a c t
л
u n i v e r s i t a t i s l o d z i h n s i sFOLIA HISTOR1CA 26, 1986
M a r ia n B a l c z e w s k i
W Y B R A N E ASPEKTY KRYZYSU P A Ń S T W A TURECKIEGO W DRUG IEJ PO ŁO W IE X V II W .
P o lo w a s ie d e m n a s te g o stu le c ia p rzy p a d a na o k r e s w z m o ż o n e g o z a in te r e so w a n ia g o s p o d a r c z e g o w E u rop ie o b sz a r e m tu r e c k ie g o w ła d z tw a . J e d n o c z e ś n ie na ó w c z e s n y sta n w e w n ę tr z n y T u rcji rzu tu je d łu g o tr w a ły i sk o m p lik o w a n y k r y z y s o g ó ln e j stru k tu ry p a ń stw a . W y r a ż a ł się on w r o z m a ity c h p r z e ja w a c h , k tó r y c h p r z y c z y n y d a ły z n a ć o s o b ie już w la ta c h o s ie m d z ie s ią ty c h X V I stu le c ia . S p o śró d c z y n n ik ó w z e w n ę tr z n y ch , k tó r y c h p rz e b ie g z a c ią ż y ł s z c z e g ó ln ie n ie k o r z y s tn ie na w e w n ę trzn ej stru k tu rze im p eriu m n a le ż y p r zed e w s z y s tk im w y m ie n ić trzy ro d z a je p rzem ia n p o lity c z n o -g o s p o d a r c z o -s p o łe c z n y c h , ja k ie już w c z e ś n iej z a d o m o w iły się w E u r o p ie 1. P ie r w sz ą b y ła zm ia n a d róg h a n d lo w y c h po o d k r y c ia c h g e o g r a fic z n y c h . J ej k o n s e k w e n c je p o c ią g n ę ły za sob ą z m n ie jsz e n ie roli w ś w ia to w y m h a n d lu te r y to r ió w o sm a ń sk ich , p o ło ż o n y c h p o m o sto w o na s ty k u tr zech k o n ty n e n tó w p ó łk u li w sc h o d n ie j.
Ż y c io d a jn y d la p a ń stw a su łta n a stru m ień to w a r ó w i k r u sz c ó w z m ie n ił s w o je d o ty c h c z a s o w e k o ry ta , a c h o ć n ig d y n ie w y s e c h ł, to jed n a k w y d a tn ie s ię sk u r c z y ł. S k u tk i te g o p r o c e su o d c z u ły tak o d le g łe od s ie b ie fa k to r ie h a n d lo w e , jak K affa le ż ą c a na p o łu d n iu K rym u i D a m a sz ek oraz n a d e w s z y s tk o A le p p o , a ta k ż e B agd ad i B asra2.
D ru gim d o n io sły m z ja w isk ie m b y ło p o w s tr z y m y w a n ie e k sp a n sji tu re c k ie j w E u rop ie i na p r zed p o lu W y ż y n y Ira ń sk iej. Z a m k n ię c ie g r a n ic y o sm a ń sk ie j p o s ta w iło O tto m a n ó w p rzed k o n ie c z n o ś c ią p r z e sta w ie n ia p a ń stw a z r o d z o n e g o p rzez w o jn ę i p o d b ó j na to ry p o k o jo w e j p ra cy
1 B. L o w i s , Son ie R e fle ctio n s on the D e clin e o i th e O t t o m a n Empire, „Studia Islam ica" 1958, s. 116— 117.
2 M. J. T i к a d z o, L e w a n t y j s k a j a t o r g o w l a i g o r o d a Sirii w X V II— XV II I w w ., [w:] Islorija i e k o n o m i k a a r a b s k ic h stran. S b o r n ik s t a t je j , M osk w a 1977, s. 134— 141, G. К 1 1 d у N a d y, B e it ra g e zur G e s c h ic h te d e s H a n d e ls in d e r L e v a n t e zu Beginn
d e s X V II Jah r h u n derts, [w .| W o s t o c z n y j e i s to c z n ik i p o ist ori i n a r o d o w j u g o w o - s l o c z n o j i c e n tr a ln o j J e w r o p y , M osk w a 1969, s. 322— 337.
w e w n ę tr z n e j, d o k tó rej w c z o r a js i z w y c ię z c y i w o jo w n ic y n ie b y li p r z y z w y c z a je n i.
tr z e c im c z y n n ik ie m b y ł g w a łto w n y n a p ły w ta n ie g o i p e łn o w a r to ś c io w e g o srebra z k o p a lń a m e r y k a ń sk ic h . O sm a ń sk a g o sp o d a rk a oparta na s ta ły c h d o c h o d a c h n a tu r a ln y c h , o d r o b k o w y c h i p ie n ię ż n y c h w y p ły - w a ją c y c h z r e n ty g r u n to w e j, a s ta n o w ią c y c h g łó w n ą p o d sta w ę p a ń s tw o w y c h p o d a tk ó w i św ia d c z e ń o p a r ty c h na p r z e d in d u str ia ln y c h s t o su n k a c h p rod u k cji, r e p r o d u k u ją c y c h s ię z n ie z m ie n n o śc ią z ja w is k p r z y r o d y i p o d tr z y m y w a n y c h z k o le i p rzez is t n ie ją c e fo rm y p ła tn o ś c i, c ie r p ią c n a s t a ły n ie d o b ó r sreb ra n ie m o g ła s o b ie ter a z p o r a d z ić z n a g ły m i w z g lę d n y m n a d m iarem te g o k ru szcu . D o d a tk o w e u tru d n ien ia p o c ią g a ł za so b ą z m ie n n y p a r y te t sreb ra w sto su n k u do z ło ta , w y n ik a ją c y ze s ta łe g o w z r o stu s iły n a b y w c z e j sreb ra w m iarę je g o o d p ły w u z za ch o d u na w sch ó d , po o si k o p a ln ie N o w e g o Ś w ia ta , A tla n ty k , H iszp a n ia , Italia, lu r c ja , P ersja w k ie r u n k u na B om baj i K an ton . R u c h liw e i u c ie k a ją c e sreb ro z r y n k ó w z a c h o d n ic h (o n iż sz y m p a r y te c ie w sto su n k u do złota) cio w y ż s z y c h , d a le k o w s c h o d n ic h — p o w o d o w a ło d o tk liw e d la g o s p o darki tu r e c k ie j z a k łó c e n ia na o b sz a r z e r ó w n o le ż n ik o w o p o ło ż o n e g o o g r o m n e g o p a ń stw a , s ta n o w ią c e g o w z a sa d z ie je d n o lity ob sza r c e ln y i p o lity c z n y . A p r z e c ie ż p rzez c a ły w ie k X V II o b se r w u je m y c ią g ły w z r o st sto s u n k ó w to w a r o w o -p ie n ię ż n y c h w T urcji, s p o tę g o w a n y p r z e n ik a n ie m e u r o p e js k ie g o k a p ita łu d o w s z y s tk ic h d zie d zin fe u d a ln e j stru k tury p a ń s tw a 3. N a le ż y p o d k r e ślić , ż e m im o w ie lu c z y n n ik ó w z a k łó c a ją c y c h Pa x 1 u rc ic a i o s ła b ia ją c y c h s iłę w ła d z y c e n tr a ln e j, d y w a n su ł- ta ń sk i z a w s z e d o c e n ia ł ro lę w y m ia n y to w a r o w e j, tak dla p o d trzy m a n ia k o r z y s t n y c h d la p a ń stw a w ię z i p o lit y c z n y c h 4, jak i u m o c n ie n ia w e
w n ę tr z n e j e k o n o m ik i.
W p r a w d z ie po o d k r y c ia c h g e o g r a fic z n y c h sc h y łk u X V s tu le c ia i p ie r w sz e j p o ło w y X V I s to p n io w o m a la ła rola T urcji w św ia to w y m h andlu tr a n zy to w y m , a le z k o le i d y n a m ic z n ie ro sła w X V II w. p o z y c ja P orty ja k o ek sp o r te r a s u r o w c ó w i w m n ie jsz e j roli im portera w v r o b ô w p rze m y s ło w y c h w h an d lu z Europą.
3 В. А . С V e t к o w a, I z m ie n ie n ija t u r e c k o g o i e o d a l i z m a s k o ń c a X V I w. do s i e r i e d i n y X V II w., „Etudes H istoriq u es" 1960, s. 203— 204; S. P a n o w a, T a r g o w s k a i f in a n s o w a d e jn o s t na J e w r e i te na B a ik a n ite p r e z X V I — X V I I w . „Istoriczosk i
Pregled" 1967, k. 3, s. 31— 32, 45— 46, 58.
H a lil in a lczik tw ierd zi, że od 1683 r., k ie d y c esa rstw o o sm a ń sk ie w Europie było za g ro żo n e i Porta p o trzeb o w a ła d y p lo m a ty c z n e g o poparcia p a ń stw zach od n ich , in sty tu cja k a p itu la cji w e sz ła w now o sitadium. O d tej pory n o w e p r z y w ile je b y ły n a d a w a n e jak o n ie u k ry w a n y g e st w z a jem n o śc i za otrzym ano w sp a rcie p o lity cz n e. Por. H. I n a l c z i k , I m t iy a z a t [h a n d lo w e p r z y w ile je ], [w:] Th e E n c y c l o p a e d i a of Islam, N e w Edition, t. 4, L eid en— L ond yn 1973, s. 1185.
T o też n a w e t w n ie sp o k o jn y m i b u rz liw y m w ie k u X V II, b ila n s g o sp o d a r czy im p eriu m w w y m ia n ie to w a r o w e j z E uropą b y ł n a d a l d od atn i, c h o cia ż W y s o k a Porta n ie p r z e c h w y ty w a ła w s z y s tk ic h m o ż liw y c h do z d o b y c ia k a p ita łó w , p o z w a la ją c s ię w y z y s k iw a ć u z b r o jo n y m w k a p i- tu ia c y jn e u m o w y i p r z e w ile je o b c y m k u p co m i a g e n to m h a n d lo w y m oraz p o w ią z a n y m z n im i w ła sn y m p o d d a n y m , p r z e d s ta w ic ie lo m różno- p le m ie n n e j k o m p ra d o rsk iej b u rżu azji le w a n ty js k ie j.
W sie d e m n a sty m stu le c iu k o m p le k s o w e u d e r z e n ie ty c h z e w n ę tr z n y c h d e s tr u k c y jn y c h c z y n n ik ó w w w e w n ę tr z n ą str u k tu r ę im p eriu m z b ie g ło s ię z w id o m y m i o zn a k a m i r o z p rz ężen ia w s y s te m ie le n n w o j s k o w y c h , p o d sta w y k o n n e j s iły u d e r z e n io w e j o sm a ń sk ic h w o js k oraz g w a ranta tr a d y c y jn e g o p o rzą d k u g o s p o d a r c z e g o i s p o łe c z n e g o p a n u ją c e g o na tu reck iej p r o w in c ji3. Z b ad ań B istry A n d r e je w n y C v e tk o w e j i W ie r y M u ta fc z ije w e j w y n ik a , ż e p rzez c a łe s ie d e m n a s te s tu le c ie s y s te m len n w o js k o w y c h u le g a ł c ią g łe m u p r o c e s o w i ro zk ła d u p od n a p o rem b e z w z g lę d n e g o fisk a liz m u p a ń stw a .
Z ja w isk o to p r z e b ie g a ło na d w u p ła sz c z y z n a c h . Z je d n e j stro n y w y p ie r a n o tim a rio tó w z ic h n a d z ia łó w le n n y c h na rzecz p o w ię k s z a n e g o tą d ro g ą a rea łu z iem i su łta ń sk ie j (hass), k tó rą o d d a w a n o w d z ie r ż a w ę u rzęd n ik o m d w o ru i a d m in istr a cji. W ła d za c e n tr a ln a tra ciła s to p n io w o b ezp o śred n ią k o n tr o lę n a d ty m i p o sia d ło śc ia m i, k tó re p r z e c h o d z iły z rąk d o rąk w o b r ę b ie r ó ż n y c h u ż y tk o w n ik ó w . P a ń stw o w p o g o n i za z y s k iem ta r g n ę ło się b e z p o śr e d n io na sip a h ó w , w id z ą c ich co ra z m n iejszą p r zy d a tn o ść b o jo w ą , ja k o n ie z d y s c y p lin o w a n e j i n ie w y s z k o lo n e j fo r m acji o p r z e sta r z a ły m s p o s o b ie w o jo w a n ia , c z e g o w id o w n ią b y ły p o n o s z o n e p rzez O sm a n ó w k lę s k i w o je n n e na fr o n c ie p ersk im w latach 1603— 1612, 1616— 1668 i 1623— 1629. N a d z ia ły le n n e o d eb ra n e sip a h o m w y p u sz c z a n o w rodzaj d o c h o d o w e j a r e n d y z w a n e j iltizam . B y ły to g o sp o d a r stw a p o d a tk o w e , k tó r y c h n a d z o r c y z w a n i m u ltezim am i o tr z y m y w a li od p a ń stw a c z ę ś ć d o ch o d u ja k o z a p ła tę za a d m in istr o w a n ie m a ją t k iem ziem sk im , a p o z o s ta łe w p ły w y p r z e s y ła li d o sk arb u p u b liczn eg o . O b o w ią z k i m u ltezim a o g r a n ic z a ły s ię do e k s p lo a ta c ji fin a n s o w e j p o w ie rzo n ej so b ie d z ie r ż a w y i n ie z a w ie r a ły ż a d n y c h w o js k o w y c h z o b o w ią z a ń 6. W r e z u lta c ie w m ie js c e r u g o w a n y c h sip a h ó w , s ta n o w ią c y c h pod s ta w ę le n n e j k o n n ic y i tr a d y c y jn e g o p o rząd k u s p o łe c z n e g o na w si, po ja w ili się tam n o w i d z ie r ż a w c y , k tó r z y n ie b y li z a in te r e so w a n i służbą 5 F. G. M i 1 к o w a, Su r la t e n e u r et le c a r a c te r e d e la p r o p r ié t é d'Etat de*
ter r e s m i r i y e da n s l'Empire O t t o m a n du X V * au XIX » s., „E tudes B alkan iq ues" 1966,
nr 5, s. 160— 162; B. N e d к o w, [rec.:] V . P. M u t a f с i e v a, S. Л. D y m i t r o w ,
Sur l'Etat du s y s t e m e d e s tim a r s d e s X V I I * et X V I l l * ss„ Institut d'Etudes B alkan i
qu es, S ofia 1968, s. 270, [w :| „Etudes B alkan iq ues" 1969, nr 3, s. 109—-112.
B S. .). S h a w , T h e O t t o m a n v i e w ol th e Balkan s, [w:] Ch. and B. J e 1 a v i с h,
w o js k o w ą ani w z g lę d n ie u sta b iliz o w a n ą s y tu a c ją c h ło p ó w -r a ja tó w , le c z p r z e d e w sz y stk im sz y b k im i k o r z y śc ia m i fin a n so w y m i, o s ią g a n y m i ze sz k o d ą dla p a ń stw a i lu d n o śc i m ie js c o w e j za p o m o c ą r o s n ą c e g o w y z y sk u i p r z y k r ę c a n e j śru b y p o d a tk o w e j. Z d ru g iej stro n y , sta ją c s ię u ż y t k o w n ik a m i z iem i na p r a w a c h w a r u n k o w e g o p o sia d a n ia , d ą ż y li n a d e w s z y s tk o do p r z e k sz ta łc e n ia d z ie r ż a w y w e w ła s n o ś ć p r y w a tn ą , w o ln ą od in g e r e n c ji i k o n tr o li w ła d z y c e n tr a ln e j7.
W ich śla d y p o sz li u ż y t k o w n ic y z ija m e tó w — z a im o w ie , a ta k że b o g a c i fe u d a ło w ie d y s p o n u ją c y ju ż od d ru g iej p o ło w y X V I s tu le c ia z n a c z n y m i śro d k a m i n a c isk u p o lity c z n e g o i d o c h o d ó w fin a n s o w y c h w o b r ę b ie o sm a ń sk ic h p a s z a ły k ó w . Z a r ó w n o p ie r w si, ja k i d ru d zy p o c h o d z ili w w ię k s z o ś c i sp o za k r ę g ó w sta re j słu ż e b n e j a r y sto k r a c ji o tr a d y cja ch w y s o k ie g o m o ra le w o js k o w e g o i p o s łu s z e ń s tw a dla su łta n a , a b y li p rz ed e wrsz y stk im z a in te r e s o w a n i r o z sz e r z e n ie m s w o ic h w ła s n o ś c i k o s z tem u p r a w n ie ń k o r o n y , d r o g ą j a w n e g o lub ta jn e g o z a g r a b ia n ia m o ż li w ie lic z n y c h p o s ia d ło ś c i le n n y c h .
C ię ż k ie c io s y s y s te m le n n w o js k o w y c h o tr z y m a ł w d o b ie rzą d ó w r o d z in y K ö p rü lü ch (1 5 1 X 1 6 5 6 — 1X 1702). S z c z e g ó ln ie w o k r e s ie sp r a w o w a n ia r z ą d ó w p r z e z M e h m e d a K öprülü, j e g o s y n a F a z y l A h m ed a K öp rü lü i ich k r e w n ia k a K ara M u sta fę p a sz ę z M e r z ifo n u z m u sz a n o s ip a h ó w pod o b u ch em w y s iłk u w o je n n e g o , za p o m o c ą s u r o w y c h r e p r e sji, d o w y p r o w a d z a n ia w p o le ilo ś c i k o n n ic y p rz e k r a c a ją c e j e k o n o m ic z n e m o ż liw o śc i n a d z ia łó w le n n y c h 8. W w y n ik u n ie k o n s e k w e n tn e j p o lity k i w ła d z o sm a ń sk ic h tim a ry r o zd ra b n ia ły s ię co ra z bard ziej, s p a d a ł d o c h ó d z len n , a s ip a h o w ie u b o ż e li i p rzed o sta te c z n ą ru in ą r a to w a li s ię z b ie g o s tw e m d o m iast. W r e z u lta c ie le n n a p u s to s z a ły i p r z e c h o d z iły do rąk m ie js c o w y c h fe u d a łó w , k tó r z y w o b lic z u p o s tę p u ją c e g o p r o c e su d e c e n tr a liz a c ji p a ń stw a r o z lu ź n ia li w ię z i z w ła d z ą ce n tr a ln ą i b ez trudu p r z e k sz ta łc a li w ła s n o ś ć w a r u n k o w ą w p o s ia d ło ś c i p r y w a tn e i d z ie d z ic z n e .
W p a rz e z u p a d k iem m ilita r n e g o z n a c z e n ia ja z d y le n n e j r o sła ilo ść w o js k ż o łd o w y c h , z w ła sz c z a ich p o d s ta w o w e g o c z ło n u ja n c z a r ó w , s t a n o w ią c y c h p o te n c ja ln e z a g r o ż e n ie dla a u to r y te tu s u łta n ó w oraz n ie z m ie r n ie d o k u c z liw e o b c ią ż e n ie dla o c ię ż a łe j i n ie w y d o ln e j fin a n s o w o b iu r o k r a ty c z n e j m a c h in y W y s o k ie j P orty.
W ra z z z a n ik ie m s y s te m u dew szirm e® m a la ła ich k a r n o ść i w a lo r y В А. С V o l к o w a, P ro m en i w o s m a ń s k i ja le o d a l i z a m na b a l k a n s k i t e z e m i p r e z X V I - X V I I I w., „ Islo ricz esk i P regled" 1971, t. 27, k. 4, s. 60— 63.
8 S. A. D i m i t r o w , P o litik a ta na u p r a w l i a w a s z c z a l a w a r c h u s z k a w T u i c i j a sp r ia m o f p a h i j s t w o t o w t o r a t a p o l o w in a na XVII I w ., „Iśto riczesk i P regled" 1962,
k. 5, s. 36.
9 V. L. M e n a g e , D e v s h i r m e , [w:] T h e E n c y clo p a ed ia ... , t. 2, L eid en — L on d yn 1965, s. 212.
b o jo w e, a ro sła a n a r ch ia w ic h s z e r e g a c h , s z e r z y ł s ię u p a d ek d ucha w o js k o w e g o , k tó ry m t o w a r z y s z y ła żąd za co ra z to n o w y c h p r z y w ile jó w . R ząd o sm a ń sk i c h c ą c o d c ią ż y ć sk a rb c e n tr a ln y i u w o ln ić o d n ic h s t o lic ę w y s y ła ł ic h d o g a r n iz o n ó w p r o w in c jo n a ln y c h , g d z ie n ie p o d le g a ją c m ie jsc o w e j a d m in istra cji n a p e łn ia li str a c h e m c a łe e ja le ty , p o p rzez s w o je s łu ż b y p o lic y jn o -n a d z o r c z e 1". Z o r g a n iz o w a n i c e n tr a ln ie i p o w ią z a n i z d u c h o w ie ń s tw e m m u zu łm a ń sk im p rzez w p ły w o w y za k o n b e k ta sz y tó w w la ta c h o s ie m d z ie s ią ty c h X V II s tu le c ia o s ią g n ę li lic z b ę p o n a d 54 ty s. r e je s tr o w a n y c h ż o łn ie r z y 11. N ie m ie ś c ili s ię już w te d y w k o sz a r a c h sw o ic h g a r n iz o n ó w i za sz ła p o trz eb a u io k o w y w a n ia ic h p o k w a te r a c h p r y w a t n y c h , p o za o b ręb em tw ierd z, w k tó r y c h s ta c jo n o w a li, c o z n a c z n ie ro z lu źn iło ic h d y s c y p lin ę oraz p r z y w ią z a ło do in tr a tn y c h z a ję ć c y w iln y c h , jak d rob n y h a n d el, p o śr e d n ic tw o w w y m ia n ie to w a r ó w c z y rzem io sło . W d ru g iej p o ło w ie X V II s tu le c ia , k ie d y ty tu ł ja n cza ra sta ł s ię raczej u p r a g n io n y m a w a n se m s p o łe c z n y m n iż p o d p o rą tronu i p a ń stw a , w ie lu m u zu łm a n ó w u b ie g a ło się o u m ie s z c z e n ie na lis ta c h w za m ia n za ła p ów k i.
P o w sz e c h n a k o ru p cja w k r ę g a c h ic h z w ie r z c h n ik ó w — d izd a ró w i se r h a t a g ó w u ła tw ia ła p o b ie r a n ie w y n a g r o d z e ń p ie n ię ż n y c h i u p o sa ż e ń w n a tu ra lia ch , bez o b o w ią z k u o d b y w a n ia ć w ic z e ń w o js k o w y c h .
N a jb a rd ziej p r z e d się b io r c z y m sp o śr ó d ty c h fik c y jn y c h ja n c z a r ó w u d a w a ło s ię w ten sp o só b d o b rn ą ć d o w ie k u e m e r y t a ln e g o i p o b ie r a ć z a s iłe k p ie n ię ż n y ja k o w e te r a n i (kurudżu, otu rak ), ch o ć n ig d y n ie o g lą d a li na w ła s n e o c z y b ite w n e g o szta n d a r u 12.
D u ch z a c o fa n ia o b ja w ił też s w o j e sy m p to m y w z a k r e sie b ron i pal n ej. P iec h o ta z n a jd o w a ła u p o d o b a n ie do m u sz k ie tu lo n to w e g o aż p o k o n ie c X V II w . C ię ż k ie str z e lb y w y r ó ż n ia ły s ię d łu g ą lu fą o k a lib rze p o n a d 20 mm. S tr z e la ły d u ż y m i k u la m i o w a d z e od 40 do 50 d ir h e m ó w 13. P rzy k o ń c u s tu le c ia O sm a n o w ie u d o sk o n a lili h isz p a ń sk i za m ek sk a łk o w y i z a s to s o w a li to u r z ą d z e n ie (czok m ok ) w s w o ic h ja n cza rk a ch . L żejszą broń p a ln ą ła d o w a n o p o c isk a m i o w a d z e od 4 d o 5 d irh em ó w . K on n ica je s z c z e za S u lejm a n a K an u n i (2 2 1 X 1520 — 7 1 X 1566) o d m ó w iła w y m ia n y łu k ó w r e fle k s y jn y c h na k ró tk i rodzaj n ie p o r ę c z n e g o
10 C. G e o r g i e w a , O r g a n is a tio n et f o n c tio n s du c o r p s d e s ja n is s a ir es da n s les t e r r e s b u lg a r e s du X V /' ju sq u a u mil ieu du XVI11* s iè c le s , „E tudes H istoriq u es"
1970, t. 5, s. 322— 325.
u L. F. M a r s i g 1 i, L'Etat m il ita ir e d e l'E mpire O t t o m a n , t. 1, H a g a — A m ster
dam 1732, s. 90— 91.
12 G e о r g i e w a, op. cit., s. 324.
13 D irhem rów n a! się w p rzyb liżen iu 3,212 q, c z y li k u le o w a d ze od 40 do 50 d irh em ów w a ż y ły o d 128,5 g do 160 g. Inform acja o o sm a ń sk iej broni p a ln ej zn aj d u je się w e n c y k lo p e d ii islam u. Por. V. J. P a r r y , Barud, [w:] T he Enc yclopaedia... , t. 1, L eid en — Londyn 1960, s. 1061.
a r k e b u z a 14. O b ok sza b li z o tw a r ty m je lc e m o s z e r o k ie j g ło w n i i z a k r z y w io n y m p iórze, u lu b io n ą b ron ią b y ł w y g ię t y n ó ż — h andzar. O ficero w ie ja zd y , ja k o broni z a c z e p n e j u ż y w a li k r ó tk ich d z ir y tó w (od 60 do 80 cm d łu g o śc i) z trz cin y in d y jsk ie j, z a k o ń c z o n y c h tu le ją z c z w o r o g r a n ia sty m g r o te m 15.
J a n c z a r z y b y li zg o d n i w o p in ii, ż e b roń p aln a w y w o łu j e zb y t d u żo h uku i p om im o sw o je j w a g i i d o n o ś n o ś c i z b y tn io targa w c z a s ie o d d a w a n ia strzału , a w ię c je st n ie c e ln a i m ało sk u teczn a . T o te ż p rzed k ła d a li p on ad n ią n a g ie sza b le, k tó ry m i u d e rza li w sz y k i n ie p r z y ja c ie l sk ie, za g rza n i do w a lk i w id o k ie m p o w ie w a ją c e g o b ła w a tu , z ie lo n e j c h o r ą g w i M ah om eta.
Z a co fa n ie n ie o m in ę ło też a r ty le r ii, rod zaju b ron i p a ln ej, k tórej O sm a n o w ie z a w d z ię c z a li w ie le s u k c e s ó w b ite w n y c h z B izancjum , E g ip tem m a m elu ck im i P ersją w X V i X V I stu leciu .
Już w k r ó tc e p o b itw ie p od K e r e s z te s (1596 r.) p e w ie n m u zu łm an in z B ośni la m e n to w a ł, ż e c h r z e ś c ija n ie p o p rzez u ż y c ie n o w y c h ty p ó w r ę c z n e g o o ręża i arm at n ie z n a n y c h T urkom , u z y sk u ją z d e c y d o w a n ą p r z e w a g ę ta k ty c z n ą nad arm iam i su łta n a w o tw a r ty m p o lu 16.
W c z a s ie w a lk nad rzek ą Rabą 1663— 1664 w ś w ie tle z a p ise k z o b s e r w a c ji R ajm unda M o n te c u c c o le g o (1608—-1681) a rty le r ia o sm a ń sk a m im o im p o n u ją c e g o w y g lą d u , d ob rej ja k o śc i u ż y te g o sp iżu i w a lo r ó w b o jo w y c h , u stę p o w a ła je d n a k d zia ło m a u stria ck im . Z u ży w a ła zb y t w ie l k ie ilo ś c i p roch u o n isk ie j ja k o ś c i oraz a m u n icji, p rzy m n ie jsz e j ru ch liw o ś c i i s z y b k o str z e ln o śc i. Ze w z g lę d u na u p o d o b a n ie O sm a n ó w do w y p r o w a d z e n ia w p o le c ię ż k ic h arm at fo r te c z n y c h i m o ź d z ie r z y trudno ją b y ło tra n sp o rto w a ć. D ziała p o lo w e H a b sb u rg ó w p r z e w y ż s z a ły arm aty su łta n a sk u te c z n o ś c ią o g n ia i g ię tk o ś c ią m a n ew ru w c z a s ie b itw y .
N a to m ia st z a r ó w n o M o n te c u c c o li, jak i Luigi F erd in a n d o M arsigli (1658 17J0) n ie u k r y w a ją s w e g o p o d ziw u dla o sm a ń sk ic h p ła tn e r z y c z y zb ro jm istrz ó w (d żeb ed ży ler) w y tw a r z a ją c y n ie ty lk o str z e lb y (tufenk) c z y łuki, str za ły , sza b le, a le i a m u n icję, o łó w na k u le, za p a łk i (fitil), a p r z e d e w s z y s tk im c h w a lą b o m a rd ier ó w (h u m b arad żylar) w y r a b ia ją c y c h b om b y ze sz k ła lu b brązu, g ra n a ty , p r z e n o śn e m in y i sz tu czn y o g ie ń oraz sa p e r ó w (la g h im d ży la r), k tó r z y z p o m o cą k o p a c z y p r z y g o to w a li o k o p y , w y k o n y w a li p r a ce ziem n e, sta n o w isk a arm at i za k ła d a li
14 A. B o m b a с i, Im periu m o s m a ń s k ie , „P rzegląd O rien ta listy czn y " 1966, nr 4
cz. 2, s. 298.
15 J. W o j t a s i k , U w a g i k s ię c ia K r z y s z t o f a Z b a r a s k ie g o , p o s ł a w i e l k i e g o do I u r c j i г 1622 r. O p a ń s t w i e o t to m a ń s k im i j e g o si lach z b r o j n y c h , „Stu dia i M a te r ia ły W o jsk o w o śc i" 1961, t. 7, cz. 1, s. 340.
m in y p o d zie m n e , n ie z b ę d n e p o d c z a s o b lę ż e ń tw ierd z c z y u m o c n ie ń p o lo w y c h 17.
R o sn ą ca lu k a te c h n o lo g ic z n a m ię d z y z a s to je m c y w iliz a c y j n y m m u z u łm a n ó w a e u r o p e jsk im i in n o w a c ja m i, z e s z c z e g ó ln ą s iłą w d ru giej p o ło w ie X V II w . u w id o c z n iła s ię w e flo c ie . M ia rę z a c o fa n ia u ja w n iła d łu g o le tn ia w o jn a z W e n e c ją w la ta c h 1645— 1669, w k tó rej o g r o m n e im p eriu m m a ją c e d łu g ie lin ie b r z e g o w e na trzech k o n ty n e n ta c h i r o s z c z ą c e p r e te n s je do w sc h o d n ic h a k w e n ó w M orza Ś r ó d z ie m n e g o , o d M o- rei d o K rety, a sta m tą d aż p o w y b r z e ż e E giptu, T u n isu i A lg ie r u , w l i cza ją c c ie ś n in ę O tran to, M o rze E g e jsk ie , D a r d a n ele, m o rze M arm ara, B osfor, a ta k że M o rze C zarn e, a n a w e t M o rze C z e r w o n e — p o n o s iło k lę sk i na w o d a c h o b le w a ją c y c h p r z e d p o le sa m ej s to lic y .
S z c z e g ó ln ie u p o k a r z a ją c a b y ła p o rażk a u w r ó t D a rd a n e li w lip cu 1656 r., w k tó rej flo ta w e n e c k a r o zg ro m iła a rm ad ę su łta n a lic z ą c ą 79 o k r ę tó w . B yła to b itw a p r z e sta r z a ły c h pod w g lę d e m k o n str u k c y jn y m i h o łd u ją c y m a n a c h r o n ic z n e j sz tu c e ab ord ażu tu r e c k ic h g a le r i g a lio - tó w w io s ło w y c h z w e n e c k im i g a le o n a m i ż a g lo w y m i, p r z e w y ż s z a ją c y m i o k r ę ty p r z e c iw n ik a p r z e d e w s z y s tk im siłą o g n ia i d o n o ś n o ś c ią arm at, a ta k że u m ie ję tn o śc ia m i ż e g lu g i i m o r sk ie g o r z e m io sła w o je n n e g o . W e - n e c ja n ie w y k o r z y s tu ją c sw o ją p r z e w a g ę na m orzu z a ję li w y s p y : T en e- d os, S am o tra k ę i L em nos g r o ż ą c b lo k a d ą d o w o z u ż y w n o ś c i do p on ad 600-tys. a g lo m e r a c ji sta m b u lsk iej. S k u tk i k lę s k i u w r ó t D a rd a n eli z lip ca 1656 r. p r z y s p ie s z y ły d e c y z ję k a m a r y li d w o r sk ie j p o w ie r z e n ia n o m in a cji w ie lk ie g o w e r y z a (1 5 1 X 1656 r. e n e r g ic z n e m u M e h m e d o w i K öprülü, zn a n em u z s iły ch a ra k teru , rozum u i d o św ia d c z e n ia . U z m y s ło w iły p o nad to O sm a n o m k o n ie c z n ą p o tr z e b ę r o z b u d o w y flo ty op artej na w a lo rach ta k ty c z n o -te c h n ic z n y c h g a le o n u 18. J e d n a k d o p iero za r zą d ó w a m b i tn e g o k r ew n ia k a K öprülüch, Kara M u sta fy p a sz y z M erzifo n u (1676— 1783) sp u sz c z o n o na w o d ę w 1682 r. p ie r w s z y g a le o n . U sc h y łk u s tu le c ia u d a ło s ię tą d ro g ą m im o je d n o c z e s n e g o w y s iłk u w o je n n e g o na lą d zie p r z e c iw k o w o jsk o m Ś w ię te j Ligi, u z y s k a ć w z g lę d n ą r ó w n o w a g ę z W e n e c ją na m orzu, a n a w e t w 1695 r. o d z y sk a ć b o g a tą w m a sty k s w y s p ę C h io s 18.
W y d a je się , że g łó w n ą p r z y c z y n ą , u m a c n ia ją c ą za stó j w tu reck iej m a ry n a rce w o je n n e j na p r z estrzen i X V III s tu le c ia , b y ła ro sn ą ca o g ó ln a iz o la c ja te c h n o lo g ic z n a im p eriu m w sto su n k u d o o s ią g n ię ć na m orzu
Ibid., s. 1062.
11 H. K r e t s c h m a y r , G e s c h i c h t e v o n V e n e d ig , t. 3, Stu ttgart 1934, s. 328—
— 331; A. D. N o w i c z e w , i s t o r i ja T u rcyi. Ep oc ha lie o d a l iz m a , t. 1, L eningrad 1963, s. 180— 183.
M J. H. U z u n c z a r s z y l y , B a h r iyy a . T h e O t t o m a n n a v y , [w;] T h e E n c y c l o paedia..., t. 1, s. 948.
e u r o p e js k ie g o o to c z e n ia . M iała on a s w e źród ła p s y c h o lo g ic z n e w rei i - g ijn o -k u ltu r o w e j p o g a r d z ie nad B osforem i Z ło ty m R o g iem dla b a łw o c h w a lc z y c h g ia u r ó w i ich c y w iliz a c y j n e g o dorobku. N e g a ty w n y w p ły w na s iły m o rsk ie m ia ło te ż b e z m y śln e p o w ie r z a n ie sp ra w flo ty , lu d zio m bez d o św ia d c z e n ia m o rsk ieg o , a ta k ż e o p a r c ie im p r o w iz o w a n y c h rek ru ta cji z a łó g o k r ę to w y c h na p rze m o cy , c o w k o n s e k w e n c ji n a p e łn ia ło g a le r y p rzy p a d k o w y m m a teria łem ludzkim .
N ie b ez z n a c z e n ia b y ła tu n ie w ie d z a T u rk ó w na p o lu k artografii, ż e g lu g i i b u d o w n ic tw a o k r ę to w e g o . A le za sa d n ic z ą r o lę o d e g r a ł brak w y s z k o lo n y c h rezerw lu d zk ich , w y n ik a ją c y z e sła b o śc i o sm a ń sk ie j flo ty h a n d lo w e j, te g o p o d s ta w o w e g o z a p lec za , k a żd ej ó w c z e s n e j, lic z ą c e j s ię
s iły m orsk iej.
O g ó ln y k r y z y s stru k tu ry p a ń stw a i z a stó j w id o c z n y w p o s z c z e g ó l n y c h ro d za ja ch broni o d b ija ł p a n u ją c y d u ch k o n se r w a ty z m u w o s m a ń sk ie j sz tu c e w o je n n e j. W d ru g ie j p o ło w ie X V II s tu le c ia , k ie d y to w a rm iach e u r o p e jsk ic h z a c h o d z iły b u r z liw e z m ia n y g łó w n ie pod w p ły w e m o s ią g n ię ć h o le n d e r sk o -sz w e d z k ic h , a i r ó w n ie ż fra n cu sk ich , w tu re c k ie j str a te g ii i ta k ty c e brak b y ło z a sa d n ic z y c h p rzem ia n w duchu czasu .
W p r a w d zie reform y K öp rü lü ch u m o c n iły d y s c y p lin ę w arm ii oraz jej p o d sta w y fin a n so w e , a le n ie p r z y n io s ły ja k o ś c io w y c h ro zw ią za ń na m ia rę s to ją c y c h przed p a ń stw e m p ro b lem ó w , g d y ż z a s k le p iły się n a p rzek ó r b ie g o w i h isto rii w u p a rty m d ą ż e n iu do n a śla d o w n ic tw a i o d tw o r z e n ia p r zeb rz m ia ły c h w z o r c ó w z b e z p o w r o tn ie u tr a c o n e j m i n io n e j c h w a ły i ś w ie tn o ś c i O sm a n ó w 20.
S tia t e g ia tu reck a d ą ż y ła do w y g r a n ia w o jn y , p rzed e w sz y stk im popi z e z z a p e w n ie n ie so b ie lic z e b n e j p r z e w a g i nad n ie p r z y ja c ie le m . Po sta rem u c e le m w o jn y b y ło o p a n o w a n ie o b szaru i z d o b y c ie jak n a jw ię k sz e j ilo ś c i je ń c ó w w m o ż liw ie k rótk im o k r e sie w io s e n n o -le tn ie j k a m p anii, a n ie z n is z c z e n ie s iły ż y w e j n ie p r z y ja c ie la . Z ty c h p o w o d ó w d ą żo n o do o p a n o w a n ia tw ierd z za p o m o c ą n a g łe g o szturm u, p o p r z e d z o n e g o n ie z b ę d n y m o b lę ż e n ie m w ra z z p racą m in ersk ą i o str z a łe m a r ty ler y jsk im . T a k ty c z n ą sła b o śc ią arm ii o b c ią ż o n e j zb y t w ie lk ą ilo śc ią ta b o ró w i b a g a ż y -1 b y ła k ilk a k ro tn a p r ze w a g a ilo śc io w a ja z d y nad p ie ch o tą i n ie r u c h liw ą , c h o ć im p o n u ją c y c h ro zm ia ró w a rty lerią . N a p olu b itw y O sm a n o w ie p r z y jm o w a li tr a d y c y jn e u g r u p o w a n ie b o jo w e w k s z ta łc ie p ó łk s ię ż y c a p o d z ie lo n e g o na p ię ć e le m e n tó w : a w a n g a r d ę, cen tru m , p r a w e sk r zy d ło , le w e sk r z y d ło i a rierg a rd ę. Z a z w y c z a j na
20 S h a w , op. cit., s. 70— 72.
и R. M o n t e c u c c o l i , B e so n d e re u n d g e h e im e K rieg s- N a c h r ic h te n des... w o
ri nn en d i e A n fa n g s — G r u e n d e d e r K r ie g s -K u n s t se h r d e u tlic h b e s c h r i e b e n sind...,
ro g a ch p ó łk s ię ż y c a r o z m ie sz cz a n o n a js iln ie js z e o d d z ia ły w y b o r o w e j k o n n ic y , a w śro d k u p ie c h o tę i a r ty le r ię , w ra z z k a są w o js k o w ą i w y ż szy m d o w ó d z tw e m , na c z e le z s e r a sk e r e m 22.
P o d sta w o w ą ro lę w ta k ty c z n y m r o zeg r a n iu b itw y p o w ie r z a n o je ż d z ie, k tó rej c h a o ty c z n e a tak i p r o w a d z o n e z e sk r z y d e ł, m ia ły za z a d a n ie r o zer w a ć i p o m ie sz a ć sz y k i n ie p r z y ja c ie ls k ie , w y w o ła ć w ich sz e r e g a c h o b ja w y r o z p r z ę ż e n ia i p a n ik i, a b y p r z y g o to w a ć te r e n w a lk i do g w a łto w n e g o u d erz en ia z b ite g o tłu m u ja n c z a r ó w na cen tru m u g ru p o w a n ia b o jo w e g o p r z e c iw n ik a . J e śli n ie p r z y ja c ie l n ie p otrafił d ać o d p oru tej d o ść s c h e m a ty c z n e j, le c z z a sk a k u ją c e j dla d o św ia d c z e ń z a ch o d n ich ta k ty c e i je g o sz y k i z o s ta ły ro ze r w a n e , a o d d z ia ły u le g a ły ro zp rzężen iu , lo s je g o w k r ó tc e s ię d o p e łn ia ł, sz e d ł w ja sy r, g d y ż lotn a jazd a o sm a ń sk a i tatarsk a n ie m ia ły so b ie r ó w n y c h w za k o ń c z e n iu b itw y w y n is z c z a ją c e j p o śc ig ie m . J ed n a k na Z a c h o d z ie od c z a s ó w b itw y pod S zen tg o tta rd -M o g ersd o rf (31 V II — 1 VIII 1664 r.) A u str ia c y i F ran cu zi u m ie ję tn ie d o w o d z e n i p rzez M o n te c u c c o le g o p otrafili w y k o r z y s ta ć p rzeszk o d ę w o d n ą , p o w str z y m a ć i o d e p r z e ć n a ta r c ie O sm a n ó w k o m b in o w a n y m u d erzen iem ja zd y , p ie c h o ty i a r ty le r ii, a tym sa m y m zm u sić do o d w ro tu w o jsk a d o w o d z o n e p rzez sa m e g o w ie lk ie g o w e z y r a F a z y ła ^ h m e d a K öprülü.
J e d n a k ż e n a jle p s z e w y n ik i w sta r cia ch z T urkam i w o tw a r ty m p o lu p r z y n io s ły p o ls k ie d o św ia d c z e n ia z d o b y J an a S o b ie s k ie g o (C hocim — 11 XI 1673 r.). Tu w o b e c w y ż s z o ś c i h u sarii nad za r ó w n o sip a h a m i ż o ł d o w y m i, jak i to p r a k ły O sm a n o w ie b y li po p ro stu b e z siln i, c o o s ta te c z n ie u d o k u m e n to w a ła w s z e r sz y c h ram ach w s p ó łp r a c y z N ie m c a m i na p o lu b itw y o d sie c z w ie d e ń sk a .
W zr o st w y d a tk ó w na ro sn ą cą m a ch in ę b iu ro k ra ty czn ą p a ń stw a oraz k o s z to w n y c h w o jsk z a c ię ż n y c h z b ie g ł się w d ru g iej p o ło w ie X V II s tu le c ia z c iężk im k r y z y se m p ie n ię ż n y m i fin a n so w y m .
P rzez d łu gi c z a s fin a n se T urcji, jej w o js k o i a d m in istra cja c z e r p a ły ze z w y c ię s t w o lb r z y m ie łu p y , k tó r e s ta n o w iły p o w a ż n e źró d ło d o c h o d ó w i b o g a ctw . O k o ło 1/5 z d o b y c z y k ie r o w a n o do skarbu su łta n a , a p o z o s ta łe 4/5 w a r to śc i łu p ó w w o je n n y c h d z ie lo n o m ię d z y w o jo w n ik ó w . S p o só b p o d z ia łu z d o b y c z y n a śla d o w a ł w y p r a c o w a n e p ie r w o w z o r y z o- k r e su p ie r w s z y c h k a lifó w a ra b sk ich i sta n o w ił łą c z n ie z m o ty w e m ic e o lo g ii r e lig ijn e j n ie n a w iś c i k o ło z a m a c h o w e p o b u d z a ją c e s iły i e n e r - crię arm ii o sm a ń sk ic h na d r o d z e ich z w y c ię s k ic h p o c h o d ó w 23. G dy g r a nica u s ta b iliz o w a ła s ię i k lę s k i w o je n n e w y e lim in o w a ły d o t y c h c z a s o
22 J. C. G. H a y n e, A b h a n d l u n g ü b e r d i e K r ie g s k u n s t d er T ü rk en , v o n ihren M ar sch en , Lagern, S ch la ch ten u n d B ela g eru n g en , W ie d eń 1788, s. 213— 218,
23 w M u t a f r z i j i ' w a , Za s a s to j a n e t o na s p a h il a k a p r e z X V -—X V / w ., „Isto-riczcsk i Pregled" 19.59, k. 3, s. 39.
w y n a p ły w b o g a c tw o ra z w z r o s ły k o s z ty u tr zy m a n ia a p a ra tu p a ń s tw o w e g o i arm ii, u w a g a fis k a ln e j a d m in istr a c ji s k ie r o w a ła s ię do w n ętrza o lb r z y m ie g o o b sza ru (o k o ło 6 m in km 2 i 25 m in lu d n o ś c i w d ru g iej p o ło w ie X V I w .).
Już w k o ń cu X V I w . n a stą p iła g w a łto w n a d ep recja cja a k cz e, p o d s ta w o w e j m o n eta rn ej je d n o stk i o b r a ch u n k o w ej. W te d y to d z ie jo p is o sm a ń sk i M u stafa S e la n ik i z a n o to w a ł, ż e ,,a k c z e je s t tak le k k i jak liść m o r w o w y , c ie ń s z y od p ła tk a p ap ieru i bez w a r to śc i, n ic z y m kropla r o sy " 24.
Z łej, n ie p e łn o w a r to ś c io w e j m o n e t y n ie c h c ia ło p r z y jm o w a ć w o jsk o , lu d n o ść i ad m in istra cja . P r o w a d z iło to do sp o łe c z n y c h zab u rzeń oraz ś c ią g a n ia o p ła t i ś w ia d c z e ń w ta k ich to w a ra ch , jak s a le tr a 25 c z y ziarno, c o h a m o w a ło w y m ia n ę i p o w ię k s z a ło c h a o s g o sp o d a r c z y .
D e w a lu a c ji a k c z e to w a r z y s z y ł sp a d ek c e n y srebra i w z r o st c e n y z ło ta, c o u c z y n iło ta ń szy m i su r o w c e i w y tw o r y rzem io sła tu r e c k ie g o . W ła d z e o s m a ń s k ie u s iło w a ły w y b r n ą ć z k ło p o tó w m o n e ta r n y c h u c ie k a jąc się w 1620 r. do em isji sreb rn ej je d n o stk i p ie n ię ż n e j z w a n e j para, m a ją c ej w a r to ść 4 a k cze, a g d y i to n ie z a h a m o w a ło d e w a lu a c ji, w y p u ś c iły w 1687 r. rodzaj tu r e c k ie g o talara, w z o r o w a n e g o na o śm io - r e a lo w e j m o n e c ie h isz p a ń sk iej, k tó r e g o S am u el Ricard z F lo re n cji n a z w a ł z w ło sk a p iastrem .
P o w y ż s z e zja w isk a p o c ią g n ę ły za so b ą w z ro st e k sp lo a ta c ji fisk a ln ej c h ło p ó w . P od atek , k tó ry w 1582 r. w y n o s ił od 40 do 50 a k cze, już w 1640 r. o s ią g a ł w y s o k o ś ć 800 a k c z e 26.
P o n ie w a ż ram ię rządu sta m b u lsk ie g o n ie d o s ię g a ło d a le k ic h pasza- ły k ó w , b e jo w ie i p a s z o w ie na sk a rg i b e zb ro n n ej i w y z y s k iw a n e j lu d n o śc i, n ie k ie d y c y n ic z n ie o d p o w ia d a li, że su łta ń sk i ferm an (k tóry w y d a w a ł su łta n z m y ślą o o c h r o n ie i o p ie c e s w o ic h p o d d a n y ch ) p o sia d a ł s iłę ty lk o w d zień w y d a n ia , a p o słu ch , c o n a jw y ż e j na d ro d ze ze S ta m b u łu do A d r ia n o p o la 27.
N ie k tó r z y p a s z o w ie i b e jo w ie p o d ró żu ją c po p r z y d z ie lo n y c h so b ie o b sz a r a c h w y m u sz a li w sp o só b a rb itra ln y n ie le g a ln e o p ła ty od ra ja tó w z w a n e p o d z ię k ą za p r zy ja zd (sela m lik ). W ś w ie t le badań B. C v e tk o w e j w z e s ta w ty c h r a b u n k o w y ch ś w ia d c z e ń w p ien ią d zu i n a tu ra lia ch w c h o d z iła o p ła ta p o z d r o w ie n io w a (p o k ło n — a k c z e si), rodzaj p o d a ru n k u
24 C v e t k o w a , Promeni..., s. 59.
25 M. E, M o j e r , W l i j a n i j e „ r i e w o lu c y i cen" w J e w t o p i e na O s m a n s k u ju I m p ie -
riju, „ N a ro d y A zji i A fryki" 1975, nr 1, s. 96— 107; J. R o y c h m a n , O p e w n y c h z a g a d n ie n ia c h d z i e j ó w p o w s t a ń a n t y l e u d a l n y c h w Turc ji w X V I I — XV II I w., „Prz.
gląd O rien ta listy czn y " 1952, z. 4, s. 99. *6 Ibid. s. 93.
27 Ch. G a n d e w , Priczin i za u p a d a k a na tu rs k a ta im peria w p e r io d a ot
sk ła d a n e g o p rzy p o w ita n iu (te sz r ifiy y e ), o d sz k o d o w a n ie za z u ż y te p o d k o w y je g o k o n i — (nal b eh a si), z w r o t k o s z tó w za p o d n is z c z e n ie lu k s u s o w e j o d z ie ż y w c z a s ie p o d ró ż y — (kaftan behcisi) oraz za p ła ta za śc ie r a n ie się z ę b ó w i sz c z ę k p r o w in c jo n a ln e g o d y g n ita rz a w c z a s ie k o n su m p cji d a rm o w ej ż y w n o ś c i p r z y g o to w a n e j p rzez m ie sz k a ń c ó w
w io sk i — (disz h a k k i)28.
D e p r e c ja c ję a k c z e w sto su n k u do piastra i z ło te g o d u k ata w e n e c k ie g o , w raz z p o g łę b ia ją c y m się d e fic y te m b u d ż e to w y m p a ń stw a o sm a ń s k ie g o na p r z e str z en i 70 lat X V II stu le c ia , ilu str u je za łą c z o n a ta b ela . W ś w ie t le p r z y to c z o n y c h tam b adań R ob erta M an tran a, k o r y g u ją c e g o w c z e ś n ie js z e u s ta le n ia J ó z e fa H am m era, o g r o m n y m o b c ią ż e n ie m dla sk arb u p u b lic z n e g o b y ły k o s z to w n e w o jsk a z a c ię ż n e . T ak np. w 1652 r. w y d a tk i w o js k o w e p o c h ło n ę ły 491 322 000 a k c z e na o g ó ln ą su m ę 669 700 000, c o sta n o w i 73% . N ie m n ie jsz e k o s z ty p r z y n io sły lata 1660— — 1661. U d ział w y d a tk ó w w o js k o w y c h w o g ó ln y c h ro zch o d a ch sp ad ł z a le d w ie o I 0 ,, w sto su n k u do roku 1652 i w y r a ż a ł się sum ą 428 534 000 a k c z e w o b e c o g ó ln e j k w o ty w y d a tk ó w 593 604 000 a k cze, c o w y n o s iło 72%.
Poza o k r e se m s z c z ę ś liw e g o dla O sm a n ó w z a k o ń c z e n ia w o jn y o K re- tę 1669— 1670, k ie d y to żo łd w o jsk z a c ię ż n y c h p o c h ło n ą ł ty lk o 53° <i o g ó l n y c h w y d a tk ó w p a ń stw a i b y ł c a łk o w ic ie p o k r y ty w p ły w a m i z n a d w y żk ą , im perium z n a jd o w a ło się w d ru g iej p o ło w ie te g o s tu le c ia w p er m a n en tn y m k r y z y s ie fin a n so w y m c h a r a k te r y z u ją c y m się sta ły m d e f ic y tem b u d ż e to w y m , w y k a z u ją c y m z d e c y d o w a n ie te n d e n c ję ro sn ą cą , a w y datki na w o js k o i w o jn ę p o c h ła n ia ły b lisk o 3/4 r o z c h o d ó w sk a rb u 20. T ak i sta n rz e c zy p o z w a la w y ja ś n ić k o n ie c z n o ś ć s ię g a n ia p rzez W y s o k ą P ortę do śr o d k ó w n a d z w y c z a jn y c h w p o sta c i p o ż y c z e k z k a s y p r y w a t nej su łta n ó w , m a so w ą k o n fisk a tę fortu n p r y w a tn y c h oraz n a k ła d a n ia n a d z w y c z a jn y c h p o d a tk ó w na lu d n o ść.
W ś w ie t le b ad ań h is to r y k ó w b a łk a ń sk ic h na o b sza rze p a ń stw a s u ł tana w d ru g iej p o ło w ie X V II s tu le c ia p o g łę b ia ł s ię tró jstro n n y a n ta g o n izm sp o łe c z n y z a o str z a ją c y w id o c z n e p r z e ja w y k r y z y s u i p r o w a d z ą c y do co ra z w ię k s z e g o ro zk ła d u s p o is to ś c i im perium . S iłę p ie r w sz ą s ta n o w ił d y w a n su łta ń sk i u o sa b ia ją c y c e n tr a lis ty c z n e d ą żen ia p a d y sza c h a i W y s o k ie j P o rty do z a b e z p ie c z e n ia p orzą d k u w e w n ę tr z n e g o i z w a r to śc i m on arch ii, n ie z b ę d n y c h do d a lsz e g o rozrostu dom u islam u , k o sz te m b a łw o c h w a lc z y c h g ia u ró w .
D rugim c z y n n ik ie m b y ły z w a lc z a ją c e p o w a g ę w ła d z y c e n tr a ln e j ż y
28 В. А. С v e t k o w a, Les i n s titu tio n s o t to m a n e s en Europe, W iesb a d e n 1978,
s. 93— 94.
59 R. M a n t r a n, h~'anb\:l d a n s la s e c o n d e m o it ié du XV IW s iè cle, P aryż 1962, S 259.
w io ły a n a rch ii i o d śr o d k o w y c h d ążeń , o g n isk u ją c e się w o k ó ł s a m o w o l n y c h b e j ó w i p a s z ó w 30.
T rzecim zaś p o d b ite n a r o d y b ę d ą c e na różn ym sto p n iu r o z w o ju s p o łe c z n e g o , g o s p o d a r c z e g o i k u ltu r a ln e g o , a le p r z e w y ż s z a ją c e w z a sa d z ie O sm a n ó w za ró w n o p o c z u c ie m to ż sa m o śc i n a r o d o w ej, jak i p r ę ż n o śc ią g o sp o d a r c z ą 1*1. T o też ro z w ó j k w e stii n a ro d o w ej n ie w r ó ż y ł sta b iln o śc i tu r e c k ie g o sta tu s gu o, sp r z y ja ł se p a r a ty z m o w i z a r ó w n o b a łk a ń sk iem u , ja k i a r a b sk ie m u w p a ń stw ie , k tó r e g o p a n u ją c a s p o łe c z n o ś ć — O sm a n o w ie — o d n o siła się p o g a r d liw ie do s w o j e g o tu r e c k ie g o ro d ow od u , a u to ż sa m ia ją c s ię w p o w s z e c h n y m o d c z u c iu z p o n a d n a ro d o w ą w s p ó l n o tą z b ra ta n ą w su n n ic k im o d ła m ie isla m u , u w a ż a ła m a n ife s ta c je u czu ć n a r o d o w y c h za rodzaj 'u w ła c z a ją c e g o g o d n o śc i o so b iste j, d u c h o w e g o o g r a n ic z e n ia 32.
N a tle lic z n y c h w o je n , zab u rzeń s p o łe c z n y c h , r e w o lt ja n c z a r ó w i s i p a h ó w , p a ła c o w y c h p r z ew r o tó w , ja k ich n ie o sz c z ę d z ił T u rcji w ie k X V II, p rzy p a d a ty lk o o k o ło 14 lat w z g lę d n e g o p ok oju . P o z o sta łe 86 lat w o je n m ożn a u zn a ć z je d n e j str o n y za r o z p a czliw ą próbę u trzym an ia z d o b y ty c h ru b ieży , a z d ru giej za o b lic z o n ą z zim n y m w y r a c h o w a n ie m tra d y c y jn ą d ro g ę o d z y sk a n ia m in io n ej św ie tn o ś c i i p o tęg i. O k r e sy s z c z e g ó ln e g o n a p ię c ia w s z y s tk ic h sił p a ń stw a p rzy p a d a ją na lata 1648— 1651, 1655— 1659, 1668— 1669, 1683— 1689. A w ię c tym sa m y m p o k r y w a ją się z o k r e se m sz c z e g ó ln e j d e p recja cji p ien ią d za o sm a ń sk ie g o , c o n ie je st z a p e w n e ty lk o z w y k ły m z b ie g ie m o k o lic z n o ś c i33. J e d n o c z e ś n ie ob ejm u ją p r z e w a ż a ją c ą c z ę ś ć d o b y K öp rü lü ch (1656— 1702), k tóra ch o ć o b fito w a ła w z w y c ię s tw a i s u k c e s y na p o lu fin a n só w i w o jn y , to o s ta te c z n ie z a k o ń c z y ła się k lę sk ą . P o zo sta ła n a to m ia st p ierw szą e n e r g ic z n ą próbą re form p a ń stw a o p a rty ch na r o d z im y ch w z o r c a c h i d o k o n a n ia ch .
W ś w ie tle p r z y to c z o n y c h ro zw a ża ń n ę c i z w ła sz c z a p r z e p r o w a d z e n ie p o r ó w n a ń m ię d z y sy tu a c ją p o lity c z n ą a g o sp o d a r c z ą im perium , a ta k ż e in te r e su ją c e m ogą b y ć w n io s k i w y c ią g n ię te ze s to su n k ó w p o l sk o -tu r e c k ic h tej d ob y. T y lk o p o w ie r z c h o w n a a n a liz a k r y z y s u im perium o s m a ń s k ie g o w la ta c h 1648— 1651 i 1655— 1659 zd a je się w y ja śn ia ć , d la c z e g o T u rcja n ie z a a n g a ż o w a ła s ię c z y n n ie w k o n flik t p o lsk o -u k r a iń sk i w d o b ie p o w sta n ia B ohdana C h m ie ln ic k ie g o , m im o p op a rcia j a k ie g o u d z ie lił K o z a c z y ź n ie C h an at K rym ski. T łu m a c z y ta k ż e p o w ś c ią g liw o ś ć P o rty na o d cin k u p o lsk im w c z a s ie n ajazd u s z w e d z k ie g o , a n a d e w s z y s tk o sk ła n ia do o p in ii, że p o s tę p u ją c y u p ad ek p ań stw a
w G a n d e w . . . , op. cit., s. 79— 80.
31 J. R o j s n e r , К w o p r o s u ob o t s l a w a n i i sl ran z a r u b i e ż n o g o w o s l o k a к naczalu
n o w o g o w r i e m i e n i , „ W o p ro sy Istorii" 1951, nr 6, s. 77.
* S h a w, op. cit., s. 72. * M a n t r a n , op. cit., s. 261.
T a b e l a 1
S to su n ek d o ch o d ó w do w y d a tk ó w skarbu p u b liczn eg o Turcji na przestrzen i w y b ra n y ch lat XVII w.
Lata
D o ch o d y w: W y d a tk i w:
ak cze piastrach du katach a k cze piastrach du katach
1630- 1631 271 608 239 3 395 102 1 piastr =■= 80 a k c z e 2 172 865 t dukat = 125 ak cze 272 350 318 3 404 378 2 178 802 1640 361 800 000 4 522 500 1 piastr = 80 ak cze 3 015 000 1 du kat = 120 akcze 550 000 000 6 875 000 4 583 333 1649— 1650 532 900 000 6 661 250 1 piastr = 80 ak cze 3 330 625 1 dukat = 160 ak cze 687 200 000 8 590 000 4 295 000 1652— 1655 500 711 000 6 258 887 1 piastr = 80 ak cze 1 925 811 1 dukat = 260 ak cze 669 700 000 8 371 250 2 575 769 1660— 1661 581 270 000 7 265 875 1 piastr = 80 ak cze 3 419 235 1 dukat = 170 ak cze 593 604 000 7 420 050 3 491 788 1669 581 278 000 5 812 780 1 piastr = 100 akcze 2 325 112 1 dukat = 250 ak cze 590 604 000 5 906 040 2 362 416 1691 565 751 000 3 535 943 1 piastr = 160 akcze 1 796 034 1 du kat = 315 ak cze 812 878 000 5 080 4H7 2 580 565 Ź r ó d ł o : R. M a n l r a n, I s ta n b u l d a n s la s e c o n d e m o i t i é du X V I l e s i é e le. P a r y ż 1962, s. -5Г— 261; J. H a rn ni e r, S ta a t s v e r f a s s u n q i S t a a t s v e r w a l t u n g d es O s m a n i c h e n Re ic h s , t. U, W i e d e ń H15, s. 182— lf‘3; J . W . Z i n k e i s e n , G e s c h ic h t e d e s o s m a n i s c h e n R e i c h e s in Europa, cz. III, G ot h a 1-55, s. 704— '05. W a r t o ś ć p i a s t r a ( k tó r y p o j a w i ł s ię d o p i e r o w 16-7 r. i w a ż y ł 19,24 g, o ś r e d n i c y ok. 40 mm, a by ł o d p o w i e d n i k i e m o ś m i o r e a l o w e j m o n e t y h is z p a ń s k i e j) p o d a n o w ś la d za R o b e r t e m M a n t r a n e m h i p o t p ty c z n ie . W s z y s t k i e p r z e l i r z e n i a m o n e t w y r a ż a j ą s z t y w n y k u r s s ta m b u ls k i. Por. F. F. S t h r ö t t e r , W ö r t e r b u c h d er M ü n z k u n d e , Berlin 1970, s. 514 —515 o r a z M a n t r a n, op. cit., t a b l e a u 2, V a l e u r en a s p r e s de s d i v e r s e s m o n n a i e s a y a n t r o u r s a I s ta nb u l.
tu rec k ieg o , jak i u ja w n ił w ie k X V III m iał s w o je g łę b o k ie i n ie z a ta r te p o d ło ż e g o sp o d a r c z o -sp o łe c z n e i fin a n so w o -m ilita r n e w w ie k u X V II, k ie d y to dała o so b ie zn ać tak w y r a z iś c ie r o sn ą ca luka te c h n o lo g ic z n a m ię d z y trw a ją cy m w sta g n a c ji i za c o fa n iu o lb rzy m im im perium a ru ch liw y m i p rzed się b io r c z y m e u r o p ejsk im o to c z e n ie m .
In stytut K ształcen ia N a u cz y cie li
Marian B a ł c z e w s k i
LES ASPECTS
CHOISIS DE LA CRISE DE L'ETAT TURC À LA DEUXIEM E M OITIE DU XVIïèmo SIÈCLE
La p résen te e sq u is s e c o n stitu e un e ssa i do v u lg a r isa tio n d e s sy m p tô m es de la c rise de l'Etat turc, à la d e u x iè m e m o itié du XVII^me s iè c le , sur le plan é co n o m i que (le sy s tèm e finan cier, les fin a n ces), so c ia l et m ilitaire, à la b a se de l'acq u is d es h isto r ien s m od ernes o c c id e n ta u x et b alca n iq u es.
A la lu m ière d es argu m en ts sy n th é tiq u e s et a n a ly tiq u es p résen tés, o n a e ss a y é de sig n a le r com m ent par l'e n c h e v ê tr e m en t d es facteu rs e x tér ie u r s et intérieu rs, d estru ctifs pour la Turquie, fa ib lissa it l'éc o n o m ie et les forces m ilitaires.
En fa c e de l ’éten d u e d es co n tra d ictio n s qui s ’éta ien t a ccu m u lées, lc. prem ier e ssa i a m b itieu x d es réform es, en trep ris par le s gran d s vizirs de la fa m ille de K euprulu (1656— 1702) m o y en n a n t la gu erre et le s so lu tio n s tr a d itio n n e lle s propres, non seu lem en t se teririina par u n e d éfa ite à K arlow itz (jan vier 1699), m ais aussi a c cé lé r a la d éco m p o sitio n d es lie n s d ’O sm an s de l'Etat a v e c leu r b a se é c o n o m i q u es et leu rs d ép en d a n ces, со qui pesa si fortem en t sur la vie de la T urquie au s iè c le su ivan t, le d ix -h u itièm e.
