Archeologia biblijna - kłopoty z terminologią czy spór o istotę rzeczy?

Tomasz Waliszewski

Archeologia biblijna - kłopoty z

terminologią czy spór o istotę rzeczy?

A

R

T

Y

K

Ł

Y

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 63 (1993) n r 1 TOIVLASZ W A L IS Z E W S K I, JE R O Z O L IM A

ARCHEOLOGIA BIBLIJNA —

KŁOPOTY Z TERMINOLOGIĄ CZY SPÖR O ISTOTĘ RZECZY? Bibliści, archeolodzy, historycy. Każda z tych grup szczyci się swoją odrębnością, specyficznymi regułami, które uchronić m ają przed niepożądaną ingerencją spoza grona wtajemniczonych. Co drugi zapytany biblista odpowie, że, owszem, widział już w swoim życiu archeologa, ale w ydał się on m u człowiekiem zgoła niepoważ­ nym i zadufanym w sobie. Każdy szanujący się archeolog, na słowo biblista, uśmiechnie się i użali n a d tymi bujającym i w obłokach istotami. H istoryk z kolei, jako jedyny prawdziwy pow iernik Klio, będzie udawał, że jest ponad wszelkimi podziałami. Duma zawodo­ wa i nieubłagana moda (czy konieczność?) specjalizacji oddalają nas od siebie, szkodząc pełniejszemu poznaniu przeszłości człowieka — co podobno jest naszym zadaniem.

Poniższy tekst będzie próbą podsumowania na użytek polskiego czytelnika dyskusji dotyczącej definicji celów i zasad archeologii Palestyny. Spór ten, żywy w ciągu ostatnich dwóch dekad, ograni­ czył się właściwie wyłącznie do środowisk am erykańskich (wzmian­ ką tą um ykam przed przyklejeniem m i — skądinąd słusznego — epitety „leniwy” lub „nieuk”, ku jakiemu skłaniałby się uważny czytelnik po zauważeniu w przypisach niem al wyłącznie literatu ry anglojęzycznej); w związku z tym można zapytać, czy w arto — w obliczu w łasnych — zajmować się jeszcze cudzymi kłopotami. Od­ powiedź brzmi: zdecydowanie tak. Tak, ponieważ prezentow any po­ niżej problem dotyczy czegoś więcej, niż tylko kondycji am erykań­ skiej biblistyki, archeologii czy historii; służyć może za p retek st do zastanowienia się nad w zajem nym i relacjam i tych trzech dyscyplin oraz trudnościam i pojawiającym i się przy interp retacji źródeł a r­ cheologicznych i tekstu, a także ich korelacji.

Aby poznać przyczyny tej dyskusji, powinniśmy cofnąć się nie­ co w czasie, ku początkom naukowego poznawania przeszłości P a­ lestyny. Nie jest moim zadaniem omawianie historii badań tego te­ renu \ pragnę tylko zwrócić uwagę na parę ważnych jej cech, które okażą się być może później znaczące.

1 P is z e o ty m L. W. S t e f a n i a k , A rc h e o lo g ia P a le s ty n y — te r m in i z a ­

r y s j e j h is to rii, w : A rc h e o lo g ia P a le s ty n y , p r a c a z b io r o w a p o d re d . L . W . S t e ­

Wiek XIX charakteryzow ał się ogromnym wzrostem zaintere­ sowania przeszłością, co znacznie przyspieszyło rozwój archeologii. Egipt, Mezopotamia, Grecja, kraje w tedy zależne, oferowały od­ kryw com monum entalne i budzące szacunek swym pięknem relikty w łasnej historii. W odróżnieniu od nich biedna Palestyna, deptana zawsze przez ścierające się potęgi Egiptu i Mezopotamii, nie miała nic z ich splendoru, była za to kolebką Biblii — św iętej księgi Ży­ dów i chrześcijan. Nic więc dziwnego, że szybko zagościli n a jej ziemi .poszukiwacze śladów historii biblijnej.

W 1838 r. przybył tu E. Robinson, który identyfikując praw i­ dłowo wiele z wymienionych na kartach Pisma św. miejscowości, stw orzył podwaliny topografii historycznej tych terenów.

W 1865 r. powstał w Londynie Palestine Exploration Fund, któ­ ry w w ydaw anym przez siebie Q uarterly Statem ent umieścił słowa: „Stowarzyszenie dla właściwego i systematycznego zbadania arche­ ologii, topografii, geologii i geografii fizycznej, historii naturalnej, obyczajów Ziemi Świętej, w celu zilustrow ania Biblii” 2. W roku 1870 w Nowym Jorku założone zostało na jego wzór Palestine Exploration Society, które ogłaszało: „Praca proponowana przez P a­ lestine Exploration Society odwołuje się do uczuć religijnych zarów ­ no chrześcijan, jak i Żydów... Jej najwyższe znaczenie polega na ilustrow aniu i obronie Biblii. Współczesny sceptycyzm atak u je Bi­ blię w kwestii realności, faktu. Z tej przyczyny, cokolwiek zmierza kii spraw dzeniu prawdziwości historii biblijnej, w czasie, miejscu i okolicznościach, jest odrzuceniem niewiary...” * W tym samym 1870 r. pojawiła się nazwa archeologii biblijnej w postaci Society for Biblical Archaeology, które za cel uznało: „badanie archeologii, chronologii, geografii, historii starożytnej oraz współczesnej Asyrii, Arabii, Egiptu, Palestyny i innych krajów biblijnych” ; jego pierw ­ szy prezydent deklarował: „Jego obszarem działania jest archeolo­ gia, a nie teologia; niem niej dla teologii dowiedzie ono swej dużej przydatności” 4.

Ten pobieżny przegląd, osadzony zwłaszcza w toku żywej w II poł. XIX i pocz. XX w. dyskusji nad egzegezą Pism a św., pozwa­ la zorientować się, jak żywe było zainteresowanie Palestyną. Nie od rzeczy będzie tu wspomnieć, że, poza może Palestine Exploration Society, każde z tych tow arzystw opierało swe działania na nauko­ w ych metodach i w naukowym poznaniu przeszłości Palestyny wi­ działo swój cel. Biblia pozostawała jednak niezmiennie motorem wszelkiej aktywności. 2 R. d e V a u x , O n R ig h t a n d W r o n g U ses of A r c h a e o lo g y , w : N e a r E a s te r n A r c h a e o lo g y in th e T w e n ti e th C e n tu r y , E ssa y s in h o n o r o f N . G lu e c k , N ew Y o rk 1970, 67. 3 P a le s tin e E x p lo ra tio n S o c ie ty , F i r s t S ta t e m e n t (J u ly 1871). 34. * T r a n s a c tio n s o f th e S o c ie ty o f B ib lic a l A rc h a e o lo g y 1 (1872), I I i 12.

Wykopaliska prowadzone w początkach XX w. koncentrowały się więc w dużej mierze na stanowiskach m ających związek z Pis­ mem św. Przykładem służy Jerycho badane w 1907— 1909 przeze E. Sełlina i C. W atzingera, następnie w 1929— 1936 przez J. G ar- stanga, wreszcie w 1952— 1958 przez K. Kenyon. Fundatorem m isji G arstanga był angielski przemysłowiec Ch. M arston, który stano­ wi dość typowy przykład entuzjasty archeologii b ib lijn e j5. Zain­ teresow ania swe skoncentrował on na obronie historycznej dosłow­ ności Biblii, co znalazło odzwierciedlenie w jego książce The Bibie

is T r u e 8. M arston, nie przyw iązując specjalnej wagi do badania

odkrytego w trakcie wykopalisk m ateriału, a raczej naginając wyniki badań do z góry założonej tezy, ogłaszał absolutną niepodważalność historii b ib lijn e j7. Ta apologetyczna tendencja wśród części f un damen tal i s t ó w chrześcijańskich, niewiele mających wspólnego z nauką, zaowocowała w pełni w książce W. K ellera

Und die Bibel hat doch r e c h t8. Ogromna jej popularność (dotąd po­

n ad 10 m in egzemplarzy!) świadczyć może, co sym ptom atyczne, o oczekiwaniach, jakie publiczność kieruje nadal pod adresem ar­ cheologii.

Nie można jednak nie wspomnieć, iż w tym samym czasie do­ konał się zasadniczy postęp w kształtow aniu metod i celów arche­ ologii palestyńskiej. W 1890 r. w Tell el-Hesi koło Gazy odbyły się pierwsze na tych terenach badania stratygraficzne prow adzone przez W.M.F. P etrie; w latach 1908-1910 w Samarii kopał G. R ei- sner, który wprowadził system rozdzielania w arstw archeologicz­ nych i szczegółowego dokum entow ania znalezisk. Okres m iędzy w ojnam i światowymi zaowocował rozwojem tych m etod oraz po­ jawieniem się instytucji, która praw nie wyznaczona została do opie­ ki nad zabytkam i Palestyny — D epartam entu Starożytności. W tym też czasie pracę rozpoczął W. F. lA bright, człowiek o niesłychanie szerokich horyzontach, oritntalista, postać, która nadała klasyczny k ształt temu, co nazwano archeologią biblijną.

A lbright podczas swych wykopalisk w Tell Beit Mirsim (1926— 1932) — biblijne Debir lub K ir jat Sefer — stw orzył typologię ce­ ram iki palestyńskiej, k tó ra jest używ ana z niewielkim i zmianami

* K r y ty k ę d z ia ła ln o ś c i M a r s to n a d a ł J u ż w te d y je d e n z n a jw ię k s z y c h a u to r y te t ó w a rc h e o lo g ii P a le s ty n y L .-H . V i n c e n t , L ’A rc h é o lo g ie e t la B ib le , w : M é la n g e s E. P o d e c h a rd , L y o n 1945, 272—273. 8 Ch. M a r s t o n , L a B ib le d it v ra i, P a r i s 1935. D o o r y g in a łu T h e B ib le is T r u e n ie s te ty n ie d o ta r łe m . 7 T e n d e n c je d o ,,s p r a w d z a n ia ” w ie lk ic h d z ie ł lite r a c k ic h s ta ro ż y tn o ś c i b y ły n ie w ą tp liw ie w d u c h u e p o k i; w y s ta r c z y w s p o m n ie ć h is to r i ę H . S c h lie ­ m a n n a i jeg o p o s z u k iw a ń T ro i.

8 W. K e l l e r , U n d d ie B ib e l h a t d o c h R e c h t. F o rsc h e r b ew eisen , d ie

h is to r is c h e W a h r h e it, D ü s s e ld o rf 1955. O s ta tn ie w y d a n ie a n g lo ję z y c z n e . T h e B ib le a s H isto ry . A r c h a e o lo g is ts s h o w th e t r u th o f th e O ld T e s ta m e n t, A L io n

właściwie do dziś; udoskonalił też metody pracy, a szczególnie ko­ relację w arstw osadniczych i znalezisk z pozostałościami architek­ tonicznymi. Co jednak w tej chwili ważniejsze dla nas, dał on w swoich pracach jasny pogląd na zakres i przedm iot archeologii bi­ blijnej (nazwy tej używał konsekwentnie przez całe życie). Zoba­ czym y zresztą, co on sam o tym pisał: „Umieśćmy najpierw arche­ ologię biblijną w czasie. W moim użyciu rozciąga się ona od około 9000 r. p.n.e. do około 700 r. n.e., kilka generacji po -podboju arab ­ skim... Następnie musimy określić przestrzeń geograficzną, którą obejm uje archeologia biblijna. To praw da, że Palestyna jest ojczy­ zną zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu. Aby jednak w łaś­ ciwie studiować archeologię biblijną, każdy powinien wiedzieć tak dużo, jak to tylko możliwe o archeologii w szystkich starożytnych krajów od A tlantyku po Indie... Po trzecie, musim y brać pod uw a­ gę rodzaje źródeł, z którym i stykam y się w archeologii biblijnej. Mamy tu nie tylko niepisane świadectwa — innym i słowy, w ytw o­ ry ludzkich rąk, wliczając w to miasta, m ury fortec, budynki pu­ bliczne, domy i groby, aż po różnego rodzaju przedm ioty domowe­ go użytku, ale też wszystkie starożytne pisane dokumenty znale­ zione podczas w ykopalisk” “.

Pogląd ten zbieżny był ze v stanowiskiem wybitnego ucznia Al- brighta, G.E. W righta, o którym mówi się, że był zarówno świet­ n ym archeologiem, jak i uznanym protestanckim teologiem biblij­ nym. Jego osiągnięcia terenowe w postaci udoskonalenia technik wykopaliskowych stworzonych przez poprzedników, a szczególnie dopiero co wprowadzonej brytyjskiej metody W heelera-Kenyon, czy stworzenie podczas wykopalisk w biblijnym Sychem (1956— 1968) osobnej „szikoły archeologii”, z której wyszli wszyscy obec­ nie liczący się archeologowie am erykańscy — wszystko to szło w parze z głębokim zainteresowaniem Biblią i jej tłem kulturowym . Jego poglądy sprowadzały się do zdania: „To, co archeologia może zrobić dla studiów biblijnych, polega na dostarczeniu fizycznego kontekstu w czasie i miejscu, który był środowiskiem n aturalnym ludzi, którzy stworzyli Biblię lub są w niej w zmiankowani” 10. W right konsekwentnie posługiwał się w swoich pracach dwoma określeniami: „archeologia biblijna” i „archeologia palestyńska” Pierw szą z nich rozumiał jako dyscyplinę, która może być u p ra­ w iana bez bezpośredniego kontaktu z „brudną archeologią”, ale polega na studiow aniu opracowań wykopalisk i w yław ianiu tego,

9 W. F . A l b r i g h t , T h e I m p a c t o f A r c h a e o lo g y o n B ib lic a l R e s e a r c h —

1966, w : N e w D ire c tio n s in B ib lic a l A rc h a e o lo g y , eds. D. N. F r i e d m a n & J . C.

G re e n fie ld , N e w Y o rk 1971, 1—3. 10 G. E. W r i g h t . W h a t A r c h a e o lo g y C a n a n d C a n n o t D o, B ib lic a l A rc h a e o lo g is t (d a le j cy t. B ib lA rc h ) 34 (1971), 73. 11 P o r. n p . G. E. W r i g h t , B ib lic a l A r c h a e o lo g y , P h ila d e lp h ia —L o n d o n 1957; t e n ż e , T h e A r c h a e o lo g y o f P a le s tin e , w : T h e B ib le a n d A n c ie n t N e a r E a st, E ssa y s in h o n o r o f W. F . A lb r ig h t, N e w Y o rk 1961, 73—112.

co może rzucić światło na kontekst Pism a św.; zbliża się to do za­ kresu geograficznego proponowanego przez Albrighta. Druga z nich jest w skutek powyższego wyłącznie terenową specjalizacją w obrę­ bie archeologii biblijnej. Osobom podającym w wątpliwość w artość takiego poznawania Pism a św. („po cóż nam historia, skoro w szyst­ ko, czego potrzebujem y z Biblii, to w iara i idee religijne”) W right w yjaśnia, że sam zwrot „historia biblijna” im plikuje konieczność zagłębienia się w przeszłość Bliskiego Wschodu. Człowiek Biblii w yrażał swoją w iarę tak jasno dlatego, że rozumiał iż wydarzenia, które opisuje, napraw dę m iały miejsce. Archeologia biblijna jest powołana do tego, by odkrywać korzenie tradycji judeo-chrześci- jańskiej.

I tak znaleźliśmy się około roku 1971. Był on dla archeologii palestyńskiej o tyle szczególny, że odeszło w tedy w kilkumiesięcz­ nych odstępach trzech rzeczywiście wielkich badaczy: wspomniany już W.F. A lbright, N. Glueck (inicjator szeroko zakrojonych badań powierzchniowych Transjordanii) oraz R. de Vaux, O.P. (profesor archeologii w École · Biblique et Archéologique Française w Jerozo­ limie, tak dobrze' znany z wykopalisk w Q um ran czy Tell el-F ar’ah). Niebawem zm arł G. E. W right (1974) oraz inna sława archeologii — K. Kenyon (1978). Odeszła pewna epoka, której winno dać się pa­ rę słów podsumowania.

Był to okres formowania się archeologii Bliskiego Wschodu ja­ ko osobnej dyscypliny naukow ej z własnymi zadaniami i regułam i działania. Jednocześnie jednostki zajm ujące w niej eksponowane miejsca prezentow ały uniw ersalny typ badacza — orientalisty, któ­ ry dobrze porusza się po obszarach ku ltu ry m aterialnej, jak i po źródłach literackich czy epigrafdcznych (by wspomnieć tylko Al­ brighta czy de Vaux). W ciągu tego okresu popełnionych zostało wiele błędów, niem niej technika wykopaliskowa stale się rozw ija­ ła, a naczelną zasadą pozostawała uczciwość zawodowa. Każda z tych wielkich osobowości w yraźnie podkreślała, że choć fascynuje ją Bi­ blia (czego w yrazem były liczne książki o S tarym Testamencie i a r­ cheologii 12), to jej „udow adnianie” jest sprzeczne z najbardziej ele­ m entarnym i potrzebami biblistyki czy w ogóle w iary. Dobrze ujął to o. de Vaux: „Musi zostać zrozumiane, że archeologia nie może «udowodnić» Biblfl. Praw da Biblii ma charakter religijny; mówi ona o Bogu i człowieku oraz ich w zajem nych relacjach. Ta ducho­ wa praw da nie może być ani udowodniona, ani zaprzeczona, ani nie może być potwierdzona lub unieważniona przez m aterialne odkry­ cia archeologii” ls. 12 Np. K. K e n y o n , T h e B ib le a h d R e c e n t A r c h a e o lo g y , A tla n ta 1987 (r e v is e d ed.). 12 R . d e V a u x , d z. c y t., 68; p o r. te ż G. E. W r i g h t , I s G lu e c k ’s A i m to P r o v e T h a t t h e B ib le Is T r u e ? , w : B ib lA rc h 22 (1959), 101— 108, o ra z N. G l u e c k , R iv e r s in th e D e se rt, N e w Y o rk 1968 (2 w y d .), 30— 31.

Jak w tym czasie przedstaw iał się obraz am erykańskiej arche­ ologii biblijnej? Targały nią sprzeczności podsycane przede wszy­ stkim przez młodszych naukowców, skorych zawsze do zmian. Spe­ cyficzne . w arunki am erykańskie spowodowały, że archeologia Blis­ kiego Wschodu, a· w szczególności Palestyny, prezentow ana była przez naukowców, którzy otrzymali, jaiko podstawowe, w ykształce­ nie biblijne. W ykładali oni zresztą prawie wyłącznie na uczelniach wyznaniowych, w sem inariach różnych Kościołów itp. Spotykało się to z niechętnym przyjęciem w Stanach Zjednoczonych w ogóle (gdzie rozdział państw a i religii jest konstytucjonalny), a w szcze­ gólności specjalistów europejskich, gdzie sekularyzacja poszła zwy­ kle d a le j14 — krótko mówiąc, chodziło o posądzenie o am atorstwo i tendencyjność, cechy nie do zaakceptowania w świecie nauki. Ros­ nące koszty wykopalisk były nie do pogodzenia ze skrom nym i bu­ dżetami uczelni. Stąd zaistniała potrzeba sięgnięcia po fundusze państwowe. A dm inistracja państw ow a nie była ze swej strony tym zainteresowana (rozdział państw a i religii nie przew iduje finanso­ w ania instytucji wyznaniowych). Zmieniła się również motywacja entuzjastów archeologii, którzy chcieli pomagać w pracach w ykopa­ liskowych w Palestynie nie ze względu na badania biblijne, ale ogólne zainteresowanie przeszłością tych ziem. P rzy tym po w oj­ nie arabsko-izraelskiej w 1967 r. zmieniła się sytuacja am erykań­ skiej bazy archeologicznej, która nagle znalazła się w Izraelu i zmu­ szona została do konkurencji z coraz lepszą archeologią izraelską. Ten ruch sekularyzaeyjny oraz posądzenia o bra'k profesjona­ lizmu (tak zawsze dotkliwe dla młodszych generacji) skonfronto­ w ane zostały z modnym wówczas w Stanach Zjednoczonych p rą­ dem new archaeology 15, który wobec znikomości śladów m aterial­ nych pozostawianych przez k u ltu ry północno-amerykańskie rozwi­ nął w celu wydobycia z nich maksimum inform acji w yrafinow any pakiet technik wykopaliskowych, a przede w szystkim socjo-społecz- ną teorię rozwoju k u ltu r starożytnych.

Idee te przenikały na tereny palestyńskie już wcześniej. Gwo­ li ścisłości należy przynać, że to właśnie klasyk archeologii biblij­ nej G. E. W right zapoczątkował ferm ent, o którym będzie mowa. Interdycyplinaimość badań postulow ana przez new archaeology za­

owocowała np. w 1964 r. podczas wykopalisk W righta w Sychem 14 P o r. k r y ty k ę w y k o p a lis k w P a le s ty n ie d a n ą p r z e z z n a n e g o a rc h e o lo g a b ry ty js k ie g o M . W h e e l e x a w je g o k s ią ż c e : A r c h a e o lo g y fr o m th e E a rth , L o n d o n 1968 (5 w yd.), 30; to p r z e d n ią t a k u p o rc z y w ie b ę d ą b ro n ili a rc h e o lo ­ g ię p a le s ty ń s k ą A lbT ight i W rig h t.

15 O n e w a rch a e o lo g y p isz e J. A . S a b l o f f , W h e n th e R h e to r ic F a d es:

A B r ie f A p p r a is a l o f In te lle c tu a l T r e n d s in A m e r ic a n A r c h a e o lo g y D u r in g th e P a st T w o D ecades, B u lle tin o f t h e A m e ric a n S ch o o ls o f O r ie n ta l R e s e a rc h

(d a le j cyt. B A SO R ) 242 (1981), 1—6 ; t a m te ż p o d s ta w o w a l i t e r a t u r a z a g a d ­ n ie n ia .

badaniam i powierzchniowymi całego otaczającego to miejsce regio­ nu; zaangażowano też geologa. W pełni interdyscyplinarne stały się w latach sześćdziesiątych badania w Gezer

Burza zaczęła się jednak wraz z wystąpieniem ucznia W righta, znanego dziś archeologa W. G. Devera. 24—25 stycznia 1972 wygło­ sił on w Seabury — W estern Theological Sem inary cykl konferencji prezentujących jego poglądy na nowy obraz archeologii Pales­

tyny 17. Dadzą się one streścić w kilku punktach:

1) Niezbędna jest separacja studiów biblijnych i archeologii. Pierwsze skoncentrują się na teologii, druga natom iast na historii k u ltu ry krajów biblijnych. Rozdział ten pozwoli na pracę każdej z dyscyplin z jej własnymi szczególnymi zasadami i potrzebami.

— Dla archeologii P alestyny będzie to oznaczało wyzwolenie spod uciążliwego niekiedy ograniczania zainteresowań badawczych do historii politycznej, a szczególnie chronologii w ydarzeń na da­ nym stanowisku, oraz tendencji do ciągłego korelowania znalezisk z odniesieniami biblijnym i; dzięki tem u dostrzeżone zostaną także socjalne, ekonomiczne i religijne aspekty odkryć.

Studiom biblijnym separacja przyniesie korzyści w postaci szybkich, gotowych do w ykorzystania, fachowych publikacji wyko­ palisk; dotychczasowe kłopoty w ynikały m.in. z tego, że większość kopiących zaangażowana była w działania pozaarcheologiczne.

2)' Całkowity rozdział obu dyscyplin będzie dla nich szkodliwy: dlatego postulowany jest dialog, który pozwoli na uniknięcie z jed­ n ej strony odcięcia biiblistyki od koniecznego tła, a z drugiej zapo­ biegnie dehum anizacji archeologii i przekształceniu jej w bezdusz­ ną, techniczną specjalizację; nie może być mowy o odseparowaniu się od wpływów takich dziedzin, jak historia czy filologia.

3) Nazwa „archeologia biblijna”, jako nieadekw atna i zawęża­ jąca niepotrzebnie czasowe ram y działania, powinna ustąpić m iej­ sca „archeologii P alestyny” czy raczej „archeologii Syro-Palelsty- n y ”, oczywiście, możliwa jest w jej ram ach specjalizacja koncentru­ jąca się na okresie Starego i Nowego Testam entu, ale wg Devera powinna nazywać się „archeologią okresu biblijnego”.

Na koniec Dever podkreśla, że archeologia nie jest odkryw a­ niem przedmiotów, ale ich interpretacją, która jest zawsze m niej

—>,---16 W w y d a n y m p o ś m ie rtn ie te k ś c ie W r i g h t d a je w y r a ź n ie w y ra z p o ­ tr z e b ie z a a n g a ż o w a n ia d o b a d a ń n a d p rz e s z ło śc ią c a łe g o 'p o te n c ja łu n a u k o ­ w eg o , ja k im d y s p o n u je d z iś k a ż d y lic z ą c y się u n iw e r s y te t, w ię k sz e g o o p a rc ia s ię n a s tu d ia c h so c jo lo g ic z n y c h i e tn o g r a fic z n y c h o ra z tw o rz e n ia zesp o łó w łu d z i o d p o w ie d z ia ln y c h z a w y k o p a lis k a i ich 'p u b lik a c ję ; p o r. G . E. W r i g h t ,

T h e »N e w « A rc h a e o lo g y , B ib lA rc h 38 (1975), 104—<115.

17 T e n siwego r o d z a ju m a n if e s t o p u b lik o w a n o n a k ła d e m w s p o m n ia n e g o s e m in a r iu m p o d ty tu łe m : A r c h a e o lo g y a n d B ib lic a l S tu d ie s : R e tr o s p e c ts a n d

lub bardziej subiektywna. Archeologia może więc pozwolić coś zro­ zumieć, ale nigdy nie stworzy ani nie obali wiary.

Oczywiście musiało to obudzić reakcje zainteresowanych krę­ gów. Pierw szy odpowiedział F. M. Cross, poważany znawca biiblis- tyki, wydawca tekstów z Qumran. Zdecydowanie sprzeciwił się ten­ dencji rozdzielenia biblistyki i archeologii, prezentując dobrze zna­ ne poglądy W. F. Albrighta. Niestety, nie zrozumiał chyba jednak do końca postulatów adw ersarza, który wcale nie mówi o odrzu­ ceniu całości nauk historycznych. Trudno zresztą wczytywać się w artykuł, trzym ając go w trzęsących się z oburzenia dło n iach w.

Poglądy Devera, który pozostał główną postacią sporu, ewolu­ owały w ciągu następnych kilkunastu lat, ale w zasadzie utrzym ał on wszystkie swoje wczesne stwierdzenia. W 1981 r. podniósł pro­ blem wpływu new archaeology na archeologię p alesty ń sk ą1S. No­ we prądy zostały bowiem dosyć szybko zaakceptowane przez am e­ rykańską „młodzież” archeologiczną, która zaczęła wprowadzać no­ w inki z gorliwością neofitów, obciążonych przy tym „grzechem pierw orodnym ” archeologii biblijnej. Dever słusznie przestrzega, że nie można jednak naiwnie i bezkrytycznie aplikować do Bliskiego Wschodu metod skrojonych na m iarę potrzeb archeologii Nowego Św iata — ponieważ Bliski Wschód ma ponad 5 tys. lat w swojej historii. Należy wypośrodkować zdanie pomiędzy stwierdzeniem „archeologia to antropologia lub nic” i form ułą używ aną na Blis­ kim Wschodzie „archeologia to historia lub nic”. Według Devera większość starszych archeologów am erykańskich, europejscy arche­ ologowie klasyczni i archeologia izraelska odrzucili te nowe postu­ laty. Najważniejszym w pływ em new archaeology pozostaje to, iż postawiono sobie właściwe pytania dotyczące narzędzi działania, i celów archeologii palestyńskiej.

Ewolucja poglądów Devera, oprócz nacisków na praktykow anie nowych metod, zawierała bardziej pojednawczy stosunek wobec a r­ cheologii b ib lijn e j20. Przyznał on, że archeologia biblijna istnieje,

18 F . M. C r o s s , W. F. A lb r ig h t’s V ie w o f B ib lic a l A r c h a e o lo g y a n d its

M e th o d o lo g y , B ib lA rc h 36 (1973). 2— 5. Jem al z k o le i o d p o w ie d z ia ł D. L. Н о !-

l a n d w a r t y k u le : «B ib lic a l A rc h a e o lo g y » : A n O n o m a s tic P e r p le x ity , B ib lA rc h 37 (1974), 19— 23. W y ja ś n ił o n , że G ro ss p e w n e .rzeczy p rz e o c z y ł, p o n ie w a ż n i k t n ie d o m a g a się z a w ę ż a n ia z a k r e s u a rc h e o lo g ii i u p r a w ia n ia je j je d y n ie p rz e z o so b y p o ś w ię c a ją c e n a to sto p r o c e n t sw o jeg o c z a su ; H o lla n d n ie d o ­ m a g a ł się n a w e t z m ia n y n a z w y „ a rc h e o lo g ii b ib lij n e j”, a le z a s a d n ic z o p o p a r ł s ta n o w is k o D e v e ra .

18 W. G . D e v e r , T h e I m p a c t o f th e « N e w A rc h a e o lo g y » o n S y r o - -P a le s tin ia n A rc h a e o lo g y , B A SO K 242 (1981), 15— 29.

20 E w o lu c ję tę m o ż n a p rz e ś le d z ić n a p o d s ta w ie k o le jn y c h p r a c W. G. D ε ­ ν e r a : R e tr o s p e c ts a n d P r o s p e c ts in B ib lic a l a n d S y r o - P a le s tim a n A rcho.e-

o lo g y , B ib lA rc h 45 (1982), 103— 107; T h e R e la tio n s h ip B e tw e e n B ib le , O r ie n ­ ta l S tu d ie s , a n d A r c h a e o lo g y fr o m th e P e r s p e c tiv e o f a n A rc h a e o lo g ist, w : A S y m p o s iu m o n th e R e la tio n s h ip B e tw e e n B ib le , O r ie n ta l S tu d i e s , a n d

ale jej zdefiniowanie nie leży w gestii archeologów. Jest to rodzaj dialogu pomiędzy specjalistam i archeologii Bliskiego Wschodu i h i­ storykam i biblijnymi. „Nowa archeologia biblijna” D e v e ra 21 ma być budowana nä dobrych tradycjach „starej”, co zakłada zarów­ no dobrą orientację w nowoczesnych technikach wykopaliskowych,

jak i w językach starożytnych i historii. Biblia mówi o sferze du­ chowej i życiu publicznym Izraela, archeologia zaś o jego życiu co­ dziennym i kulturze — obie są sobie niezbędne. Czyżby więc za­ wieszenie broni?

M ottem Devera, które w yjaśnia w pew nym stopniu niektóre z przyczyn całej dyskusji, może być zdanie: „Najwyższy czas, byś­ my my, archeolodzy i bibliści, przestali grzebać naw zajem w nie- swoim ogródku” 22. H. Shanks, redaktor naczelny Biblical A rchae­ ology Review, właśnie na tym oparł krytykę jego poglądów. We­ dług Shanksa, obydwaj zgadzają się we wszystkich podnoszonych, kw estiach (metodyka, interdyscyplinarność itd.), problem tkw i w terminologii, gdyż Dever chciałby pozbyć się w stydliw ej n a z w y 2S. C harakterystyczna w całym sporze jest pozycja archeologów izraelskich, którzy od dwudziestu lat zdecydowanie dom inują w ba­ daniach nad przeszłością Palestyny. Y. Yadin, jeden z najbardziej zasłużonych dla archeologii izraelskiej, w ystąpił na I Kongresie Archeologii. B iblijnej, jaki odbył się w kw ietniu 1984 r. w Jerozo­ limie, z ostrym atakiem na przeciwników drażliwej nazwy 2\ We­ dług niego tak jak egiptologia czy asyriologia nie ograniczają się wyłącznie do > archeologii Egiptu lub Iraku, podobnie i archeologia biblijna skupia wiele metod badawczych, które zawsze razem a nig­ dy osobno służą zrozumieniu ludzkiej aktywności w przeszłości. Z całkowitym odrzuceniem Yadina spotkał się term in „Syro-Pales- tyna”, jako absolutnie nieuzasadniony historycznie (co można po części wyjaśnić, mimo wszystko, m otywami politycznymi, o czym będzie mowa n iż e j)25.

A r c h a e o lo g y , A n d re w s U n iv e r s ity 1984, 31— 45; O f M y th s a n d M e th o d s, B A SO R 277—278 (1990), 121— 130; A r c h a e o lo g y a n d th e B ib le . U n d e r s ta n d in g T h e ir S p e c ia l R e la tio n s h ip , B ib lic a l A rc h a e o lo g y R e v ie w ( d a le j c y k B ib lA rc h R e v ) 16 (1990), 52— 58. 21 H. S h a n k . s , D ever"s S e r m o n o n th e M o u n d , B ib lA rc h R e v 13 (1987), z. 2, 54— 57. 22 D e v e r , 1982, dz. c y t., 105. 23 P o le m ik a S h a n k s a z D e v e re m z a w a r ta je s t p rz e d e (w szystkim w B ib lA rc h R e v 1987 ( ta m te ż b ib lio g r a f ia t e j d y s k u s ji) o ra z w a r t y k u le : S h o u ld th e T e r m « B ib lica l A rc h a e o lo g y » B e A b a n d o n e d ? , B ib lA rc h R e v 7 (1983), z. 3, 54—57. 24 Y. Y a d i in, B ib lic a l A r c h a e o lo g y T o d a y : T h e A rc h a e o lo g ic a l A s p e c t, w : B ib lic a l A r c h a e o lo g y T o d a y . P ro c e e d in g s o f th e I n te r n a tio n a l C o n g re ss on B ib lic a l A rc h a e o lo g y , J e r u s a le m , A p r il 1984, J e r u s a le m 1985, 21—-27. 25 D e v e r o d p o w ie d z ia ł p o ś r e d n io Y a d in o w i w a r t y k u le : Y ig a el Y a d in :

P ro to ty p ic a l B ib lic a l A r c h a e o lo g ist, w : E r e tz — Is r a e l 20, Y. Y a d in M e m o ria l

-Stanowisko młodszej generacji archeologów izraelskich jest rów ­ nież jasne. A. Mazar, obecny dyrektor wykopalisk w Bet Szean, stw ierdza, że problem zaw arty w dyskusji jest mu zupełnie obcy i niezrozumiały, on chce zajmować się treścią przedm iotu, a nie jego n a z w ą 2β. Podobnie Y. Shiloh (szef wykopalisk w Mieście Da­ wida w Jerozolimie), k tó ry całą sprawę zbywa pytaniem , czy „no­ wa archeologia biblijna” Devera różnić się będzie czymś od arche­ ologii w ogóle, bo żadna z poważnych dziedzin nauki nie aplikuje sobie określenia „nowa” tylko z tego powodu, że się rozwija. Po­ stęp jest założeniem nauiki27.

Ktoś zapyta: dobrze, a jak na cały ten spór patrzy Europa? By odpowiedzieć na to pytanie, należy zastanowić się m d historią li­ czących się szkół narodowych archeologii. Anglicy, którzy jako jed­ n i z pierwszych pojawili się w Palestynie, dominowali w n iej za zrozumiałych względów szczególnie w okresie międzywojennym; los odmienił się diam etralnie po uzyskaniu przez Izrael w 1948 r. niepodległości, kiedy to archeologia brytyjska straciła zupełnie im ­ p e t i w decydującym dla formowania archeologii biblijnej okresie nde liczyła się (K. Kenyon, jedyny wielki archeolog b ry ty jsk i tego okresu, odnosiła się z wielką rezerw ą do opisywanych problemów). Obraz archeologii francuskiej, tak zawsze aktyw nej na tym tere­ nie, nie może się z kolei obyć bez podstawowej uwagi o laicyzacji życia publicznego we Francji. Odbijało się to na mniejszym niż w innych krajach zainteresow aniu tem atyką b ib lijn ą 28. Dla tych dwóch

c u n k im p o r ó w n u je go d o A lb rig h ta , a le w s k a z u je n a n ib e z p ie c z e ń s tw a p ł y ­ n ą c e z in s tr u m e n ta ln e g o u jm o w a n ia te k s tu b iz lijn e g o , z w r a c a u w a g ę n a ró ż n ic e m ię d z y a m e r y k a ń s k im a iz r a e ls k im m o d e le m a rc h e o lo g ii b ib lijn e j, k t ó r a w ty m o s ta tn im w y d a n iu je s t z je d n e j s tr o n y w r ę c z o tw a r c ie a r e łi- gijm a, a z d r u g ie j w p a d a ć m o ż e w p o k u s ę w ię k s z e j z a le ż n o śc i o d B ib lii, n a r o d o w e j p a m ią tk i Iz r a e la . A . R a in e y z U n iw e r s y te tu T e l A v iv d o łą c z a d o te g o u w a g ę , że w r a z z Y a d in e m o d e jś ć m u s i e p o k a a x io m a tic a rc h a e o lo g y ; a rc h e o lo g ia n ie m o ż e u d o w a d n ia ć p r z y j ę ty c h ipraw d, a le m a s p r a w d z a ć h i­ p o te z y , p o r. B ib lic a l A r c h a e o lo g y Y e s te r d a y (a n d T o d a y ), B A S O R 273 (1989), «8— 89. 26 W y w ia d S h a n k s a z A. M a z a r e m : A N e w G e n e r a tio n o f Is ra e li A r c h a e o lo g is ts C o m e s o f A g e , B ib lA rc h R e v 10 (1984), z. 3, 60— 61. 27 Y. S h i l o h , L a s t T h o u g h ts (P a rt II), B M A irc h R e v 15 (1988), z. 3, 40— 41. O a rc h e o lo g ii iz r a e ls k ie j рот. D. U s,s i's h к i n , W h e r e I s Is ra e li A r c h a e o lo g y G o in g ? , B ib lA rc h 45 1982), 93— 95; E. S t e r n , T h e B ib le a n d Is ra e li A rc h a e o lo g y , w : A r c h a e o lo g y a n d B ib lic a l I n te r p r e ta tio n , E ssa ys i n M e m o r y o f D. G le n n R o se, ed s. L. G . P e rd u e , L. E. T o o m b s, G . L. J o h n s o n ,

A tla n ta 1987, 31— 40; W. G. D e v e r , A rc h a e o lo g y in Isra e l T o d a y : A S u m ­

m a tio n a n d C ritiq u e , w : R e c e n t E x c a v a tio n s in Isra e l: S tu d ie s in Ir o n A g e A r c h a e o lo g y , ed s. S. G itin , W. G. D e v e r , T h e A n n u a l o f th e A m erica n i

S c h o o ls o f O r ie n ta l R e se a rc h , vol. 49, W in o n a L a k e 1989, 143—152.

28 To p r a w d a , że w ie lu sp o ś ró d a rc h e o lo g ó w f r a n c u s k ic h b y ło d u c h o w ­ n y m i — d o ść w s p o m n ie ć É co le B ib liq u e e t A rc h é o lo g iq u e F ra n ç a is e i d o m i­ n ik a n ó w L .-H . V in c e n ta c z y R . d e V a u x — a le n a p r o b le m y b ib lijn e p a ­

szkół kw estia archeologii biblijnej w ogóle nie istnieje, bo nigdy nie zaznały one podobnie silnych te n d e n c ji29. Nieco inaczej przedsta­ wia się sytuacja w Niemczech, które m ają w Jerozolimie dwa in­ sty tuty naukowe (ewangelicki i katolicki). Bezpośrednia i nigdy nie podważana zależność archeologii Palestyny od studiów biblijnych (dość wspomnieć o szkole A. A ltą i M. Notha) powoduje, że jest ona zawsze w ykładana w ram ach biblistyki (np. w T übingen)80.

M usimy wrócić jeszcze na chwilę do archeologów am erykań­ skich, by uzyskać wreszcie nieco bardziej konstruktyw ny obraz to­ czącej się wśród nich dyskusji. Przeglądając jeszcze raz wypowie­ dzi padające z obu stro n odnosi się wrażenie, iż była to przysłowio­ wa rozmowa ślepego z głuchym. Mówiono niemal dokładnie to sa­ mo, ale innym językiem, i n ik t nie chciał się do tej zbieżności przy­ znać. Tak napraw dę dyskutantów dzieliła dum a zawodowa (w ystar­ czy zauważyć, że Dever od początku wypowiadał się za związkami archeologii, historii i biblistyki, a jego adwersarze przynaw ali ko­ nieczność profesjonalnego traktow ania wykopalisk). Niemniej słu ­ sznie zauważył w 1985 r. F. M. Gross, iż obserw uje on w naukach biblijnych postępujące zawężenie zainteresowań, które prowadzi do powstania generacji niezdolnej do korzystania z nowych danych mogących w znacznym stopniu rzucić światło na tekst biblijny. P o­ dobnie wśród młodych archeologów widzi on, niezbędne co p raw ­ da, dążenie do uwolnienia się spod dominacji biblistyki czy w ogó­ le nau k historycznych; może to jednak prowadzić prosto ku prze­ kształceniu archeologii w jeszcze jedną bezduszną, techniczną spe­ cjalizację, któ ra niewiele będzie m iała do powiedzenia o człowieku 31. Pozytyw ną propozycję rozwiązania sporu przedstaw ił H. D. Lan­ ce, który, zdając sobie spraw ę z nieuchronności istnienia niezależ­ nej dyscypliny archeologii, postuluje włączenie archeologii biblij­ nej do studiów biblijnych. Tak rozum iana archeologia biblijna s ta ­ nowi jedno z narzędzi służących poznaniu Pism a św., podobnie jak krytyka form czy redakcji. W tym układzie Biblia jest centrum jej

tr z y li o n i z z u p e łn ie in n e j p e r s p e k ty w y . P o r. a r t y k u ł J .- B . H u m b e r t a z E B A F : E t q u e d is e n t les p ie rre s? B ib le e t A rc h é o lo g ie , w : T r é s o r s d e

J e r u s a le m . P iè c e s m a îtr e s s e s d u M u s é e d ’Isra ë l, k a ta lo g w y s ta w y w B ru k s e li

1991, 29—34 o r a z : L a C h a ise d e P a sca l o u I’ a rch é o lo g ie c o m m e p r é te x te , w d r u k u .

29 O a r c h e o lo g ii b r y ty js k ie j i f r a n c u s k ie j w P a le s ty n ie p o r. G . I . D a - V i e s, B r itis h A r c h a e o lo g ists, w : B e n c h m a r k s in T im e a n d C u ltu r e . An· In tr o d u c tio n to P a le s tin ia n A rc h a e o lo g y . D e d ic a te d to J. A . C a lla w a y , e d s. J. P . D r in k a r d , J r ., G . L. M a ttin g ly , J. M . M idler, A tla n ta 1988, 37— 62 o ra z P . B e n o it, F r e n c h A r c h a e o lo g is ts , ta m ż e , 63—86. 30 P is z ą o ty m M . i H . W e i p p e r t, G e r m a n A r c h a e o lo g is ts , ta m ż e , 87— 108; p o r. te ż V. F r i t z , E in fü h r u n g try d ie b ib lis c h e A rc h ä o lo g ie , D a r m ­ s ta d t 1985, 1— 9. 31 F . M . C r o s s , B ib lic a l A r c h a e o lo g y T o d a y : T h e B ib lic a l A s p e c t, w : B ib lic a l A r c h a e o lo g y T o d a y , d z. c y t., 9— 15. , 2 — Collectanea Theologica 1/93

zainteresowania, tak jak dla archeologii Palestyny przedm iotem studiów jest przeszłość samego k ra ju 32.

Odwrotne rozwiązanie proponuje J. K. Eakins, który postuluje pozostawienie archeologii biblijnej w ram ach archeologii, ale akcep­ tuje ogromną większość poglądów Devera. W jego rozum ieniu mógł­ by to być rodzaj egiptologii czy asyriołogii, gdzie badacze byliby kom petentni zarówno w bihlistyce, jak i w działaniach polowych ” . Podobne, lecz bardziej wyważone i przem yślane stanowisko zajęli C. i E. Meyers, których wykopaliska synagog w Galilei stanowią dobry przykład adaptowania nowych postulatów do szczególnych w arunków Bliskiego Wschodu M.

Nie mogę oprzeć się wrażeniu, ' iż najrozsądniej zachował się L. S. Stager (kopiący obecnie filistyński i perski port w Aszkelo- nie), k tó ry nie brał udziiału w dyskusji, za to wyciągnął z niej właś­ ciwe wnioski i napisał błyskotliwy, wręcz wzorcowy arty k u ł wy­ jaśniający zagadkowy rozłam wśród plemion izraelskich opisany w pieśni Debory (Sdz 5) ”.

I jeszcze słów kilka o nazwach, o które spór tak rozgrzał dyskutantów. Może nam się to wydawać śmieszne i niepoważne, ale archeologia nie jest bynajm niej obojętna politycznie. Jej w yniki byty) i będą w ykorzystyw ane w celu poparcia lub zanegowania jakiejś idei religijnej czy społecznej lub czyichś praw narodowych (by przypomnieć tylko wielką akcję odnajdowania korzeni słowiań­ skich w Polsce powojennej). Term in „archeologia S yro-Palestyny” lansow any przez W. G. Devera 33 zakorzenił się już w nowszej lite­ ratu rze am erykańskiej. Trzeba przypomnieć, że określenie „archeo­ logia P alestyny” było już wcześniej powszechnie stosow ane37. Cał­ kow ita dowolność panuje w nazewnictwie izraelskim. Spotyka się

82 H . D. L a n c e , A m e r ic a n B ib lic d l A r c h e o lo g y in P e r s p e c tiv e ,

B ibŁA reh 45 (1982), 97— 101; w tó r u j e m u A. E. G l o c k, B ib lic a l A r c h a e o lo ­

g y , am. E m e r g in g D isc ip lin e , w : T h e A rc h a e o lo g y o f J o r d a n a n d O th e r S tu d ie s . P r e s e n te d to S. H . H orn, eds. L. T . G e r a ty , L . G. H e rr, A n d re w s U n iv e rs ity ,

B e r r i e n S p rin g s 1986, 85— 101. 33 J. K . E a k i n s , T h e F u tu r e o f « B ib lica l A rc h a e o lo g y » , w : B e n c h m a r k s in T im e a n d C u ltu re , d z. c y t., 441— 454. 31 C. i E. M e y e r s , E x p a n d in g th e F r o n tie r s o f B ib lic a l A rc h a e o lo g y , w : E r e tz — Is ra e l 20, d z. c y t., 140— 147 (s e k c ja a n g lo ję z y c z n a ). 35 L. E. S t a g e r , T h e S o n g o f D eb o ra h . W h y S o m e T r ib e s A n s w e r e d t h e C all a n d O th e rs D id N o t, B ib lA rc h R e v 15 (1989); z. 1, 51—64, n a g ro d z o ­ n y p rz e z r e d a k c ję te g o c z a so p ism a z a n a jle p s z y a r t y k u ł ro k u . 36 D e v e r , 1974, d z. c y t., 34— 35 d y s k u tu je te n p r o b le m i u d o w a d n ia h is to r y c z n ą słu sz n o ść u ż y w a n ia n a z w y P a le s ty n a n a o k re ś le n ie d z is ie jsz e j J o r d a n ii, Z a c h o d n ie g o B rz e g u J o r d a n u i I z r a e la ; p o s t u lu j e n a z w ę „ S y r o - P a - l e s ty n a ” ze w z g lę d u n a c ią g le o b e c n e w d z ie ja c h t e j k r a in y z a p le c z e sy ­ r y js k ie . 37 P o r. гцр. W. F. A l b r i g h t , A r c h a e o lo g y o f P a le s tin e , L o n d o n 1949 lu b G . E. W r i g h t , T h e A r c h a e o lo g y o f P a le s tin e , w : T h e B ib le a n d A n c ie n t N e a r E a st, d z. c y t.

„archeologię Izraela” czy „E retz-Izrael”, niektórzy autorzy, by uniknąć obu zbyt zaangażowanych politycznie słów (Palestyna i Iz­ rael) stosują określenia „archeologia ziemi Izraela” 98 lub „archeolo­ gia k raju Biblii” 39. Podobny brak konsekwencji panuje w nazew ­ nictwie okresów chronologicznych 40.

A cóż można zaproponować polskiemu odbiorcy? Należy pam ię­ tać, że archeologia jest jedna, a wszelkie określenia służą tylko wygodzie kom unikacji między ludźmi. W Polsce, aczkolwiek na ten tem at pisało się niewiele, nigdy nie przyjęła się nazwa „archeolo­ gia biblijna” — zostawmy ją więc Amerykanom. N ajrozsądniej używać powszechnie zrozumiałych i przyjętych terminów. Dla mnie takim modelem pozostanie Archeologia Palestyny, poważna, zbioro­ wa praca wydana pod redakcją ks. L. Stefaniaka 41.

Muszę przyznać z zażenowaniem, że w czytując się w kolejne etapy opisanej powyżej dyskusji m iałem wrażenie jej zupełnej jało- wości — bo wnioski, jakie z niej płyną mogły być osiągnięte o wiele szybciej. To praw da, że każde nowe pokolenie naukowców zadaje so­ bie pytania o cele i metody swojej dyscypliny — jest to słuszne, po­ nieważ przyczynia się do jej rozwoju. Rzecz w tym, by refleksja taka dotyczyła ważkich problemów. Am erykańscy archeolodzy i bi- bliści spierali się o terminologię, podczas gdy już w latach siedem ­ dziesiątych· wszyscy zdawali sobie spraw ę z nieuchronności pew ­ nych procesów. Był więc to, w racając do postawionego w tytule pytania, spór zarówno o nazwę, jak i o istotę archeologii P alesty­ ny. Nie uciekniem y przed koniecznością specjalizacji wymuszoną wielkim wzrostem liczby inform acji, jakie musim y opracować. Oczy­ wiste dla wszystkich się stało, że archeologia Bliskiego Wschodu jest dziś osobną dyscypliną (jaką nie była jeszcze w latach trzy ­ dziestych naszego wieku). W parze z tym zrozumieniem musi iść

38 Y. A h a r o n i , T h e A r c h a e o lo g y o f th e hand, o f Isra e l, L o n d o n 1982. 39 A . M a z a r , A rc h a e o lo g y o f th e L a n d o f th e B ib le , 10.000 — 586 B .C .E ., N ew Y o rk 1990. C ie k a w y , ch o ć k o n tr o w e r s y jn y a r t y k u ł n a t e n t e m a t n a ­ p is a ł M. D o t h a n , T e r m in o lo g y fo r th e A r c h a e o lo g y o f th e B ib lic a l P e ­ riods, w : B ib lic a l A r c h a e o lo g y T o d a y , d z. c y t., 136—>141. 40 P o w s z e c h n ie p r z y jm u je się p o d z ia ł n a chaLkolit, o k re s b r ą z u i ż e la z a , h e lle n is ty c z n y , rz y m s k i, b iz a n ty js k i, a r a b s k i, w y p r a w k rz y ż o w y c h , m a m e - lu c k i i tu r e c k i; a rc h e o lo g ia iz r a e ls k a w p ro w a d z a z a m ia s t b rą z u , ż ela za i o k re s u h e lle n is ty c z n e g o o k re ś le n ia : k a n a n a j s k i, iz r a e ls k i i o k re s D ru g ie j Ś w ią ty n i. C zyli, d la p rz y k ła d u , ty t u ł F e s ts c h r iftu O lg i T u f n e 11, P a le s tin e

in th e B r o n z e a n d I r o n A g e s, L o n d o n 1985. b rz m ia łb y w w e r s j i iz r a e ls k ie j: E r e tz — Is r a e l in th e C a n a a n ite a n d Is r a e lite P erio d s. Z a g a d n ie n ie n a z e w ­

n ic tw a o k re s ó w c h ro n o lo g ic z n y c h p o r u s z a S . G i t i n , S tr a tig r a p h y a n d I ts

A p p lic a tio n to c h ro n o lo g y a n d T e r m in o lo g y , w : B ib lic a l A rc h a e o lo g y T o d a y ,

óz. c y t., 99—107. P ro b le m w p ły w u p o li ty k i i id e o lo g ii n a a rc h o lo g ię o p is u je M. B r o s h i, R e lig io n , Id e o lo g y , a n d P o litic s a n d T h e ir Im p a c t o n P a le s ti­

n ia n A rc h a e o lo g y . T h e I s r a e l M u s e u m J o u r n a l 6, 1987, 17— 32.

41 D z. c y t. S te f a n ia k z d e c y d o w a n ie o d rz u c ił a rc h e o lo g ię b ib l ij n ą ja k o n ie o d z w ie rc ie d la ją c ą rz e c z y w is ty c h p o tr z e b i z a k re s u d y s c y p lin y , ta m ż e 24—25.

świadomość, że zobowiązani jesteśm y do w ysiłku poznania i w yko­ rzystyw ania całego sąsiedztwa naszej specjalizacji, zarówno w sen­ sie geograficznym i chronologicznym, jak i po prostu kontaktu z innym i dziedzinami nauiki.

Rozmawiajmy ze sobą! Twórzmy wspólne programy! Nie d aj­ m y się zamknąć w ciasnych przegródkach naszych specjalności! Na­ szym zadaniem jest bowiem odsłanianie praw dy o człowieku w każ­ dym jego aspekcie. A nie osiągniemy tego, jeśli trw ać będzie sy­ tuacja z urzekająco trafnego porównania profesora École Biblique z Jerozolim y J. B. H um berta, w którym archeolog, biblista i histo­ ry k są w kinie na filmie o przeszłości. Archeolog jest głuchy i wi­ dzi tylko obraz, biblista jest niewidom y i słyszy tylko ścieżkę dźwię­ kową filmu, a historyk pracuje w szatni i opowiada w ersję film u zasłyszaną od poprzednich 42.

B IB L IC A L A RC H AEO LOGY: THE TERM A N D D E F IN IT IO N

T h e a im o f th is p a p e r is to p r e s e n t a d is c u s s io n c o n c e rn in g t h e te r m a n d d e fin itio n o f b ib lic a l a rc h a e o lo g y . A th o u g h h e ld m a in ly a m o n g t h e a m e - ri c a n sc h o la rs, i t jpose a m o r e g e n e r a l q u e s tio n : H o w c a n w e c o r r e la t e a d a t a k n o w n fr o m a rc h a e o lo g ic a l a n d li te r a r y so u rc e s? F r o m t h e s h o r t re v ie w o f a rc h a e o lo g ic a l a c tiv ity i n P a le s tin e w e le a r n t h a t its i n i t i a l p h a s e ( u n t il l a t e f if tie s o f th is c e n tu r y ) w a s in f lu e n c e d b y b ib lic a l .bias o f sc h o la rs w o r k in g in t h a t fie ld . A o r itic o f a m a te u r is m a n d u n a d e q u a t e d e fin itio n o f b ib lic a l a rc h a e o lo g y c a u s e d d e m a n d s t h a t th e te r m ” b ib lic a l a rc h a e o lo g y ” s h o u ld b e a b a n d o n e d a n d r e p la c d b y ”S y r o - P a le s tin ia n a rc h a e o lo g y ”. C o n ­ c lu s io n s re s u ltin g f r o m a b o v e d e s c r ib e d d is c u s s io n c a n b e s u m m a riz e d a s fo llo w : 1) b ib lic a l a rc h a e o lo g y e x is t, b u t r a t h e r a s a sipecialLzation i n b ib lic a l s tu d ie s 2) a rc h a e o lo g y c a n n o t b e lim ite d o n ly to sc ie n tific e x a m in a tio n of a r t i f a c t s e x p o s u r e d d u r in g th e e x c a v a tio n , i t h a s to b e i n c o n s ta n t d ia lo g u e w i t h h u m a n itie s , e s p e c ia lly w ith h is to r y a n d p h ilo lo g y .

4S J.-B . H u m b e r t , L a c h a is e d e P a sca l o u l’a rc h é o lo g ie c o m m e p r é te x te , w d r u k u .