Historia narodu wybranego po powstaniu Bar Kochby : redakcja Miszny

Norbert Mendecki

Historia narodu wybranego po

powstaniu Bar Kochby : redakcja

Miszny

Collectanea Theologica 55/2, 49-58

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 55(1985) fase. II

HISTORIA NARODU WYBRANEGO PO POWSTANIU BAR KOCHBY:

REDAKCJA MISZNY

Żałosny obraz przedstawiała Palestyna po powstaniu Bar Koch- by (132— 135) *. W czasie walk powstańczych Rzymianie zniszczyli około 50 twierdz i około 1000 wiosek 2. 580 tysięcy Żydów poniosło śmierć. Kto ostał się przy życiu, został sprzedany jako niewolnik. Znaczna część ludności m usiała ratow ać się ucieczką do innych krajów , zwłaszcza do Babilonii, Syrii, a także do pobliskiej Galilei. Południe Palestyny zostało praw ie w ylu d n io n e3, z w yjątkiem J e ­

rozolimy, k tó ra została zamieniona w pogańskie miasto „Aelia Ca­ pitolina”. Zniknęła też w urzędowych aktach rzymskich nazw a „Judea” oznaczająca południową część Palestyny, a pojawiło się no­ we oznaczenie „Syria Palaestina”. Owa sytuacja trw ała aż do śm ier­ ci cesarza H adriana w r. 138. Jego następca A ntoninus P ius (138—161) zmienił radykalnie politykę swojego poprzednika w stosunku do Żydów. Prawdopodobnie stało się to n a skutek żydowskiej in te r­ wencji (według legendarnego przekazu)4. Wiadomo było, że po tak wyniszczających walkach z Rzymianami nie można marzyć o zwy­ cięstwie. Rzymianie zaś byli pewni, że do nowych rozruchów nie dojdzie, bo liczba Żydów po pow staniu Bar Kochby na skutek w alk raptow nie zmalała, a Judea świeciła pustkam i. Zezwolono więc Żydom ponownie na przeprowadzanie ry tu obrzezania. Ludzi po­ chodzenia nieżydowskiego, którzy poddawali się obrzezaniu, k a­ rano surowo, nie wyłączając k ary śmierci. Chociaż w stęp do Jero ­ zolimy był surowo Żydom zabroniony, nie przestrzegano sk ru pu ­ latnie tego nakazu. Odbywano więc ponownie pielgrzymki do J e ro ­ zolimy, a naw et w edług źródeł rabinackich ascetycznie nastawiona

ks. NORBERT MENDECKI, WIEDEŃ

1 P . S c h ä f e r , G e sc h ic h te d e r J u d e n in d e r A n ti k e . D ie J u d e n P a ­ lä s tin a s v o n A le x a n d e r d e m G ro ß e n b is z u r a ra b is c h e n E ro b e ru n g , S t u t tg a r t 1983, 173— 175. ! D a n e w e d łu g D io C a ss iu s a L X I X , 14, p o r. E. S c h ü r e r , G e sc h ic h te des jü d is c h e n V o lk e s , t . I, H ild e s h e im 1964 (p rz e d ru k ), 698; p o r. te ż M . A v i - Y ο n a h , G e s c h ic h te d e r J u d e n im Z e ita lte r d e s T a lm u d in d e n T a g e n v o n R o m u n d B y z a n z , B e rlin 1962, 16— 18. * P o r . ś w ia d e c tw o J u s t y n a M ę c z e n n ik a (p o ło w a 2 w ie k u p o n .C h r;): „ K to chce, m o ż e o g lą d a ć zn iszczo n y , g ru z a m i p o k r y ty i o d ło g iem le ż ą c y k r a j ( = J u d e a ) ” , (A p o lo g ia I, 53), w e d łu g S. D u b n o w a , D ie G e sc h ic h te

d e s jü d is c h e n V o lk e s i m O r ie n t v o m U n te rg a n g e J u d ä a s b is z u m V e r fa ll d e r a u to n o m e n Z e n tr e n i m M o r g e n la n d e , t. II I, B e rlin 1926, 115, p rz e p is 1.

grupa „Opłakiwaczy Syjonu” osiedliła się na stałe w świętym mieście 5.

C entrum żydostwa przed wybuchem powstania Bar Kochby było Jabne. Zapewne istniały próby wznowienia działalności w tej miejscowości po zakończeniu powstania, ale tym razem trzeba b y ­ ło szukać nowej miejscowości, gdyż Palestyna utracba priorytet w całym świecie żydowskim. Wielu rabinów opuściło Ziemię Świę­ tą, a tzw. włożenie rą!k (semikha), rów nające się przekazaniu urzę­ du, było w Palestynie karane karą śmierci. Nowe centrum żydo­ stwa powstało w Usza w północnej G alilei6. Utworzono tu taj na powrót Sanhedryn (B eth-din) oraz powołano do życia tzw. P a tria r­ chat. Pierw szym nowym patriarchą (z pokolenia Hilela) został m ia­ nowany Simon syn Gamaîiela II (z J a b n e )7. Simon ben Ga­ m aliel II jako chłopiec utracił wcześnie ojca, a kiedy osiągnął wiek dojrzały, wybuchło powstanie Bar Kochby. Simon ratow ał się ucieczką — prawdopodobnie przebywał w Babilonii. Po pewnym czasie, kiedy sytuacja w Palestynie została unormowana, wrócił do ojczyzny. Jego w ybór n a patriarchę dokonany został nie tylko dlatego, że był synem ostatniego patriarchy z Jabne, ale przede wszystkim dlatego, że już w młodości słynął jako dobry znawca P raw a i był biegły w „mądrości greckiej”. Simon ben Gamaliel li otrzym ał dwóch zastępców, a zarazem pomocników w zarządzie: Rabbi M eira (z tytułem chacham = m ądry, uczony) i N athana Ba- bilończyka (z tytułem Ab-beth-din — przewodniczący sądu). Rządy nowego patriarch y cechowała w ielka łagodność. Od niego pochodzą dwie zasady, którym i kierował się w życiu: „Sąd nie powinien w y ­ dawać ustaw, których w ypełnienie przekracza siły większości”, oraz: „Nie obarczajcie narodu niepotrzebnym i zakazami; niech lepiej naród grzeszy z powodu niewiedzy” 8. Oczywiście takie sta­ nowisko patriarchy przysporzyło m u w ielu wrogów. Doszło naw et do otw artej opozycji przeciwko niemu. Aby ratow ać godność i m a­ jestat p artriarchy, Simon wprowadził różne stopnie w okazywaniu czci w czasie wspólnych zebrań: w czasie wejścia patriarchy do sali obrad, wszyscy obecni powinni by li podnieść się z miejsc, w czasie w ejścia jednego z jego zastępców, tylko jedna część obec­ nych zobowiązana była przyjąć postawę stojącą. Tym rozporządze­ niem dotknięci zostali obydwaj zastępcy, którzy w odpowiedzi na to sięgnęli do „własnej broni”. Mianowicie namówili członków San­ hedrynu do staw iania Simonowi w czasie zebrań zawiłych ju ry ­ dycznych pytań, na które sam wielki patriarcha nie znalazł

wl.O-5 G. S t e m b e r g e r , D as k la s s is c h e J u d e n tu m . K u ltu r u n d G e sc h ic h te

d e r ra b b in is c h e n Z e it (70 n. C hr. b is 1040 n . Chr.), M ü n c h e n 1979, 22.

6 P o r. A . O p p e n h e i m e r , S y n o d o f U sha, w : E n c y c lo p a e d ia J u d a ­ ica, t. X V I, J e r u s a le m 1971, 17— 19.

7 J . K r e n g e 1, S im o n b e n G a m a lie l II, w : J ü d is c h e s L e x ik o n , t. IV. B e rlin 1930, 419— 420; p o r. te ż M. A v i - Y ο n a h, dz. c y t., 54 n n .

8 Р ог. J . K re n g e l, 420, o ra z S. D u b n o w , dz. c y t., 121.

ciwej odpowiedzi. Tym sam ym został skompromitowany wobec ca­ łego zebrania. Opozycji chodziło głównie o usunięcie patriarchy z urzędu, a w jego miejsce m iał zostać m ianowany Nathan, który był spokrew niony z rodziną babilońskiego patriarchy 9.

Simon bez tru d u odkrył, kto stoi na czele opozycji, dlatego też obydwaj zastępcy: Meir i Nathan zostali usunięci z kolegium uczo­ nych. Brak owych potentatów wiedzy rabinackiej dał się mocno we znaki całej wspólnocie żydowskiej. Nic więc dziwnego, że tu i tam odzywały się głosy protestu: „my pozostaliśmy, ale Tora opuściła nas” 10. Na prośbę jednego z członków kolegium uczonych dopuszczono na powrót sławnych rabinów, ale pod w arunkiem , że ich w łasne halaćhoth (normy prawne) będą przekazywane ano­ nimowo w szkołach, bez w ym ieniania nazwisk autorów. Z tej „am nestii” skorzystał jedynie N athan. Meir pozostał długi czas w opozycji wobec patriarchy, w końcu skazany został na wygnanie. Przeciwko tem u zaprotestował Meir słowami: „Będę odmawiał tak długo posłuszeństwa, dopóki nie zostanie m i udowodnione, przez kogo, z jakiego powodu i za jakie przestępstwo zostałem skazany na w ygnanie” 11. Ponieważ Meir nie otrzym ał na powyższe pytanie odpowiedzi, odłączył się od kolegium uczonych w Usza i sam zało­ żył własną szkołę (akademię).

P atriarcha „uporał” się nie tylko z opozycją w Usza, ale zm u­ szony był do ratow ania zagrożonego p atriarchatu poprzez konkuren­ cyjny p atriarch at babiloński. W czasie powstania Bar Kocbby, kie­ dy urząd patriarchy palestyńskiego pozostał długi czas nieobsa- dzony, wskrzeszono nowy patriarchat w Babilonii. Niejaki Chananja (albo Chanina), bratanek słynnego rabbiego z Jabne Jozuy ben Cha- nina został w ybrany w N ahar-Pakod (okręg Nehardei) przewodni­ czącym Sanhedrynu.12 Do zadań nowego patriarchy należało u sta­ lanie term inów dorocznych świąt, co dotychczas leżało w kom peten­ cji patriarchy palestyńskiego. Nic więc dziwnego, że Simon ben Gamaliel II chcąc ratować żydostwo przed schizmą wysłał delegację do N ahar-Pakod z zadaniem rozwiązania tamtejszego Sanhedrynu i likwidacji urzędu patriarchy. Po długich utarczkach i dyskusjach C hananja ustąpił. Jedność została uratow ana.

Jak już wyżej wspomniano, w ielką rolę w życiu Sanhedrynu w Usza odegrał Rabbi Meir 13. Według legendy pochodził rzekomo z rodziny pogańskiej, która przeszła na judaizm. Jako chłopiec „siedział u stóp” słynnych uczonych w Jabne, Izmaela i Akiby.

9 J . K r e n g e l , N a ta n d er B a b ly o n ie r , w : J ü d is c h e s L e x ik o n , t. IV B e r­ lin 1930, 408. 10 S. D u b n o w , dz. c y t., 122. 11 S. D u b n o w , d z. c y t., 122. 12 A. T a r t a k o w e r — L. A. R o s e n t h a l , C h a n a n ja , w : J ü d is c h e s L e x ik o n , I, B e rlin 1927, 1321— 1322. 13 A . O p p e n h e i m e r , M eir, w : E n c y c lo p a e d ia J u d a ic a , t. X I, J e r u ­ sa le m 1971, 1240—1242. REDAKCJA MISZNY· 51 4»

Ponieważ wykazywał nieprzeciętny talent, Akiba przepowiedział m u wspaniałą przyszłość. W czasie pow stania Bar Kochby Meir opuścił Palestynę i wrócił dopiero po zakończeniu walk. W Usza był je d ­ nym z głównych organizatorów S anhedrynu i patriarchatu. W czasie sporu Meir opuścił Usza i przeniósł się w pobliże Tyberiady, zakła­ dając w łasną szkołę. Oprócz studium zarobkował dzięki przepisy­ w aniu ksiąg. Jako znawca praw a talmudycznego przejął wiele od swojego m istrza Akiby, a naw et w niektórych punktach przew yż­ szył go. W w ykładach posługiwał się legendam i i bajkami, a porów ­ nania czerpał ze świata zwierząt. Rozpracował też m etodę dialek­ tyczną tłum aczenia prawa, która znalazła zastosowanie w późniejszym

Talmudzie. Jego halachoth weszły w skład Miszny, niektóre pod jego w łasnym imieniem, niektóre anonimowo. Wielki udział m iał też w system atyzacji „ustnej trad y c ji”, która została spisana za czasów Jeh u d y h a -N a siu .

Na czasy przełom u pomiędzy Jabne a Uszą przypada działal­ ność wolnomyśliciela żydowskiego Eliszy ben A buja 15. Był on przy­ jacielem Akiby i nauczycielem Meira w Jabne. Oprócz studium rabinackiego żywo interesował się problem am i teologicznymi, a ta k ­ że zajął się zgłębianiem filozofii greckiej i chrześcijańskich gnosty- ków. To spowodowało, że Elisza ben A buja zaczął podważać niektóre „dogm aty” rabinackiej nauki, np. praw dę o zm artw ychw staniu i o życiu wiecznym. Tym samym oddalił się od w spólnoty ży­ dowskiej. Od niej otrzym ał potem przydom ek „grzesznika”, „zdraj­ cy” i acher (to znaczy dosłownie „inny”, czyli „odszczepieniec”). Tylko Meir nie odłączył się od swojego dawnego mistrza, a na za­ rzuty, że obcuje z heretykam i, odpowiadał: „Znalazłem jabłko gra­ natu, w nętrze spożyłem, skorupę odrzuciłem ” 16. Jeszcze na łożu śmierci Meir starał się naw rócić Eliszę, nakłaniając go do żalu za grzechy. Czy moje nawrócenie m a sens, teraz w ostatniej godzinie mego życia? — zapytał Elisza Meira. Na kraw ędzi grobu jest jeszcze czas na pokutę i nawrócenie — odpowiedział Meir. Elisza podniósł głos płacząc rzew nym i łzam i i w tym momencie oddał ducha. A jednak mój m istrz odszedł do wieczności pojednany z Bogiem — szepnął M eir i skłonił głowę przed zwłokami wielkiego czło­ wieka 17.

Na uwagę zasługuje też pewna kobieta z tego okresu, s ta ­ nowiąca raczej w yjątek w tradycji rabinackiej. Chodzi tu taj o żonę

Meira, B erurię (W alerię)18. Była ona córką Chaniny ben Teradion,

14 S. A t l a s , R a b b i M e ’ir , w : J ü d is c h e s L e x ik o n , t. IV, B erlin 1930, 53— 54.

15 S. A t l a s , E lisa b e n A b u ja , w : J ü d is c h e s L e x ik o n , t. II, B erlin 1968, 365— 367.

1β P o r . ta m ż e , 366. 17 P o r. ta m ż e , 366— 367.

ł* Z. K a p l a n , B e r u r y a h , w : E n c y c lo p a e d ia J u d a ic a , t. IV, J eru salem 1971, 701.

REDAKCJA MISZNY ₅₃

uczonego talm udysty. Ojciec jej zginął śmiercią męczeńską w czasie powstania Bar Kochby. M atka również została zamordowana, a jej siostrę zabrano do rzymskiego miasta, gdzie ulokowano ją w domu publicznym. Na prośby B erurii Meir z narażeniem własnego życia uwolnił szwagierkę z domu publicznego. Beruria słynęła z dosko­ nałej znajomości nauki talmudycznej i naw et była rów norzędnym partnerem Meira w dyskusjach halaktycznych 19. Opowiadano o niej, że pewnego razu zdenerwował się Meir, gdyż jego sąsiedzi za ścianą wszczęli kłótnię i począł przeklinać. Beruria zwróciła uwagę swemu mężowi, że jego postawa w tym w ypadku nie jest właściwa. Zacy­ towała przy tym Ps 104,35: „Niechaj grzechy znikną z oblicza ziemi, w tedy nie będzie żadnych grzeszników”. „Ty masz zło prze­

klinać, ale zarazem proś Boga, żeby oddalił od tych ludzi ich złe przyzw yczajenia” 20.

Inna postać tego okresu to Simon ben J o c h a j21. Był on zacię­ tym wrogiem Rzymu, naw et m usiał ratow ać się ucieczką przed represjam i ze stro ny władz państwowych. U krywał się ponoć 13 lat w grocie razem ze swoim synem. Dopiero, kiedy zmieniła się obsada personalna władz rzymskich w Palestynie, wrócił do Galilei, a naw et z ram ienia Sanhedrynu został wydelegowany do Rzymu, by prosić władze państwowe o zniesienie nowych represji wobec Żydów. Jako uczony talm udysta sprzeciwił się kazuistycznej m eto­ dzie w ykładania prawa, co stosowali Akiba i Meir. Według niego prawo należy interpretow ać według ducha, a nie litery. Na przykład, biblijny zakaz małżeństw z K ananejczykam i tłumaczył jako zakaz zawierania m ałżeństw z wszystkimi innym i nieizraelskimi narodami. Ponadto w wypadkach, które nie sprzeciwiają się prawu, należało według niego interpretow ać łagodnie. Był on jednak zawziętym przeciwnikiem Rzymu i odnosił się wrogo do pogańskiego świata, który był synonimem wszystkich występków. Simonowi ben Jochaj przypisuje się kabalistyczne dzieło Sohar, znalezione rzekomo w XIV w. w Hiszpanii. Dzieło to m iał Simon napisać w czasie 13-letniego pobytu w grocie.

Inna osobistość tego okresu to Jehuda ben I l a j 22. Słynący z wielkiej lojalności wobec władz rzymskich, stał w gronie przy­ wódców Sanhedrynu, a naw et uchodził za „pierwszego mówcę” (rosz ha’medabrim) w czasie oficjalnych posiedzeń. W nauce talm u­ dycznej stosował m etodę Akiby, szukając znaczenia w sylabach i w literach. Był on zwolennikiem pracy fizycznej, którą wysoko

19 A . T a r t a k o w e r , B e r u r ia (V a leria ), w : J ü d is c h e s L e x ik o n , t. I, B e r­ lin 1927, 931— 932. 20 S. D u b η о w , dz. c y t., 129. 21 S. A t l a s , S im o n b e n J o c h a j, w : J ü d is c h e s L e x ik o n , t. IV , B e rlin 1930, 421— 423. 22 C h. A l b e c k , J u d a b e n ll a j (E laj), w : J ü d is c h e s L e x ik o n , t. III, B e rlin 1929, 398—400.

cenił, pow tarzając często: „kto nie nauczy syna rzemiosła, nauczy go złodziejstwa” 23.

Jeszcze inną postacią okresu po pow staniu Bar Kochby jest Joze ben C h a la fta 2i. Mieszkał on stałe w galilejskim mieście Zippora (Sephoris). Odznaczał się w ielką cierpliwością i umiłowaniem po­ koju. W czasie gorących dyskusji, swoim stoickim spokojem dopro­ wadzał często do pojednawczych rozwiązań. Zajmował się głównie chronologią historii Żydów. Jem u przypisuje się trak tat Seder Olam (chronologicznie ujęta historia świata).

Po śmierci Simona ben Gamalieła II władzę patriarchy objął jego syn Jehuda ha-Nasi (około roku 165 po n. C h r.)25. Jego p rzy j­ ście n a świat przypada na czasy powstania Bar Kochby. Od wczesnej młodości przebyw ał w gronie uczonych. Szczególnie dużo skorzystał z nauk Simeona ben Jochaj. Jako chłopiec wykazywał doskonały talent organizatorski i zmysł dyplomatyczny. Nic więc dziwnego, że po objęciu władzy um iejętnie kierował zarządem wspólnoty żydowskiej, a naw et był w dobrych stosunkach z w ła­ dzami rzymskimi. Ponoć był naw et przyjacielem jednego z cesarzy z dynastii Antoninów, prawdopodobnie M arka Aureliusza, znanego filozofa. Prowadził życie zamożnego przywódcy, by dobrze re p re ­ zentować się przed czynnikami państwowymi. W osobie Jeh u d y ha-Nasi złączyły się dwie zasadnicze cechy charakteru: nieprze­ ciętna wiedza i doskonały talent kierowniczy. Jego wiedza nacecho­ w ana była syntezą, w przeciwieństwie do ówczesnych szkół „przesiąkniętych” na wskroś analizą. Do w alki pomiędzy patriarchą a szkołami nie doszło, jak za czasów Simona ben Gamalieła II, gdyż Jehuda ha-Nasi przewyższał uczonością w szystkich nauczycieli, sto­ jących n a czele szkół. Ponadto Jehuda w spierał finansowo w ielu uczonych, a także utrzym yw ał szkoły z „własnej kieszeni”. W cza­ sie klęski głodowej za czasów M arka Aureliusza rozdzielał głodu­ jącym żywność z w łasnych zapasów, z tym , że w pierwszej kolej­ ności otrzym yw ali pożywienie uczeni rabinaccy. Temu sprzeciwił się Jonathan ben Amram, jeden z najlepszych uczniów patriarchy rezygnując z owego przywileju. Kiedy dowiedział się o tym Jehuda, zmienił przyw ilej klasowy. Także córka Eliszy-Achera zjawiła się u patriarchy z prośbą o żywność. P atriarcha próbował odesłać ją „z kw itkiem ” do domu, jako że jej ojciec był znanym heretykiem . „M istrzu — zawołała córka — zapomnij czyny mojego ojca, a p rzy ­ pomnij sobie jego wiedzę” 2e. P atriarcha rozpłakał się i rozkazał wydać żywność córce.

54 ks. NORBERT MENDECKI 23 T a m ż e , 399. 24 C h. A l b e с к , J o se b e n C h a la fta , w : J ü d is c h e s L e x ik o n , t. II I, B e r ­ lin 1929, 325— 326. ' 25 E n c y c lo p a e d ia H e b ra ic a , J u d a h h a -N a si, w : E n c y c lo p a e d ia J u d a ic a , t. X , J e r u s a le m 1971, 366— 372. 28 S. D u b n o w , dz. c y t., 134.

Za czasów Jehudy ha-Nasi Sanhedryn osiągnął największą sławę i znaczenie w całej swej historii. Ilość członków Sanhedrynu wynosiła w tedy 70 osób. Sam patriarcha mianował nie tylko człon­ ków Sanhedrynu, ale także decydował o wyborze sędziów i n au ­ czycieli dla poszczególnych gmin żydowskich. Nawet wspólnoty poza Palestyną zwracały się do patriarchy z prośbą o obsadzanie urzędów sędziów i nauczycieli. Sława wielkiego patriarchy dotarła naw et do Babilonii, skąd w ielu udało się na naukę do Galilei. Spośród tych uczniów babilońskich na czoło w ysunął się niejaki Chija, ulubieniec i współpracownik p a tria rc h y 27. Od niego wiele wiadomości zaczerpnął Jehuda o życiu i zwyczajach Żydów babiloń­ skich, w tym o „Eksilarsze”, przywódcy owych Żydów, wywodzą­ cym się ponoć z samego pokolenia Dawida.

Jako przywódca Żydów palestyńskich daleki był Jehuda od rygorystycznego w ypełniania litery prawa, trzym ając się tradycji Hilela. Aby zapobiec ruinie gospodarstw rolnych, patriarcha chciał znieść zakaz pracy na roli w siódmym roku, tzw. roku szabatowym (szemita), gdyż i w tym roku należało płacić podatek Rzymianom. Także dążył do zniesienia dziesięciny (maaser) dla kapłanów, gdyż ów podatek obowiązywał w czasie istnienia św iątyni jerozolimskiej. Przeciwko tej „reform ie” opowiedziała się grupa konserwatystów, na czele której stanął niejaki Pinchas ben Ja ir 2S. Patriarcha, w obli­ czu opozycji, przyjął kompromisowe rozwiązanie. Niektóre okręgi palestyńskie z przeważającą ludnością pogańską ogłosił jako istnie­ jące poza obszarem P alestyny (np. Skythopolis, Caesarea i inne), w których nie obowiązywały praw a związane z rokiem szabato­ wym i z dziesięciną dla kapłanów. Także łagodną interpretację praw a zastosował w przepisach szabatowych.

Jehuda ha-Nasi w ybrał Zippora (Sepphoris), stolicę Galilei, jako nową siedzibę patriarchatu i Sanhedrynu 29. Zanim tego doko­ nał, jakiś czas obradował Sanhedryn w Szefarim i w Beth-Szea- rim. Wybór Zippora podyktowany był dwoma względami: nie tylko łagodny klim at leczył nadwerężone zdrowie patriarchy, ale prze­ de wszystkim tu taj znajdowali się przedstawiciele władz rzym ­ skich, z którym i Jehuda ha-Nasi prowadził ożywione kontakty.

Największą zasługę poniósł jednak Jehuda ha-Nasi na polu nauki rabinackiej. Nauka ta zwana „ustną trad y cją” przybrała ogrom­ ne rozmiary, do tego stopnia, że nie sposób było pamięciowo opa­ nować całego m ateriału, aby go przekazać następnym pokoleniom.

REDAKCJA. MISZNY 55

27 L. A. R o s e n t h a l , C h ija bar A b b a I, w : J ü d is c h e s L e x ik o n , t. I B e rlin 1927, 1360.

28 S. A t l a s , P in c h a s ben J a ’ir, w : J ü d is c h e s L e x ik o n , t. ГУ, B e rlin 1930, 944. Ż a rto w a n o so b ie z p rz e s a d n e j p o b o ż n o śc i P in c h a s a . O p o w ia d a n o , że n a w e t je g o w ła s n y osioł n ie tk n ą ł ja r z y n y , z k tó r e j d z ie się c in a n ie zo­ sta ła w y d z ie lo n a d la k a p ła n ó w , p o r. S. D u b n o w , dz. c y t., 135— 136.

ss М. A V i - Y o n a h, S e p p h o ris, w : E n c y c lo p a e d ia J u d a ic a , t. X IV , J e ­ r u s a le m 1971, 1177— 1178.

Już Akiba i Meir stw orzyli zbiory m isznajot albo halachot dla szkół. Jehuda ha-N asi zrobił jeszcze krok naprzód i uporządkował, redagując cały olbrzym i m ateriał rabinacki, oczywiście przy po­ mocy kolegium uczonych. Doszło więc na przełomie drugiego i trze­ ciego w ieku do powstania tzw. Miszny. Obecnie Miszna dzieli się na sześć części (sedarium — p o

rządki)3°-1. zer aim (zasiewy, zboża) — przepisy dotyczące upraw y roli, np. rok szabatowy, dziesięcina dla kapłanów i inne;

2. m oed (święta) — szabat i święta;

3. naszim (kobiety) — prawo małżeńskie i rodzinne;

4. nezikin (szkody) — prawo cywilne i karne oraz procesy

sądowe; j

5. kodaszim (świętości) — przepisy związane z kultem świą­ tynnym i z pokarmami;

6. taharoth (oczyszczenia) — ry tu aln a czystość ludzi, mieszkań i przedm iotów i inne.

Owe części dzielą się na tra k ta ty (m assichtot), które nieraz te ­ matycznie odbiegają od głównego tem atu części, np. porządek pierwszy rozpoczyna tra k ta t o m odlitw ach i liturgii synagogalnej (berachoth); w praw ie małżeńskim i rodzinnym znalazł się trak tat o ślubow aniu i o nazireacie, w praw ie cywilnym i karnym tra k ta t Pirke Aboht, zaw ierający rabinackie sentencje etyczne. Każdy tr a k ­ ta t dzieli się z kolei na rozdziały, a rozdziały na arty k u ły (tzw. m isznajoth). A rtykuł zawiera zazwyczaj tezę główną, z którą „roz­ praw iają się” uczeni w praw ie i różne szkoły. Styl Miszny jest zwięzły i lakoniczny. Chociaż Miszna pisana jest językiem h eb raj­ skim, spotykam y tu i ówdzie w yrażenia greckie i łacińskie. Pomimo tego, że Miszna była przeznaczona jedynie dla szkół rabinackich jako pomoc w egzegezie praw nej, wyszła w krótce poza ram y szkol­ nictwa, stając się obowiązkowym kodeksem praw nym dla całego żydostwa. Śtała się więc drugą Torą (szana w znaczeniu „drugi”, por. Deuteronomium). Wszyscy uczeni rabinaccy, których w ypowie­ dzi są tu taj cytowane, począwszy od H ilela i Szammaja aż do Jehudy ha-Nasi, nazyw ani są Tanaitam i (tannaim — arm ejska for­ ma hebrajskiego szana = powtarzać, uczyć). Następna generacja przyjęła już skrom niejszą nazwę A m orim (Amoreici). Ci uchodzili jedynie za interpretatorów Miszny.

Wielkie zasługi Jehudy ha-Nasi doceniono jeszcze za życia wiel­ kiego patriarchy, k tó ry przewyższył takie sław y jak Jochanan ben Zakkaj czy Akiba. Nic więc dziwnego, że mówiono o nim krótko Rabbi (Mistrz), bez używania właściwego nazwiska. Później otrzy­ m ał przydomek „św ięty” (Rabbi Jehuda ha-kadosz, albo rabbenu ha-kadosz = nasz święty mistrz).

O statnie lata wielkiego m istrza nacechowane były w ielkim i

80 H . L. S t r a c k — G. S t e m b e r g e r , E in le itu n g in T a lm u d u n d M i­

d ra sch , M ü n c h e n 7 1982, 113— 121.

cierpieniami z powodu choroby. Na łożu śmierci prosił, żeby ża­ łoba nie trw ała długo i już po 30 dniach należy zacząć naukę w szkołach. Kiedy wieść rozeszła się, że patriarcha odchodzi do wieczności, ludność gromadnie zebrała się w Zippora. Nikt z oto­ czenia Jehudy nie chciał zebranem u ludowi obwieścić śmierć pa­ triarchy. Dopiero jeden z jego uczniów, Bar K appara, podniesionym głosem zawołał: „Aniołowie i śm iertelnicy walczyli o arkę przy­ mierza; aniołowie zwyciężyli, ale arka została zniszczona” 31. Zwłoki

patriarchy pochowano w Beth-Szearim.

Dzieło Jehudy ha-Nasi m a ogromne znaczenie dla historii ży- dostwa. Na fundamencie poczynań wielkiego patriarchy w ybudo­ wano w późniejszym okresie dzieło Talmudu, będącego „Nowym Testam entem ” dla Żydów. Ja k do tego doszło? —■ „Kamień węgiel­ n y ” położono w Jabne. Dalszy rozwój został dokonany przez Rab­ bi Akibę, a później przez Rabbi Meira. Dopiero na tych przeka­ zach oparł się Jehuda ha-Nasi, spisując ową tradycję. W ten sposób powstała Miszna około 200 roku po n. Chr. 50 lat później przyjęli rabini Misznę jako obowiązujące prawo, na którym — oprócz Bi­ blii — opiera się całe życie żydowskie.

Jak przedstawiała się sytuacja polityczna w tym czasie? — Jak już wyżej wspomniano, następcą H adriana (117—138) został A n­ toninus Pius (138—161), który zniósł ostre przepisy wymierzone prze­ ciwko Żydom 32. Prawdopodobnie później, już za jego następcy, zno­ wu zaostrzono te przepisy, co spowodowało, że Simon ben Jochaj udał się do Rzymu z prośbą o zniesienie „dokuczliwych” dekretów, co mu się udało. Końcowe lata rządów cesarza Piusa nacechowane były przygotowaniami do nowej w ypraw y przeciwko Partom . K ie­ dy za jego następcy, M arka Aureliusza (161—180), doszło do w ojny rzym sko-partyjskiej, w sercach Żydów ożyły nowe nadzieje na zrzucenie jarzm a rzymskiego. Odzwierciedla to wypowiedź Simona ben Jochaj: „Kiedy zobaczysz konia perskiego ( = konia partejskie- go) przywiązanego do nagrobka w ojczyźnie Izraela, oczekuj po­ jawienia się Mesjasza” 33. Jeszcze dobitniej w yraził się Juda ben Ilaj: „Tym, którzy zburzyli Jerozolimę, przeznaczony jest upadek przez rękę Persów ( = Partów )” 34.

Owe sympatie propartejskie nie obeszły się bez echa ze stro­ ny Rzymian. N iejaki Lucius Verus, dowódca wojsk rzymskich, zor­ ganizowanych do w alki z Partam i, wszczął represje przeciwko Ży­ dom. Dopiero po zakończeniu zwycięskiej wrojny, a właściwie po śmierci Luciusa Verusa, cofnięto owe nadzwyczajne środki zarad­ cze. Cesarz M arek Aureliusz jako władca-filozof daleki był od

REDAKCJA MISZNY 5 7

81 S. D u b n o w , dz. c y t., 142.

82 P o d k o n ie c jeg o p a n o w a n ia m ia ło w y b u c h n ą ć p o w s ta n ie ży d o w sk ie , co w y d a je się m a ło p ra w d o p o d o b n e , p o r. S. D u b n o w , dz. cyt., 117.

88 S. D u b n o w , dz. c y t., 118. 34 S. D u b n o w , dz. c y t., 118.

58 ks. NORBERT MENDECKI

polityki ucisku wobec podbitych narodów. Mógł więc Żydom za­ gw arantować pewną autonomię. Według tradycji talm udycznej był on rzekomo zaprzyjaźniony z patriarchą Jehuda ha-Nasi (por. roz­ mowy pomiędzy Raihbim a A ntoninem )35. Natomiast kronika rzym ­ ska Ammianusa M arcellinusa przekazuje, że Aureliusz w czasie podróży po Palestynie w r. 176 brzydził się widokiem niechlujnych Żydów.

W latach 180—192 rządził w Rzymie syn cesarza-filozofa, gla­ diator Kommodus. W państw ie szerzyło się bezprawie. Niejaki Pescennius Niger, nam iestnik Syrii, a zarazem jeden z pretenden­ tów do korony cesarskiej, na prośby Żydów o zniesienie podatku odpowiedział: „Chcecie, żebym wam zniósł podatek. Gdybym mógł, ściągnąłbym podatek naw et od powietrza, którym oddychacie” 36. Pomimo tego niektóre m iasta palestyńskie żywiły sym patie dla Nigera, co zemściło się po przegranej bitwie Nigera z afrykańskim Septimem Sewerem, który w r. 193 objął tron cesarski (193—211). Owe m iasta palestyńskie zostały ukarane za sym patie dla Nigera, a mieszkańcom m iasta Neapolis-Sychem naw et odebrano praw a oby­ watelskie. W gruncie rzeczy, poza wyżej wymienionym w yjątkiem , dynastia Sewerów (193—235) była dosyć przychyhńe nastawiona do Żydów, co umożliwiło na przełomie drugiego i trzeciego wieku dokończenie prac nad redakcją wiekopomnego dzieła, Miszny, zwią­ zanego z nazwiskiem wielkiego patriarchy Jehudy ha-Nasi.

D IE G ESC H IC H TE D ES A U SER W Ä H LTEN V O LKES N A C H DEM B A R -K O C H B A -A U F S T A N D :

DIE R ED A K T IO N DER M ISC H N A

D e r B a r - K o c h b a - A u f s ta n d v e r u r s a c h te , d a ß d a s L a n d J u d ä a v ö llig z e r s tö r t w u rd e . D e sw e g e n m u ß te n d ie R a b b in e n v o n J a b n e n a c h U sc h a in G a lilä a ü b e rs ie d e ln . H ie r s te llte m a n d a s S y n h e d rio n u n d d a s P a tr ia r c h a t w ie d e r h e r. D e r n e u e P a tr ia r c h h ie ß S im o n b e n G a m a lie l II. E r b e k a m z w e i S te l lv e r tr e t e r : R a b b i M e ir u n d R a b b i N a th a n , g e n a n n t d e r B a b y lo n ie r. B a ld k a m es z u m K o n f lik t z w isc h e n d e m P a tr ia r c h e n u n d s e in e n b e id e n S te l lv e r tr e t e r n , d e r m it d e r T re n n u n g R a b b i M eir v o n d e r G e m e in d e e n ­ d e te . U n te r d e m N a c h fo lg e r v o n S im o n b e n G a m a lie l II., J e h u d a h a -N a si, e r r e ic h te d a s jü d is c h e L e b e n in d ie s e r Z e it s e in e n H ö h e p u n k t. U m 200 n. C h r. k a m es z u r R e d a k tio n d e r M isch n a. G ro ß e V e rd ie n s te zu d ie s e m W e rk le is te te n sc h o n f r ü h e r z a h lre ic h e jü d is c h e G e le h rte n , w ie H ille l, S c h a m m a j, J o c h a n a n b e n Z a k k a j, A q ib a , S im o n b e n J o c h a j, J e h u d a b e n I la j, Jo s e b e n C h a la fta , M e ir u .ä. M it J e h u d a h a -N a s i e n d e t s o m it d ie E p o ch e d e r T a n n a i- te n . E in e g ü n s tig e p o litis c h e S itu a tio n e rm ö g lic h te a u c h d as Z u s ta n d e k o m m e n d e r M isc h n a . D ie N a c h fo lg e r K a is e r H a d r ia n s (117— 138): A n to n in u s P iu s (138— 161), M a r k A u r e l (161— 180), C o m m o d u s (180— 192) u n d S e p tim u s S e v e ­ r u s (193—211) w a r e n d e n J u d e n e h e r p o s itiv g e s in n t. 35 G. S t e m b e r g e r , D ie r ö m is c h e H e r r s c h a ft im U rte il d e r J u d e n , D a r m s ta d t 1983, 86— 94. 86 S. D u b n o w , dz. c y t., 119.