś tu, na tym tak dowcipnie zwanym najlepszym ze światów, zeszła do najbiedniejszych między biednemi.

Silna i dostojna dusza Ew y była za słabą i za czy­ stą, by sprostać nikczemnościom życia. Bo nikczem- ność jedynie tą samą bronią zmódz można; więc lepiej być słabym i płytkim , bo w tedy łatwiej stać się n ik ­ czemnym. Siła i dostojność są przekleństwem, a po- sażny w nie człowiek je s t igraszką dla bogów olym- pijskich, którzy Prom eteusza przykuli do skały, ku większej swej uciesze; którzy Edypa, rozwiązującego zagadkę Sfinksa, pogrążyli w odmętach okrucieństwa, k u większej swej chwale.

A m brą i m irrą prastarych katedr gotyckich wo­ niała dusza Ewy, pełna wspomnień z swej praojczy- zny, z krainy piękna, dobra i mądrości. W ięc szła naprzeciw życiu z tragicznym wdziękiem, z bolesną prostotą owej dzieciny, którą napotkał w widzeniu

św. A ugustyn, ja k z miseczką w drobnych rączynach chciała przelać ocean w inne łożysko. Słodki czar podświadomych wspomnień budził w niej myśli u lo t­ ne „dziwnie szemrzące“, bo podświadomie jej przy­ byłe, a właśnie dlatego patrzące „w ziarno rzeczy“ i „nieubłagane“. W ięc choć jeszcze cicho żyła w do­ m u rodzicielskim, w brzasku swej młodości, choć h u ­ czący ocean życia nie był jeszcze naw et stóp jej do- sięgnął — to ju ż w tedy budził się w niej odwieczny b u n t anioła strąconego z raju, instynktow y strach przed tajemniczem i drogam i własnego anielstwa: „Bądźcie pozdrowieni upadli, grzeszni, obarczeni przez zbrodnie. Pan z wami, zbrodniarze. Niechaj się du­ sze wasze uciszą. Niech sen zejdzie n a wasze po­ wieki. W ytchnijcie w spokoju, zbójcy i m ordercy, wyrzuceni z rodu ludzkiego“.

Piękną, dobrą i m ądrą była Ewa.

Piękną była, lecz nie ową lakierow aną urodą m a­ nekinów woskowych, które swemi krzykliwem i wdzię­ kam i potęgują w strętny zgiełk rynków życia, gdzie urodę kładzie się na w agę ja k cielęcinę. Jeno piękną była trwożliwą krasą dzikiej róży, która ukryta, ro­ śnie w traw ie i pokrzywach i nie pachnie nikom u krom sobie. Piękną była lękliwie, bo czuła, że po­ wierzonym jej był największy skarb, który poniesio­ ny na szerokie gościńce w ydeptane przez mrowie ludzkie, m usi wzniecić walki i pożary.

Dobrą była dobrocią prom ieni słonecznych, w y­ grzew ających pieszczotliwie białe m ury wapienne, dla w iotkich powoi w inogradu. Dobroci swej nie niosła na targow iska, gdzie świecą się orgje hipo­ kryzji, ani nie tarzała jej w ściekach hałaśliwej filan- tropji, zatrzymującej przechodniów, by im krzyczeć

w uszy: przystańcie i popatrzcie się na naszą dobroć! Jeno wezbrana była dobrocią wstydliwą, która się ciemnym rum ieńcem oblewa nie za brak dobroci u innych, lecz za nadm iar jej: „jakże tu żyć chodząc w sukniach pięknych, co osłaniają ciało aż do piersi, pomiędzy łachm any żebraków? Jakże można dawać jałm użnę, brud ręki swej, na pożywienie b ra tu — bli­ źniemu?“

Z jej dobroci wypływała jej mądrość. Bowiem jed y nie prawdziwie dobrym je s t człowiek dobry dla dobra samego, więc świadomy swej dobroci. Zaś świadomym swej dobroci, swej wstydliwej dobroci, może być tylko człowiek mądry, czyli że człowiek do­ bry je s t także mądry. Dobroć z nieświadomości je s t liczmanem w yśw iechtanym przez ciągłe używanie, łu ­

dzącym co do swej prawdziwej istoty jedynie g łu ­ pich.

Tak wyposażona stanęła Ewa przed tajemniczem obliczem życia — i zadrżała. Spostrzegła bowiem, że piękność jej nie wionęła prostym słupem ku niebu ja k wonności z kadzielnic kościelnych, jeno budziła słodki zam ęt i rozkoszne roztargnienie u mężczyzn. Dobroć jej napotykała wszędzie natarczyw ą obecność grzechu, k tóry wślizgiwał się chytrze do serca, ubie­ rając się w uświęcone szaty miłości ku ojcu. Poczuła: „że zagłębiając się w myślach o ojcu popadnie w grzech, że ju ż się grzechowi oddaje, płacząc nad jego dolą“. Lecz najwięcej trwożyła jasnow idząca jej mądrość, oparta na granitow ych podwalinach pełni poczucia swej absolutnej dobroci. W ięc gdy n ad ­ m iernie gorliwy spowiednik wnosił zam ęt m iast uko­ je n ia do serca je j, wydobywając truciznę u k ry tą w słodyczy grzechu i gdy wiódł ją do cichej przysta­

ni, do stanu owej prostoty w samym sobie, która nie dopuszcza do siebie brudu i tak dochodzi do tego co apostoł Paw eł nazywa „miłością i duchem cichości“— w tedy mądrość zerwała z je j oczu bielmo, ulepione z kłamliwej, czułostkowej tysiącletniej moralności. Przejrzała, że port miłości i ducha cichości nie godny je s t człowieka prawdziwie dobrego, bo jeno złudną przystanią egoizmu je s t stan własnej cichości ducha wobec nędzy rozsianej po świecie, wobec męczarń i h u raganu żądzy, jakie znosi naprzykład morderca; je s t on „niejako używaniem bogactwa, spokojem bo­ gacza w obliczu ogromu nędzy tych, co niem ają czemby płaczące dzieci nakarm ić.“

Poczęła więc tulić dobroć w łasną w sercu swem i patrzeć swemi oczyma na spraw y świata; i nie odstą­ piła od tego ani na krok, mimo że naw ałnica wokół niej miała niebawem rozszaleć do niebywałych roz­ miarów.

Tymczasem życie zrobiło pierwsze pociągnięcie na szachownicy, pociągnięcie ani głupie ani mądre, jeno takie sobie prawdziwie życiowe. Łukasz Niepo- łomski w ynajął pokój w mieszkaniu jej rodziców, a przez duszę Ew y wionął powiew trw ogi i lęku o coś obcego, co nie było z jej królestw a piękna, dobra i mądrości. Z lęku tego urodziła się „tęsknota za czemś zupełnie nieznanem, za cudnem, za straszliwem a tak bliskiem, ja k bliską je s t w łasna dusza, własne bicie serca, w łasny oddech.“

Pokochała Łukasza.

Łukasz całe życie dążył do tego, żeby poznawać, badać, zgłębiać. Wiedział, że człowiek się zmienia, że karząc zbrodniarza za kiedyś popełnione zbrodnie, może strącam y ze skały tarpejskiej świętego. W dłu­

gich szczerych rozmowach, prowadzonych z Ewą w parku, silnie dźwięczał m otyw ten, w pierający się w ąską w artką stru g ą w głębokie ciche jeziora jej ser ­ ca. Gdzie się rozpoczyna grzech? pytało się trwożnie je j serce. Zaś: są umysły, które nie mogą nie myśleć nieskończoności i są um ysły, które muszą myśleć skończoność, przynajm niej początek nieskończono­ ści—konkludow ał z okrucieństwem Łukasz. Czyli że grzech się rozpoczyna, gdzie ci się żywnie podoba, lub się nie rozpoczyna gdzie ci się żywnie podoba. Radź sobie tedy, moja Ewo, bądź silną i pam iętaj, że do­ ciekania jedynie godnem je s t życie, a nie śmierć i ży­ cie po śmierci. C haraktery wielkie nigdy o śmierci nie myślą, bo nią pogardzają. W ięc wyperswaduj so­ bie tw ą bolesną ciekawość.

Tak rozpoczęły się dzieje owej miłości, która do­ zwala mówić jeno głosem cichym, sekretnym , niemal spiskowym, która odprawia „długie nabożeństwa w stępow ania oczyma w oczy i zagłębianie się wzajem w ducha przez czarodziejskie obnażenia spojrzeń.“ Ewa, Jewe, Istność, Jasne Słonko, Błogousta, Ja- snotka! Bezgrzeszna szczęśliwość czyli oszalała Sa- rasvati i zam ykająca powieki Niżdali, dwie siostry za­ kochane w Krysznie, ogarnięte przez miłość wieczno­ ści. Indyjska pramądrość: Tat twam si, ja jestem t y —oszalała boleść rozczepiania jaźni i znów m istycz­ na za nią gonitw a m aga Szems Tebrizi:

„Grdy niechcesz umrzeć, lecz trw ać chcesz: zerw ij ze św iata [ludem, „W yrzeknij się ciała i duszy i serca, w yrzeknij się z trudem „W yrzeknij się w iary, niew iary, zem st i um iłow ań — „Nie p atrz n a gw iazdy, co płyną, w śród żałob i pochowam „W yrzeknij się miłości — i tw ego istnienia.

„Fakirze! jeżeli Jaźn i jesteś m iłośnikiem

„Zapomnij o mnie, idź w dale, nie pomnąc o nikim!^ (przekład T. Micińskiego).

W akordzie cichej tajonej przeczystej miłości za- świszczał nagle pierwszy zgrzyt. Łukasz, starający się o rozwód, w yjechał nie uprzedziwszy o tem Ewy. .Z m om entem tym podaną była na pastw ę m atki i sio­

stry, które wyładowały teraz całą tajoną wściekłość na więzy Ew y z człowiekiem, k tóry nie był uzyskał jeszcze rozwodu. I gdy poczęły ją kąsać, spojrzenia m iotane ja k b y w ostatnią ulicznicę,—w tedy, stężały w niej bolesnym odruchem wody ścinanej przez mróz jej ciche jeziora dobroci, mądrości i piękna, które do­

tąd były słodko szemrały jeno same sobie. B łyskaw i­ cą zrozumiała sm utną mądrość łukaszową o ciągłej zmienności. Poczuła na czystej swej duszy jakoby trąd klątw y, ścigający dusze przewleczone z św iata absolutnie bytujących idei. Poczuła, że się przeista­ cza, że się m usi przeistoczyć — i zaśmiał się w niej szatan.

Nareszcie otw arły się przed nią podwoje grzechu, owe podwoje, które dotąd oglądała z niew inną lękli­ wą ciekawością. Bo jakżeż mogła była obawiać się grzechu ona, co rosła prosta i bez zdrady jak biały kw iat konwalji? Lecz o dziwo, z rozw artych bram nie wypadł na nią grzech w niej, tylko grzech mimo niej..T oć to grzech staw ał się jeno wokół niej: olbrzy­ m iał grzech-głupota, podstępnie odwracający w arto­ ściowania jej krystalicznej mądrości; rozpierał się grzech lubieżność, pęszący chucie tam, gdzie królowa­ ła jej piękność dla siebie samej, piękność-idea. W ięc z pogardą strzepnęła teraz ze siebie w szystek jad , którym bryzgał na nią grzech głupoty i lubieżności

i pokochała dziko, nam iętnie swój grzech, swą pięk­ ność, mądrość i dobroć. Pokochała w szystko to, czem tam ci pogardzali: bezcenną w artość jakości swych uczuć, które były tak królewsko nagie i bez w stydu, że tam tym w ydaw ały się chutliw ością przy­ odziane i bezwstydne. I z zdwojoną ufnością modliła się: „Tak mi dopomóż Panie Boże mój! Ty jed en co wiesz prawdę. Grzech mój je s t błękit, który mnie ogarnął. Kocham mój grzech w sercu leżący i niena­ widzę w szystkiego, co mnie odeń odwodzi. Grzech mój je s t krzyw a linja rozkwitłych bzów, liljowy hym n co się w zieloną ścianę drzew tulił, gdym czekała — Grzech mój to szelest brzozowych gałęzi, szelest nie- wysłowionego powabu, gdy w tedy łagodny deszcz go uciszał. Słysząc go, nie słyszałam, a teraz przyszedł na serce m o je . . . . O mowo brzóz tam tych poranków czekania!“

Musisz zapomnieć Łukasza, bo zginiesz — ch ar­ czał jej w uszy grzech-głupota. To zginę, rzucę się w ram iona pierwszem u lepszemu z ulicy — tryum fo­ wał w et za w et jej grzech-m ądrość—i naw et cień nie padnie na duszę moją. Choć życie mnie zmiażdży, choć ciśnie mnie między śmiecie, to nic nie utracę z tego, com przyniosła ze sobą. Bo ja jestem silniej­ sza od waszego grzechu, bom posażna w grzech m e­ go dostojeństwa.

Poczęła tedy kroczyć Ew a pełna dum y mimo tam tych, wyśpiewując słodkie melodje swego grze­ chu, na uciszenie upakarzającej tęsknoty za Łuka­ szem. Samozachowawczym instynktem wyczuła pod­ świadomie konieczność bezwzględnej samoobrony a świadomie poczuła w sobie, upraw nienie i nęcącą ochotę do drw inek z biedy ojca, z pracy m atki, z

żarności siostry, z Łukasza i ze swej głupiej za nim tęsknoty. Poczęła się mścić na sobie samej, pastw ić się nad swą dostojnością, tak zbyteczną i uciążliwą. Poczęła się stroić w ykw intnie, subtelnie i zmysłowo. Lubowała się w najskrajniejszej potworności ulicznej, pragnęła nocami rozkoszy cielesnej z Łukaszem, grze­ chu tajnego, któryby złączył duszę jego z jej duszą w potępionej wieczności. Rozglądając się w sobie, z zadowoleniem stwierdzała, że dusza jej daw na dusza m iniona — szatanieje.

Tak jedynie rozkazała jej mądrość wziąć odwet za okrutną krzywdę, wyrządzoną jej niezniszczalnej, w iekuistej istocie. Spodobało się życiu poharcow ać po Ewie — więc w et za w et upodobała sobie Ewa poharcować po życiu: drzeć pasy z tych, których głup ­ kow ate życie na jej drogę zapędzi, do wściekłości do­ prowadzać moralistów, rzucać skarby swego ciała i swej duszy między poniewieranych i w yklętych, a skazywać na męki niezaspokojonych pożądań gagat- ków życia. A choć się to wszystko mogło dziać je d y ­ nie za cenę u tra ty własnego portu „miłości i ducha cichości“ — to zbyt dum ną była, by szukać plugawej przystani kwietyzmu, zbyt świadomie posażną była w mądrość, dobroć i piękność, by nie popróbować sił swych z siłami życia, by nie wprowadzić w szranki dostojnego grzechu swego, do walki z cuchnącym grzechem wokół siebie.

Życie, jakoby kokietując swą łaski pełną wiel- możnością, zrobiło małe ustępstwo. Powiodło się Ewie i Łukaszowi widzieć się, słyszeć się i upajać się sobą chwil kilka. Lecz owe strzępy szczęścia, zdobyte przemocą, okupione udręką nocy bezsennych a peł­ nych upokorzeń, koszlawiły nerw owym uśmiechem

u sta Ewy, uśm iechem który szydził: czyż chw ila ta w arta była tylu mąk?—lecz k tó ry równocześnie przy­ tw ierdzał do serca: och w arta ona tysiąckroć gor­ szych! A z serca Łukasza odurzonego chwilą szedł do m ózgu chorobliwie czujnego na djalektykę wiekuistej zmienności, cichy tajemniczy szept o zbyt wielkiem szczęściu i o zbyt nikczemnej zazdrości nieznanych a niezwalczonych bogów . . . Ty jesteś szczęście . ..

szeptał z cicha w trwodze śm iertelnej.

Łukasz m usiał w yjechać do Rzymu dla uzyska­ n ia rozwodu. Lecz nim zam iar wykonać zdołał, przy­ kuła go do łoża w prow incjonalnym szpitalu w alka ze śmiercią. Przestrzelono m u płuca w pojedynku z hr. Szczerbicem, który na podstawie lekkomyślnych plotek był obraził Ewę. W tedy Ewa zatrzasnęła za sobą drzwi swego rodzinno-społecznego życia, opuści­ ła posadę w biurze, wyłudziła od lichw iarki pieniądze i już była przy Łukaszu.

Łukasz powoli w racał do zdrowia — i na w ydm u­ chu małej cuchnącej mieściny żydowskiej wystrzelił k u niebu tajem niczy kw iat, w szystkim wiadomy a nikom u nieznany, korzeniami zrosły z ziemią i w szystkiem ziemskiem a koronę nurzający w niebie i wszystkiem niebiańskiem . Bo n a początku była chuć i na początku był duch.

„Stworzyłeś nas Panie dla Siebie, więc nie uciszy się serce nasze, dopóki nie spocznie w Tobie“ łka ci­ chym szeptem św. A ugustyn na Tebaidzie. Lecz stw o­ rzyłeś nas Panie nam samym, krom Sobie. W lałeś w w icher oceanu dziką tęsknotę za sm ukłą trzciną przybrzeżną i nie dajesz m u się uciszyć, póki z słod­ kim szelestem nie złączy się z nią, póki nie zatraci się w niej i nie zapomni o swej burzy, o sobie. Ogłuszasz

Panie cietrzewia tokującego, że nie słyszy podstęp­ nych kroków myśliwca. Rzucasz m irjady kom et i roz­ bitych światów w ogniste ram iona słońc, gdzie jeno pozostaje z nich dym biały i gorętszy nad piekła Twe. Dla Siebie stworzyłeś nas Panie — lecz przyłożyłeś nam do u st czarę rozkoszy a gdy pić z niej chcemy, to wżdy nam ją odwracasz, byśm y nie zapomnieli, żeś nas stworzył dla Siebie.

Gdy się Ewa oddawała Łukaszowi, w tedy oczy jej patrzały w dal, w d a l bo nie uciszy się serce nasze, póki nie spocznie w Tobie.

Teraz ju ż niem a pow rotu dla Ciebie, do tam ­ tych . . . świszczało jej w uszy urągliwe, pewne zwy­ cięstwa życie. Zaś dusza Ew y rozbrzmiewała wów­ czas wonnemi w spom nieniami z swej wiekuistej oj­ czyzny i choć myśli o przyszłości wodziły ją chyłkiem „po elipsach szału i rozpaczy,“ to dusza jej tężała pragnieniem siły śmiechu z potęgi światowej, h ar­ działa wolą: nie sprzeniewierzyć się swej istocie i ży­ wić prawdę, dumę i miłość aż do końca. Ty jesteś Psyche, dusza najzupełniej wyzwolona. A św iat sta ­ wał się w tedy hymnem, pieśnią tworzącą, któ ra w y­ chwala tworzenie. Głowy stały się ukoronowane świetlistemu koronami z promieni księżyca, bo rozkosz cielesna zmywała z duszy sm utek miłosny, uciszała jej niezgłębioną, wszystko z posad ruszającą muzykę.

Tak . . . to . . . je s t szczęście.

Łukasz dotarł wreszcie do Rzymu, a Ew a pozo­ stała sama w mieście, w głuchem w ew nętrznem m il­ czeniu, przerywanem jeno złowrogim szelestem skrzy­ deł potwora, który się zbliżał powoli, lecz nieodwo­ łalnie.

i Życie nie zapomniało o Ewie . . . a ponieważ była

w ciąży, więc migotało przed jej dziką, niemal drapież­ ną czujnością ohydnem widziadłem owej bojaźni pra­ w a umówionego między ludźmi w ciągu wieków prze­ ciwko ciężarnej dziewczynie. W nierozchwianąjeszcze woń bukieciku fijołków, który był między ustam i i na piersiach, i owych trzech róż, które zwiędły w jed n ą noc sm utku, lał się gęstą sm ugą odór ludzkiej znie­ w agi miotanej z całą rozkoszą i mściwą głupotą, odór niecnych dowcipów, zjadliwych a milczących spoj­ rzeń i grubych brudnych konceptów.

Na domiar listy Łukasza z Rzymu przestały przy­ chodzić. W tedy życie rzuciło się z zdwojoną siłą na Ewę, dysząc zemstą: Za nic mnie mieliście, gdy chuć was omotała. Chciało wam się doświadczając zgłębiać historję przetwarzania się waszych dusz, przejścia jednej formy w inn ą formę. Pragnęliście w uściskach waszych zdusić mnie między sobą, przetopić się wza­ jem nie i połączyć się ja k spłyń szlachetnych metali. Śmierci z upojenia wam się chciało, gdym was rzuca­ ło w słodkich konw ulsjach ku mej chwale i uciesze. Teraz przyszła na mnie kolej. Wypędzę ja ci, Ewunio, te twoje uczucia wielkości i ponoszenia ram ieniem mocnego demona. Nie chciałaś mnie w upojeniu, to teraz krzyczeć za m ną będziesz w śmiertelnej udręce.

N astały tedy na Ewę za spraw ą życia n ajstra­ szniejsze chwile. Nachodziły ją „białe“ noce, noce rozpalające duszę do białości ja k żelazo w ogniu hut- niczem, tak że w szystkie jej pożądania w racały upor­ czywie do jednej jedynej sprawy . . . do sprawy nico­ ści. Skończyć wszystko nareszcie jednym zamachem, w estchnąć do Boga i rzucić się głową na dół. Uwolnić się wreszcie od cuchnącego wokoło z drwiących py­ sków powietrza cnoty obywatelskiej. Już spływała

m rużeniem oczu — gdy rozdarła ją nielitościwa a sło­ dyczy pełna wieść, że Łukasz nie mógł pisywać, bo siedział w więzieniu, że wróci, w ró c i. . . Szczerbie, który był go ongi przestrzelił, wieść tę przyniósł. Kojąca „sprawa nicości“ skryła się trwożna, a życie zarżało, upojone dzikim tryum fem: Na pomoc! wołała bowiem Ewa, szarpana bólami porodowymi.

Życie zadokum entowało swą szanowną wielmoż- ność owym najgłupszym pod słońcem z w szystkich aktów, aktem porodowym, będącym w swem bezsen- sownem okrucieństwie zaiste jedynie godnem takiego krwiożerczego błazna, jakim je s t życie. (Potwierdza­ ją c wciąż siebie najłaskawiej i najbezczelniej, przy- gważdża życie do tw ardych czaszek mędrców opty­ mizmu ohydną praw dę o bezsensie swych koniecz­ ności).

Ohydny bezlitosny połóg w w arunkach najnik­ czemniejszych, w zabójczem osamotnieniu, mile uroz- maiconem walką z głodową śmiercią — oto szatań­ ska korona uw ita z cynizmu w arunków i wtłoczona na męczeńską głowę tej, któ ra modliła się do Boga o dostojność swej niezniszczalnej istoty i o moc: żywić praw dę i miłość aż do końca.

głuchą odwetową rozkoszą dręczonej istoty, mszczącej swe krzyw dy obuchem w brzuch oprawcy, utopiła Ew a w kloace swój płód. Z cichym uśm ie­ chem. radości ocaliła dziecię swe przed gorszą kloaką, niechybnie n ań czychającą, przed życiem, pełnem mo­ ralnych wyziewów tych, którym w arunki dozwalają swą sytą zgniliznę przykryw ać płaszczykiem cnoty, tych, co m ają belki w oczach a oka nie zmrużą,

-tych, co kam ienują jawnogrzesznicę, a swym tajnym grzechom wznoszą złote, uświęcone pałace. &

Lecz życie nie zapominało o Ewie, teraz tym w ię­ cej nie zapominało. Już było pewne zwycięstwa, ju ż piało z dum ą koguta pyszniącego się na gnojówce swój hym n tryum falny, o niwelacji praw dy piękna i dobra z błotem, hym n o zaciekłem przystosowywa­ n iu w szystkiego co żyje do swych nieubłaganych w arunków — lecz jeszcze nie zwyciężyło. W ięc przy­ pomniało sobie życie swą najstraszniejszą broń, w y­ próbow aną w tysiącletnich ataw istycznych zapasach, i rozsiadłszy się w ygodnie na tronie pogwałconego m a­ cierzyństw a, pchnęło w serce Ew y zbójecki nóż stra­ szliwego żalu i okrutnej tęsknoty za dziecięciem. Przykuw ało jej oczy do drzwi owego ohydnego g ro ­ bu, jeżąc włosy żalem i lękiem, czy nie wypełznie stam ­ tą d tajem nica, czy nie rzuci się na nią w postaci tych, którzy n a zawołanie m ają oczy rozjuszone świątobli- wem oburzeniem i „pyski pełne moralności".

Ew a powoli w racała do sił. By umożliwić sobie pow rót do W arszaw y i nie umrzeć z głodu, wzięła — mówi się też: ukradła — parę rubli żydowinowi, który w swem bogobojnem życiu, sławiąc Jehowę, zapewne więcej nakradł, niżby się niejednem u sumiennemu statystykow i społecznemu policzyć zechciało.

<W domu rodzicielskim powitano „szelmę“ i „ścierw o“, tak ja k się w ita szelmę i ścierwo. Tylko piękny cudowny starszy pan o białem wyniosłem czole odczuł, że się straszna krzywda działa, dzieje i dziać będzie, i przycisnął ją do serca tak, że aż tchu zabrakło w zgniecionych piersiach. '

D ostała posadę w kawiarni. Piękność jej powró­ ciła, ja k po zimie w raca wiosna. Przez oczy szydzą­

ce z strojnego i pustego tłum u kaw iarnianego świe­ ciło jej dostojeństwo, upakarzane, lecz nie upokorzo­ ne. Teraz, może po raz pierwszy, życie zlękło się Ewy. Zatrwożyło się w wyszlifowanym mózgu ze­ szłego na psy filozofa Horsta, który poczuł, że iskry jego cynizmu padają na własne serce, odkąd ona tam była. Zadygotało śm iertelnym lękiem w duszy-mi- mozie Szczerbica, który kiedyś rozsiadał się na k ra ­ wędzi stołu wobec Ewy, a teraz jeno czuł: czemuż nie klękacie wszyscy, przecież podwoje kościoła się ro zw a rły . . .

Życie stwierdziło z osłupieniem, że Ew a w ykrada m u jego najniebezpieczniejszą broń, że cbowa ją w so­ bie głęboko, że trzeba będzie m u dotrzeć do szczelnie zam kniętych światów jej duszy, by może jed n ak w y­ drzeć z korzeniami dobroć i mądrość. A droga była teraz zawarowana i obsaczona, bo Ewa, wiedząc, że j. życie ju ż jej teraz niczego dać nie może, nie lękała się jego odmowy. Raczej czuła, że ona może rzucić życiu strzępy swego dostojeństwa, ja k psu się rzuca gnat. Teraz mogła bez uszczerbku nieść lękliwą piękność swą między ludzi. Żadna moc ludzka nie była już w stanie jej zbrukać, boć wyszła czysta i niepokalana z wyziewów kloaki, gdzie była życiu zapłaciła czynsz na w iekuistą przyszłość, czynsz białych nocy, śliskich potów śm iertelnych i upiornego lęku. W ięc na cu­ dnych ustach osiadł teraz uśmieszek okrutny, poczęła się ubierać wykwintnie, pielęgnować piękne ręce i pieścić się sobą.

* Grzech jej u ś w ię c ił ją najzupełniej, bronił dostę­ pu wszystkiem u grzechowi wokół niej. Szła sobie te ­ raz przez życie ja k święta lunatyczka, żywiąca jeno w sobie swą piękność, dobroć i mądrość — i tego, któ- l>

ry był ciche jeziora jej duszy rozkołysał aż pod stropy niebieskie, Łukasza. Łaski poznania pełna miłość wlała w nią błogosławieństwo całkowitej dumnej świadomości swej istoty: P atrz sobie, koteczku, patrz śliczny paziu . . . Nic z tego, nic, bo ja jestem , w i­ dzisz, w ierna Łukaszowi, którego może na świecie ju ż

niema

Teraz już jeno wieczność miała do niej prawo nie życie. W sm utnej rozmowie z Różą Niepołomską w ykrystalizow ała w jej umyśle prawda, zawisła w roz- czynie myśli i uczuć: Że nie popełniła zdrady wzglę­ dem nikogo, naw et nie względem rodziny, jeżeli, to jedynie względem własnej duszy, względem wieczno­

ści. W ięc jedynie z wiecznością przyjdzie jej robić o b rach u n e k . . .

Dlatego też pojechała bez skrupułu i bez lęku w św iat ze Szczerbicem. On, który cynicznym zbie­ giem okoliczności przywodził jej przed oczy najgorsze m om enty jej życia, zrozumiał i odczuł tę całą ohydę, jaką życie najłaskaw iej z nią wyprawiało, z nią, bogi­ nią nieśm iertelną, promienistością słoneczną, zam knię­ tą w kształt kobiecy. N apotkał on nareszcie to, cze­ go od życia wymagał. Znalazł tę, która mogła była ugłaskać, upieścić, złagodzić wszystko, co w życiu j e ­ go było sm utkiem i niedolą, której nieznana, głęboka, czuła dusza m ogła być bezpiecznem schroniskiem dla jego duszy-mimozy, doświadczającej sm utek, już

z prostej racji istnienia doskonałej piękności.

Ew a mogła była — a m usiała go nienawidzić, boć to on kiedyś przestrzelił płuca Łukaszowe. Szczerbie wiedział o tern: „chciał wynaleść w niej coś w stręt­ nego, cechę gminności, prostactwa, cham stwa, coś, coby mogło zmierzić“. Szukał, lecz nadarem nie, bo

-zachw yt jego wzmagał się i ju ż nie palił, lecz gorzał w sercu ja k roztopiony ołów.

D roga jego ju ż była teraz nieubłaganie w ykreślo­ na, ja k droga kom ety, k tó ra w potężnych parabolach zbliża się ku słońcu, to oddala się, by wreszcie w nie runąć.

Ew a wiedziała, że wyjeżdżając z Szczerbicem, choć w osobnym wagonie i stając w osobnych h o te­ lach, spaliła za sobą jako b y siedemnaście wsi, że bę­ dzie teraz w opinji już tylko „donną“ Szczerbica. Lecz więcej jej znaczyło wydobycie swej i łukaszowej duszy z kajdan, niż oszczerstwa. W zm acniała się tedy najśw iętszem i najszlachetniejszem kłamstwem, ja k um ierający starem cennem winem: Łukasz, mój narzeczony, przysłał mi pieniądze przez Szczerbica i sam przybyw a do kraju, by mnie bronić od znie­ w a g — szeptała w natchnieniu, w górnym nastroju. W ierzyła całą duszą w kłamstwo, które z radością wygłaszała.

Lecz nie znalazła Łukasza w Rzymie, ani w Nicei.

Długie godziny w patryw ała się Ew a sam otna w morze. Miotała nią wówczas przepastna tęsknota za drugą jaźnią, którą jeno okrutnem ongi dokona- nem rozczepieniem wspólnej jaźni wytłomaczyć mo­ żna. Nie uciszy się serce nasze dopóki nie spocznie w Tobie — bo jeno tam zatracają się jaźnie, i klątw a indyw iduacji je s t tam przełamana. A tęsknota je s t cudownie pomysłowa. Zawstydza swą kazuistyką najdzielniejszych uczni protagorasow ych. Z przeci­ w ieństw robi szczeble, wiodące w głąb duszy, szczeble lśniące, złote: Przecież Łukasz to mężczyzna ja k ty ­ siące innych, może naw et gorszy od tysiąca innych,

bo podeptał duszę, a chciał jeno ciało. A je d n ak nie dosyć byłoby ujrzeć jego tw arz, je d y n ą na ziemi, nie dosyćby było utonąć w ukochanych oczach, boć w piersi tli się nieugaszone pragnienie wieczyście no­ wego grzechu z nim.

Czy je s t grzech? Musi je d n ak być, bo choć dą­ żyłam do mego celu, łaska boża mnie odstąpiła. W i­ docznie Bogu potrzebne moje cierpienie i spraw iedli­ wości bożej ma się stać zadość. Z cierpienia mego w y rasta skrucha, a ze skruchy, jakoby z kw iatu, ulata zapach: m ądrość pokuty. Z pokuty rodzi się świę­ tość. A świętość, mądrość pokuty, skrucha ma po­ chodzi z mego cierpienia, gdym zabijała dzieciątko z mocy mej . . .

Szczerbie trzym ał się zdała i cierpiał. Ew a sły­ szała doskonale cichy krzyk jego duszy, tej duszy

istotnie bratniej, a nie mogła bieżyć z pomocą. Dreszcz

ohydnego egoizmu przeszywał je j ciało. Musiała się opancerzyć egoizmem, by módz żywić praw dę i miłość aż do końca, bo z trw ogą wyczuwała, że je s t coraz go­ rzej, że ją zła dola potrąca i pędzi z jednej wizji w d ru ­ gą, z k raju uczuć podłych w coraz podlejsze, że w szyst­ ko jak ob y nie od niej zależało.

W szystko co było w jej życiu, wyszło teraz z niej jak wyzwolony tłum zbirów i pognało ją w ram iona cichej, kojącej śmierci, ku morzu. Już fale ją zale­ wały, gd y po raz w tóry wejrzała prosto w ślepie ży­ ciu, ja k wówczas w chwili połogu. O słuch jej ude­ rzyło to, co było najstraszniejsze: senny osłuch ci­ chutkiego kwilenia — i tak ja k w tedy uczuła w sobie % waleczność! Zabiłam, j a sama z własnej woli zabi­

łam! I w pełni rozum u przyszła n a nią chwila nad- człowieczego zachwytu, zmierzyła wszerz i wdłuż cały

-ogrom sm utku swego-nieswego, cały -ogrom ludzkie­ go nieszczęścia.

* Odtąd stała się zupełnie spokojną. Po raz drugi przemogła śmierć i zatryum fow ała nad życiem. Jakby na wypróbowanie nowych sił swych, zdobytych w chwili nadludzkiej świadomości, w yrw ała z objęć śmierci poetę Jaśniacha, który ju ż rewolwer przykła­ dał do skroni.

Złączyła tedy swe drogi z drogam i Jaśniacha.-Ogień wzbija się ku górze, zaś kam ień spada ku ziemi. Pędzeni własnym ciężarem, podążają za swym punktem ciężkości. Moim ciężarem je s t moja m i­ łość, ona mnie pędzi tam, gdzie mnie właśnie pędzi. Zaś łaska Twa zapala i ponosi nas. Gorzejemy i po­ dążamy. Upojenie serca naszego rwie nas ku górze, a my śpiewamy pieśń stopni — mówi św. A ugustyn.

Upojenie serca rwało Ewę k u górze od chwili, gdy wionęły w jej duszy słodkie wspom nienia z jej praojczyzny. Śpiewając odurzającą pieśń stopni, kro­ czyła drogą, którą m usiała kroczyć z najistotniejszej swej potrzeby. W patrzoną jeno była w ziarno rzeczy, więc z pogardą strzepyw ała ze siebie plewy i skoru­ py, które w icher życiowy m iotał na nią z wściekło­ ścią. Lecz Psyche wyswobadza się i wyzwala za cenę u tra ty portu „miłości i cichości serca“. Pieśń stopni wiodących ku górze staje się pieśnią wiodących w od­ męty. Straszliwa mądrość w iekuistej zmienności urąga resztkom słodkich wspomnień o niezmienności i niezniszczalności. Błogosławieni, którzy nic lub nie wiele pam iętają. Lecz biada tym , co zbyt wiele pam iętają, co są zbyt dumni, by potrzykroć zaprzeć się duszy swej wobec natarczyw ej służebnicy—życia, co są zbyt słabi, by mieć siły znikczemnienia, a zbyt

mocni, by nledz odrazu syrenim głosom, kuszącym z przystani „miłości i cichości serca“. Więc biada

ci, Ewo.

Prom ienny grzech twój, grzech twego niezwal- czonego dostojeństw a zatraca swe blaski, bo chytre życie ociera go o plugaw y grzech wokół ciebie. A pan świata, Szatan Trism egista, słodko kołysze tw ą duszę w potężnych swych ram ionach i subtelnym kunsztem odwiecznej swej alchemji przetapia ją i przeistacza (Beaudelaire), aby granitow ym prawom wiekuistej zmienności stało się zadość.

Piękną jesteś — więc najdawniejszą tw ą mądrość o wonnej twej piękności zaczadzają już dymy prze­ świadczenia, że m usi ona być podaną na pastw ę nie­ znanemu, cudzemu, wrogiemu gatunkowi. Ślesz mo­ dlitw y ku niebu, by żywić praw dę i miłość aż do końca, a czujesz, że Szczerbie by cię zwyciężył. Przeto wdzięczną je steś Jaśniachowi, że cię wyswobodził od jego ślicznych ust. Bo z głębi twej duszy w ychylają się w spom nienia szczególnych lubieżnych pieszczot łukaszowych o władzy potwornej, i po mózgu ci ta ń ­ czą jego słowa-potwory, które wówczas były koniecz- nem dopełnieniem radości.

W ięc biada ci, Ewo! III.

N ieprzebrane je s t morze udręki duszy ludzkiej. Chwile szczęścia—to tylko chwile wolne od udręki, to chwile zagłuszenia, zakrzyczenia w sobie życia. Błędnem kołem, w ymyślonem przez złośliwych sza­ tanów są rozkosze życia. Bo niem a rozkoszy dla

-siebie samej, zamkniętej w sobie i wypełniającej sie­ bie. Gdyż każda rozkosz trw a, póki nie wie o sobie, a z chwilą, gdy się staje świadomą siebie, kończy się i pozostawia niesm ak przesytu lub niecierpliwość nie­ dosytu. A życie jeży się wyrafinow anym i pom ysła­ mi swej złośliwości. Potrafiło ono swe najistotniej­ sze potwierdzenie zaprawić piołunem bolesnej żądzy niebytu. Miłości wypaliło sty gm at śmierci, bo m i­ łosne pożądanie drugiej istoty je s t jeno nam iętną wolą zagłady swej własnej istoty. Prześcignęło więc życie krw awem kuglarstw em swej djalektyki naj- wyuzdańsze w ybryki myśli ludzkiej, pozwalając sobie na urągliw y dowcip, że wola by tu a wola niebytu to jedno. -Z najczystszej miłości poczęte było, za spraw ą życia, dziecię E w y — a toż same życie napiętnowało go wzamian krzywdzącem znamieniem bękarta. Ewa, która była uchyliła rąbek kłamliwej a namaszczonej m aski życia, mogła wspominać bez żalu i bez trwogi: pocóż ja w tedy zabiłam dziecię swe? Grzech jej bo­ wiem był odpuszczony. Bo zmazał go spowiednik najmocarniejszy, zmyła go potęga najw iększa — gdyż odpuściła go Ewa sama sobie. Teraz stało jej się wszystko, co pięknem było wokół niej, symbolem od­ puszczenia. Maleńkie, ciemnoróżowe drzewko gorz­ kiego m igdału, wyrosłe na dzikiem wybrzeżu korsy- kańsldem , było dla niej zrazu "'„gałęzią odpuszczenia“. •

Spokój i ukojenie zstąpiły na nią w owe szczęśli­ we dni, które spędzała na Korsyce z chorym poetą Jaśniachem . W ieczysta melodja morza w ym ywała ropę nikczemnych wspomnień z je j serca ja k lepki mół z skał przybrzeżnych. Morze było teraz jej miło­ ścią, bo ono tylko je s t ja k miłość: całe zawiera się w sobie, zaspakaja żądze pragnienia obszaru, wchła­

niania ogromu, urzeczywistnia to, co miłość Łukaszo- w a w niej jeno była wznieciła i rozwichrzyła, a nie dopełniła.

Tratowane kopytam i życia jej niezwalczone do­ stojeństw o wystrzeliło znów świeżą soczystą łodygą. Silniej od wichrów wiosennych, druzgoczących góry lodowe, wionęło w niej potężne tchnienie, jak o by po­ w italny powiew odedna jej duszy — i dała się ponieść na swą właściwą drogę, prowadzącą do najwyższej, do najdalszej doskonałości. A droga ta wiodła po­ przez słodkiej rezygnacji pełną krainę bezgranicznego miłosierdzia, którego łaską postanowiła otoczyć bie­ dnego, chorego Jaśniacha.

Lecz jeszcze inną pieśń śpiewało jej morze, prócz pieśni wieczności, pieśni ukojenia. Śpiewało jej zło­ w rogą pieśń czaru w szystkiego co ziemskie, upajają­ cy hym n odmętów życia, pean chuci niezniszczal­ n e ! 1, pieśń synów ziemi, przeklinających swe chucie, a je d n ak błogosławiących im.

Łukasz - Trism egistos znów rozwarł bram y jej d u s z y . . . Zadrżała, bo zrozumiała, że jeno ciągłą zem stą na nim zmoże go, że jeno złorzecząc mu, zniszczy go w sobie. A dusza jej, pełna odwiecznej dobroci, przetapiała mściwość na słodki balsam aniel­ skiego poświęcenia dla Jaśniacha.

Tak otoczył życie jej w nętrzne „splot sennych niewyrozum owanych konieczności“. Uśm iechnięta i żywa, wesoła i czynna, a mimo to pełna obrazów boleści Łukasza, które mu zadawała w myślach, klnąc go i pastw iąc się jego bólem, gdy bezlitosna plotka zaniesie m u wieść, że je s t „kochanką“ J a ­ śniacha.

Dziki, rozkiełznany śpiew synów ziemi począł

głusząc kojące akordy morza. Jesteś wolną, swobod­ ną i nadto wiedzącą kobietą, śpiewały jej fale, więc uczynisz ze sobą co zechcesz i ja k zechcesz. I pewnej chwili huragan b u n tu i gniew u zawył w jej duszy, w oczach zapłonął ogień „nieugaszony, długotrw ały“— i nagle, słowa nie mówiąc Jaśniachow i, opuściła go, w siadła na statek do Livorno, a potem koleją do

Genewy.

-Tak rozpoczęły się dzieje zem sty na Łukaszu, dzieje spłacania krwawej daniny życiu, które je s t nie­ zwyciężone, chyba że się go w yrzeka — czyli dzieje serca, którego uderzenia ju ż są grzechem, złowrogo się mszczącym: * bo tak się od prawieków spodobało niezgłębionej mądrości wielkiego Ozyrysa, gdy kulę ziemską osadzał między potężnymi rogam i świętego Skarabeusza.

Miotane strachem śm iertelnym i lękiem nieskoń­ czoności biedne mózgi ludzkie najdziwniejsze sobie potworzyły haszysze, lepiąc sobie bogów wedle podo­ bieństw a swego. P stro k atą ja k „garnki z farbam i“ Z aratustry je s t owa wieża Babel, wypełniona bogam i białymi, czarnymi i kosm atym i, których nie łączy nic, chyba wspólne boskie, radosne pastwienie się wido­ kiem nędzy ludzkiej, rozweselającej ich serca. Mści­ wość stała się tedy ich rozkoszną straw ą i chłepcą ją pełnemi haustam i, ten swój prawdziwy nektar i tę swą prawdziwą ambrozję. A my, chełpiący się, że pierw iastki boskie wszczepione są w dusze nasze, przeżywamy w nieskończonej słodyczy zem sty roz­ koszne potw ierdzenie naszych boskich powinowactw i koligacji.

Uderzyli tedy w stru n y różanopalcy bogowie i zrazu pojawił się skutek nie ludzki, nie ziemski, lecz

-boski. Gdyż w ysłuchaną została m odlitwa tej, która łkała sercem ku niebu, by żywić praw dę i miłość aż do końca: serce Ew y wezbrało nektarem boskim, zstąpiła bowiem na nią moc i łaska mściwości i zem sty.

W Genewie bowiem dowiedziała się Ew a prawie przypadkiem z rozmowy studentów Polaków, że Łu­ kasz w Rzymie uzyskał rozwód, że był w Genewie, że ożenił się z miljonową Milady i że obecnie odbywa podróż poślubną do Nowej Z elan d ji. . . Uciszone pie­ kło zacharczało znów z całą mocą. Lecz niczem ju ż jej było rw ać na sobie suknie, targać włosy, łkać gło­

śno, głośno co w piersiach tchu, bo ju ż poczuła w ser­ cu słodki ja d N ektaru i Ambrozji. Dusza jej przy­ cichła tedy złowrogiem milczeniem cm entarnem , bo zawładnęli nią bogowie. A w świadomości pozostało tylko tyle, że je s t idjotycznie „wolną“ — i nie wie­ dząc, że je s t jeno naczyniem pełnem łaski mściwości i zemsty, uczuła „od jednego zamachu doli“, że musi albo umrzeć, albo oddać się natychm iast Liwickiemu, któ ry był jej wyśpiewał am ory łukaszowe . . .

Życiu w yryw ała się Ewa, by być całkiem bez zdrady, by dać świadectwo swej piękności, mądrości i dobroci aż do końca. W ypłuldw ała z siebie ropę życia w iekuistą melodją oceanu, uciszała w sobie wszystko byłe nikczemne słodkim poszumem „drzew odpuszczenia“, — lecz oddali ją życiu nieśm iertelni bogowie. Rozwarły się tedy przed nią szeroko bram y owej przeklętej krainy, „gdzie kobiet upadłych wzrok pała, uwielbieniem łachmanów" i chorego ciała, gdzie w oku skazańca błyszczy błysk dumy, gdy się z szu­ bienicy z w zgardą patrzy w ludzkie tłum y, gdzie m i­ łościwy Szatan broni od śmierci i zgubnego strachu,

lunatyków błądzących po krawędzi dachu“ (Beaude- laire), gdzie z plwocin żebraków rosną lilje śnieżyste, gdzie pieśń synów ziemi złorzeczy a błogosławi.

* Ewa rzuciła się więc w w ir życia, ponoszona naj- rozmaitszemi planami. Chciała w stąpić na m edycy­ nę, zostać szarytką, jechać do Ameryki, lecz nade- wszystko żyć jakiem ś życiem ogromnem, huczącem, pełnem rozgłosu, hałasu, aw antur i wypadków no­ wych, wciąż nowych. Śmiesznem wydało jej się da­ wniejsze zajęcie w warszawskiej cukierni. Teraz w Paryżu m iała kufry pełne w ytw ornej bielizny, toalet, siała pieniędzmi, chciała kupić wierzchowca karego z ognistem i ślepiami. Przecież zem sta na Łu­ kaszu była dokonaną, więc mogła używać do syta, do odurzenia. >

Gdzie się rozpoczyna grzech? — pytała się Ewa w zaraniu młodości, gdy mówiono jej, że grzech wszędzie czycha, a nie dawała w iary. Teraz, gdy wiedziała, że grzechem ju ż je s t serca bicie, nie próbo­ w ała się bronić grzechowi, boć przecież wszystko je s t grzechem, a „wszyscy nic nie w iem y“. J Może tedy grzechu wcale niema? może to tylko ohydne uroje­ nie naszej duszy? Jeżeli grzech je s t wszędzie, to gdzież i ja k może być nie-grzech? Więc niem a czy­ nów grzesznych, bo nie może być niegrzesznych. Są tylko czyny, tak ja k są kam ienie przy drodze i wróble ćwierkające na drzewach. Dlatego też żadne później­ sze czyny nie mogą dawniejszych zamazać, zatrzeć, złagodzić. Bo nie tylko już, ale też wyłącznie serca bicie je st grzechem. *

Więc grzechu nic nigdy nie złagodzi, ja k bicie serca, które się stało, się nie odstanie. Kto raz posły­ szał potępieńczą pieśń synów ziemi, ten już nigdy

słyszeć jej nie przestanie, choćby sobie w osk w nszy kładł ja k Ulysses.

Dlatego strasznie kocham tw ą zbrodnię — szep­ tał Szczerbie, ta dusza prawdziwie bratnia, do Ew y w najwyższem uniesieniu. I nie mógł utulić swej bez­ granicznej zabójczej miłości, która teraz w Paryżu na nowo rozszalała, bo nie mógł dostrzec w niej nic w strętnego, odrażającego, obmierzłego — mimo że wiedział wszystko, co w jej życiu było, i przecznwał wszystko co będzie.

A grzech, który raz się stał, ju ż się nie odstanie— więc Ew a w zamian m usiała dać świadectwo praw ­ dzie: ja kocham tylko Łukasza.

Z w ytw orną lękliwością była Ewa dotąd żywiła swą piękność, miłość i dobroć, ponosiła wszelkie ofiary serca, tłum iła swą miłość i kryła się z nią, wy­ czekiwała rozwodu Łukasza, czyniąc heroiczne konce­ sje życiu za cenę u tra ty portu cichości serca i ukoje­ nia. I tak wiedziona uczuciem najtkliwszem , nie zbo­ czywszy ani odrobiny z drogi swej praw dy i swego piękna, doszła do najpotworniejszej przepaści, ja k ą życie wykopać raczyło: uderzył w nią obuch okrutne­ go rozpoznania, że płonną, tragicznie bezsensowną i bezcelową była jej zem sta na Łukaszu, bo Łukasz był niew inny (według relacji Szczerbica) i w szystko u niego było w porządku, „i co najokrutniejsze, zaw­ sze będzie w porządku.“ Złowrogim blaskiem świeci­ ła teraz w jej duszy bolesna prawda, że przenajczyst- szem i przenajświętszem było jej serca bicie, że wszy­ stko złe, nikczemne, grzeszne, co omotało jej duszę, było tylko samozachowawczym odruchem nękanej i spotwarzonej istoty, że wszystko to ohydne ją nie plugawiło, raczej uświęcało, uniewinniało,

ło. Rozdarła się tedy dusza Ew y n a w pół—obmierzło jej małe nikczemne plugawe życie, napęczniałe od moralno-społecznych konwenansów, owo życie po­ tw ornie kłamliwe, bo oszukujące tych, co mu swe do­ stojeństw o powierzają a przy tern w ydęte ja k ropucha cuchnącem i am bicjami uszczęśliwiania m ałych i płyt­ kich, pokornie cwałujących w uświęconym deptaku. I sprawy ducha Ew y potoczyły się ku drugiem u biegunowi. Poczuła, że rozpiera ją rozkoszne marze­ nie „o olbrzymiej wolności ponad ludźmi, ponad wszelkiemi prawami, w brew wszelkim ustaw om .“ Wionęło w niej potężne tchnienie miłości ku aniołom w yklętym z raju, padł na nią blask upajającego czaru tragicznej doli prometydów, którzy zgrzeszyli przeciw bogom nadm iarem miłości i nadm iarem współczucia dla ludzi, za co pogrążono ich w odmętach okrucień­ stwa. Poczuła w sobie dumę orła unoszącego się nad przepaściami, tryum fującą pychę dzikiego drapieżne­ go ptaka, który się w yrąbał na wolność, poszarpawszy sztaby k latk i więziennej.

Już innej drogi dla niej nie było: albo pożegnać się z życiem, albo istnieć ponad życiem.

Ja k wówczas w rozbrzasku młodości, nieśw iado­ m a jeszcze złego i dobrego, słała wonne kwiecie swych uczuć do obolałych stóp żebraków, czołgających się pod warszawskimkościołem, prosząc o łaskę uciszenia i spokoju dla ich biednych głów — tak teraz, w pełni świadomości dobrego i złego, uczuła najgłębszą litość i dzikie umiłowanie tych, co muszą być ponad ży­ ciem, bo w życiu miejsca dla nich nie było i wyklęto ich z pomiędzy ludzi. Tych, którym do stóp przyczepi­ ła się sfora gończa praw, ukutych między ludźmi prze- < ■ ' 1 h co są w wiecznem niebezpieczeństwie,

co żywią potępieńcze dumne odczucie nieprzebytej przepaści między sobą a wszystkiem ludzkiem.

Tak, sprawy jej ducha przesunęły się ku drugie­ m u biegunowi. A krok stanowczy, decydujący, nieod­ wołalny uczynił Pochroń bandyta, łotr, szubrawiec, szuja rodzima — lecz noszący owe Kainowe znamiona spotęgowane aż do tragizm u. Ścigał on Ewę latam i i nareszcie dopadł jej. Teraz ju ż jej nie puścił ze swych potężnych ram ion i wszechmocne straszliwe jego oczy trzym ały ją na uwięzi ja k wąż struchlałą

ptaszynę.

Tak rozpoczęły się dla^Ewy dzieje obłędnej roz- kiełznanej rozpusty z Pochroniem, rozpusty która ta rg a nerw y na strzępy i ją trz y ciało, lecz k tó ra— o dziwo—kołysze dusze i w y zw alają z więzów praw ­ dziwej głębokiej a niezaspokojonej miłości.

Pochroń Ewę rozgrzeszał i w ybaw iał—bo na d ru­ gim biegunie ducha swego poczuła z upajającym tryum fem , że nareszcie poczyna znikać z jej serca straszliwa, śmiercionośna miłość do Łukasza. Więc rozpasana rozpusta z Pochroniem nie musiała być j e ­ dnak taką złą, kiedy powodowała takie dobre i słodkie skutki. D otąd wszystko co było dobre i szlachetne w jej życiu, koszlawiło życie na nikczemne i udręki pełne. Lecz tu, na drugim biegunie, w yrastał z ba­ g n a kw iat wonny, kw iat odurzenia i uciszenia. P otę­ pieńcza pieśń synów ziemi rozbrzm iewała swemi naj- istotniejszem i akordami, na mózg się kładły gęste upajające opary wszystkiego co ziemskie i nareszcie

nie było grzechem serca bicie.

Ja k kiedyś u progów życia głaskała była Ewa zawszawione włosy żebraków białą aksam itną dłonią, tak teraz wezbrała uczuciem prawdziwego anielstwa,

-najczystszą miłością lndzi dla ludzi, dla prostej sm u­ tnej racji ich istnienia. I złożyła święty i uświęcenie niosący pocałunek na lubieżnych ustach bandyty, grabieżcy i gwałciciela Pochronia; pocałunek pełen wdzięczności, że nareszcie pękają kajdany złowrogiej miłości do Łukasza, pocałunek pełen współczucia dla tych, co są w ciągłem niebezpieczeństwie i naw et śpiąc czuwać muszą, bo inaczej by ich ludzie schw y­ tali i ubili ja k wściekłego psa.

„Kto nie je s t orłem, niechaj nie siada nad przepa­ ściam i,“ przestrzega Zaratustra. W icher wypadków zagnał był Ewę do gniazda dzikich drapieżnych p ta ­ ków, woniejącego krw ią i padliną. W yczulone zmy­ sły jej odurzyła atm osfera ostra i połyskująca ja k sztylet korsykański. W ięc z razu przycichła ogłuszo­ na i oszołomiona. Cichło nadto w jej sercu okru­ tne m isterjum miłości Łukaszowej. Już potrafiła go wspominać jako coś byłego, nie miłego, przykrego i gdyby się teraz zjawił, napewnoby go odtrąciła.

Lecz ogłuszenie i odurzenie to nie ukojenie W szystko straszne i ohydne schowało się tylko w przepaścistościach duszy, przyczaiło się jeno, ja k o ­ by pastw iąc się rzekomem odetchnięciem i ucisze­ niem się ofiary, jakoby sposobiąc się do nowego, stra ­ szliwego skoku. Odczuwała instynktow nie złowro- gość tej ciszy cm entarnej, pełnej złudnej zdrady, więc zapanowało w niej nadewszystko jedno pragnie­ nie: nie dopuścić do siebie wspom nień miłości, nie dać im nigdy zapanować w duszy, nie pożądać z du­ cha, nie kochać sercem — tylko wegetować i trw ać w spoczynku zapomnienia.

• Rzuciła się tedy z tragicznym rozmysłem w w ir ohydnego życia, którego bram y rozwarł jej Pochroń.

Traw iona tęsknotą ukojenia za jakąbądź cenę, za­ przepaszczała swą istotę i powoli polubiła ordynar­ ność zabawy, płaskość i ostrość dowcipów, szampań­ skie nocne libacje, bo z radością odczuwała, że gubi się, że zatraca się w tern zbiorowisku, pełnem szychu świecideł i blichtru. Straszliwe to życie, cel pragnień i isto ta w egetacji tam tych, było dla niej tylko suro- gatem , narkotykiem , którego się w chwilach jasnych ze w strętem odtrąca, lecz do którego się w chwilach sm utnych powraca z rozkosznem drżeniem. „Zdradzi­ łam cię i znalazłam spokój “ złorzeczyła w myślach Łukaszowi, upajając się do bezprzytomności grozą i ohydą złorzeczenia tego. A drugi narkotyk, którym zatruw ała się chroniąc się przed sobą, było wznieca­ nie płomiennej nienawiści do Szczerbica. Przecież to on przestrzelił płuca Łukasza i tym swoim strzałem w ydobył ją z domu i rzucił w jego ramiona. Więc m arzyła tajnie, by i Szczerbie, ta dusza istotnie b ra­ tnia, potoczyła się z nią z krużganków kościoła ku przedsionkom lupanaru.

Tak odurzając i ogłuszając się samochcąc, staw a­ ła się powoli posłusznem narzędziem w rękach tej szajki zbrodniarzy. Dobiegała z zaciśniętemi oczyma do szczytów drugiego bieguna, na którym panowała niepodzielnie nikczemność dla nikczemności, bandy­ tyzm czynów i bandytyzm ducha upajający się sobą, tam gdzie stał samotny, posępny i złowieszczy Płaza- Spławski. Pod granitow em jego czołem czychało ty ­ siące tęgich myśli, przygważdżających do swych ko­ rowodów w ydarzenia życiowe jakoby ostrzami szty­ letów. Atylowego pochodu jego djalektyki nie tam o­ wał in ie w strzym yw ał ni cień jakiegokolw iek uczucia, nie gm atw ało najlżejsze serca bicie. Bo baczył on na

Żeromski. — 33 — 3

życie wokół siebie jeno tak ja k sęp się patrzy na sta ­ do trznadli. Był to udzielny pan drugiego bieguna, potępieniec pełen poczucia swej mocy bezuczuciowo- ści i bezsercowości. Dlatego mógł patrzeć on jed en jedyny z swego drapieżnego gniazda bez zaw rotu g ło ­ wy w ziejące przepaści życia ludzkiego i nędzy ludz­ kiej. Od fałszywego niebezpiecznego dlań kroku chro­ niły go olbrzymie czarne skrzydła Anioła, od praw ie­ ków potępionego.

Dla Spławskiego była Ew a tylko pionkiem na szachownicy, ogniwem w łańcuchu jego żelaznych czynów. Z zimnem wirtuozostwem anatom a zanalizo­ wał jej duszę. Ocenił ja k przystało na m istrza, a po­ nieważ jem u i Pochroniowi się pieniądze wyczerpały i trzeba było nowe zdobyć, więc puścił w ru ch bojo­ wy Ewę, sam stojąc na wyniosłem strategicznem uboczu. W iedział czem była Ew a dla Szczerbica, więc m iała nakłonić go do spieniężenia swych znacznych posiadłości i przybycia do W iednia. Ponieważ nie chciała dobrowolnie, więc zmuszono ją przemocą. Skatow ana na rozkaz Spławskiego przez Pochronia napisała list do Szczerbica.

Teraz uczuła najdotkliwiej, w ja k strasznej znaj­ duje się niewoli. B rutalne ciosy Pochronia zdarły z jej duszy chroniącą powłokę uw itą z takim trudem z samoodurzań i samoogłuszań. Lecz, co najstrasz­ niejsze, uczuła zarazem, że teraz ju ż zapóźno, ż e ju ż się pewnie nie będzie mogła obyć biedna jej dusza bez narkotyków , którem i się przy życiu trzym ała. I w szale duszy krwawiącej, pisząc zdradziecki list do Szczerbica, zdawało jej się że je s t szatanem, i że z jej ramion w yrastają dwa olbrzymie szatańskie skrzy­ dła — Płaza i Pochroń.

Potępieńcza pieśń synów ziemi, co raz rozszalała, nie dała się ju ż zag łu szy ć choć nienawidziła swego k ata Pochronia, to nie mogła się oprzeć rado­ ści, gdy jej „przebaczył“ opór staw iany przy pisaniu listu, a ogień wzniecił w jej żyłach szept miłosny j e ­ go pięknych ust, tych ust, które były podstępną prze­ mocą popchnęły spraw y jej ducha k u drugiem u bie­ gunow i, gdzie brutaln a siła ciała niszczy straszliwe m isterjum miłości duszy.

Szczerbie przyjechał, choć go coś ostrzegało: nie patrz na szczęście pod światło — i Ew a poczęła w chła­ niać z bólem, graniczącym z rozkoszą ten drugi swój n ark o ty k . Przecież to on przestrzelił płuca Łukaszo- we, w łaśnie on co ją całkiem rozumiał, jed y n y co w iedział, że ona je s t dobrem, prostotą i porządkiem, że w niej je s t wszystko ścisłe, dokładne, dociągnięte, dostrojone, że Bóg mieszka w jej kobiecem sercu a niebiosa w jej łaskaw ych oczach.

W ięc pastw iła się tym okrutniej nad nim, ja k b y pastw iąc się nad sobą. Jasno widziała, że szaleń­ stw em je s t żyć tak ja k żyła, boć żyła chyba na to, by w pełni zaznać, czem je s t brutalność i trąd życia. D aw niej pragnęła być człowiekiem, dziś drwiła z te ­ go. Dziś żyła jeno chęcią w yrzucenia po za siebie te ­ go wszystkiego, co było zadatkiem na człowieka, by m ieć tym drastyczniejszy obraz życia. Stąd oddawała się ciałem Szczerbicowi, nie duszą, stw arzając w nim piekło cierpień i radości. Nie oszczędziła m u naw et w yznania, że była własnością Pochronia, że go zdra­ dzała mimo umowy, której on w iernie dotrzymał. (On zaś pogrążał się coraz głębiej w szaleństwie mi- łosnem). Mimo to nie mogła się oprzeć wielu uczu­ ciom dla niego — tak ja k niepodobna nie kochać w ła­

snej duszy. W ięc gdy Płaza i Pochron uchwalili, ze trzeba zabić Szczerbica, by p o s i ą ś ć jego pieniądze—

w tedy zabiła go w szale djabelskiej rozkoszy, tak ja k k rw aw ą lubieżnością zabijała w łasną duszę, ciszy a serca b ic ie . . . .

Potem zeszła do rzędu kobiet publicznych. Na tej najsm utniejszej ścieżynie jej życia naw i­ nął się człowiek, dziwny człowiek, który postawił so­ bie za cel: nie przeszkadzać złemu i nie przeszkadzać dobremu. W iedziony najpraktyczniejszem marzy ciel- stw em przekształcił swe m agnackie posiadłości ziem­ skie na wymarzone państwo socjalnej równości. W bród tam było wszelkich urządzeń i zastosowań hum anitarnych, hygienicznych, filantropijnych 11. . Kto chciał sprowadzał się na Majdan, a gdy m u się sprzykrzyło opuszczał go, albowiem nie trzeba prze­ szkadzać dobremu. Leczyły się tam z ran rozmaite siostrzyczki-pr osty tutki. Powiódł tam Bodzanta także Ewę, nie byle kamełję. Zobaczyła więc Ewa jak się ser w yrabia i patrzy na znakom ite kopje Botticelego lub A ndrea del Sarto, albowiem nie trzeba przeszka­ dzać złemu. Mimo że widziała Ew a dalej, że ofiara Bodzanty nie była zupełną, bo nie potrafił się wyrzec wspaniałych sprzętów, cudnych sztychów angiel­ skich, w swych apartam entach pełnych komior u mimo’ to, tu w deptaku fizycznej pracy, tak daleko od Płazy i Pochronia, zeszło ukojenie na jej głowę.^ Były chwile, w których zbliżała się do szczytów, do jak ich wogóle powieść może serca bicie—bo wspom inała już tylko rzeczy dobre i słodkie z swej przeszłości: Różę Niepołomską. Zaś lekka m gła oplotła minione rzeczy złe, kryjąc je litościwie. W snach pisywała listy do Róży, pełne słodkich i w onnych zapewnień, że

zapo-m niała Łukasza . . . Zaś Bodzanta siadyw ał zasępiony nad szklanym głębokim staw em swego parkn i rzucał żer łabędziom czarnym i białym, przesuwającym się monotonnie ja k noc i dzień. A duszę m u prężył ohy­ dny dreszcz tajnego wewnętrznego ziewania: zasta­ wiłem ucztę niezgorszą od Trimalchiona, zdziałałem tyle, lecz poco? naco? bo zam iast cieszyć się i śm iać— nudzą m nie moje cnoty.

Poznał był odwieczne obłędne powrotne koło bó­ lu posiadania i łaski u tra ty — dopiero gdy Ewa, osza­ lała tęsknotą łaski u traty , łaski wyspow iadania się, wykrzyczenia, w ym iotania ze siebie zbrodni na dziecię­ ciu i n a Szczerbicu, poczęła miotać w ckliwe skorupy jego lepkich nudnych cnót spojrzenia zabite, zmęczo­ ne, pełne bólu, którego wyrazić niepodobna, w tedy Bodzanta wyprężył się ja k tygrys, wypuszczony na wolność. Skręcił kark swym cnotom i odurzony go­ rącą krwią, buchającą z serca Ewy, dojrzał oczyma pełnemi zachw ytu i żądzy toczący się po ziemi lazuro­ w y uśm iech wesela . ..

Teraz jako nałożnica Bodzanty, podaną znów b y ­ ła n a pastw ę przeszłości, wypełzającej z duszy. Uko­ je n ie prysło. A gdy w Majdanie zjawił się Spław- ski, niosąc sfałszowany list od Łukasza, w tedy poszła za nim, porzuciła „blekot cnoty“. Lecz Łukasza nie było — za to przyczepił się do niej Pochroń, chory i żyjący w nędzy. Przez litość pielęgnowała go i za­ rabiała ja k przedtem na wspólne życie, w otoczeniu najpotw orniejszych bandytów.

*W czeluściach tego życia, przychodziło zwolna litościwe stępienie moralne, obojętność na wszystko prócz pożywienia i odzienia. W świadomości pozosta­