Swat, Tadeusz
"Odra, Nysa Łużycka, Bałtyk w
polskiej myśli politycznej okresu II
wojny światowej", Marian
Orzechowski,
Wrocław-Warszawa-Kraków 1969 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 484-485
484 r e c e n z j e i o m ó w i e n i a
ro k i w y d a n e p rz e z L u d o w ą S p ó łd z ie ln ię W y d aw n ic z ą w W a rsz a w ie o trz y m a ły s t a
r a n n ą o p ra w ę g ra fic z n ą i ilu s tra c y jn ą . Ż ało w a ć je d y n ie n a le ży , że w y d a w n ic tw o n ie d o łączy ło do k sią ż k i sp isu tre ś c i, in d e k su n a z w is k i m ie jsco w o śc i. W sp o m n ie
n ia J a n a B o e n ig k a s ta n o w ią c e n n ą p o z y cję p a m ię tn ik a r s k ą — w p o w a ż n y m s to p n iu ro z s z e rz a ją n a sz ą w ie d z ę o lo sac h P o lo n ii n ie m ie c k ie j w o k re s ie w o jn y .
Z y g m u n t L ie tz
M a ria n O r z e c h o w s k i , O dra, N y s a Ł u ż y c k a , B a ł ty k w p o ls k ie j m y ś li p o
li-lity c z n e j o k r e s u I I w o jn y ś w ia to w e j, W roclaw ', W a rsz a w a , K ra k ó w 1969, ss. 314,
Ś lą s k i I n s t y t u t N a u k o w y w K a to w ica c h .
Id e a p o w ro tu P o lsk i n a z ie m ie n a d O d rą , N y są Ł u ż y c k ą i B a łty k ie m od czasów , g d y to je d n o z n a c z n ie n a k re ś lił ją D ługosz, aż p o z ak o ń c z e n ie I I w o jn y ś w ia to w e j tk w iła m c c n o w św iad o m o śc i P o la k ó w i p o ls k ie j m y śli p o lity c z n ej. W o k re s ie w o jn y i o k u p a c ji h itle ro w s k ie j w P o lsc e s ta ł a się o n a je d n y m z m o ty w ó w p rz e w o d n ich w sz y stk ic h p a r tii i k ie ru n k ó w m y ś li p o lity c z n e j w k r a j u i z a g ra n ic ą . P o s tu la t o d z y sk a n ia ziem p ia sto w s k ic h , z a g ra b io n y c h p rz e d w ie k a m i p rz e z N iem có w , b y ł b o w ie m w ó w czas p o s tu la te m całego n a ro d u .
P ro b le m a ty k a p rz y szły c h g ra n ic P o ls k i n a d O d rą , N y są i B a łty k ie m w p o l s k ie j m y śli p o lity c z n e j o k re s u w o jn y i o k u p a c ji, ja k d o tą d , n ie d o c ze k a ła się je d n a k b a rd z ie j szczeg ó ło w y ch o p ra c o w ań . Z a g a d n ie n ie m ty m z a jm o w a n o się d o ty ch czas le d w ie fr a g m e n ta ry c z n ie . Is tn ie je co p ra w d a w ie le b a rd z ie j w y c z e rp u ją c y c h p ra c d o ty c z ąc y c h zw y cię sk ie j w k s z ta łc ie p ra k ty c z n y m k o n c e p c ji te ry to r ia ln e j P o lsk ie j P a r t i i R o b o tn ic ze j, a le i o n e p o s ia d a ją c sp o ro lu k , n ie o d p o w ia d a ją n a w ie le w a żn y c h w ty m w z g lęd z ie p y ta ń . P o d o b n ie , o p ra c o w a n ia p rz y c z y n k a rs k ie d o ty czące ta k k o n c ep c ji te ry to r ia ln y c h obozu lo n d y ń sk ie g o i r u c h u lu d o w e g o , ja k ró w n ie ż P r u s W sc h o d n ic h (w te j o s ta tn ie j k w e stii w y m ie n ić n a le ży p ra c ę W o jc iec h a W r z e s i ń s k i e g o , P r z y c z y n k i d o p r o b le m u w s c h o d n io p r u s k ie g o w c za sie I I w o jn y
ś w ia to w e j, K om . M az.-W arm ., 1965, n r 1, ss. 91— 120), n ie w y c z e rp u ją całości z a
g a d n ie n ia .
W te j s y tu a c ji c e n n a je s t re c e n z o w a n a o b e cn ie p r a c a M a r ia n a O rzech o w sk ieg o , sta n o w ią c a c ało ścio w e s p o jrz e n ie n a o m a w ia n ą p ro b le m a ty k ę . A u to r s t a r a się d ać o d p o w ied ź n a p o d s ta w o w e w ty m w z g lęd z ie p y ta n ia , ty c z ąc e k w e s tii t e r y to r ia l n y c h w p o lsk ie j m y ś ii p o lity c z n e j teg o o k re su , ich ro li i f u n k c ji w ró ż n y c h k o n c e p c ja c h p o w o je n n e j E u ro p y o ra z m ie js c a P o lsk i w św iecie. A u to ra in te re su ją^ ta k ż e c z y n n ik i d e c y d u ją c e o w a rto ś c i p ro g ra m ó w r e w in d y k a c ji te r y to r ia ln y c h ja k o w a żn y c h in s tru m e n tó w d z ia ła n ia p o lity c z n eg o . N ie ty lk o z re k o n s tru o w a ł on p ro g ra m y i k o n c e p c je t e r y to r ia ln e k ie ru n k ó w p o lsk ie j m y ś li p o lity c z n e j w ty m o k re sie, a le ta k ż e się g n ą ł do p o tw ie rd z a ją c e j j e a rg u m e n ta c ji, o d d a ł k lim a t to w a rz y sz ą c y ic h p o w sta w a n iu i e w o lu c ji z ależ n e j od b ie g u w y d a rz e ń , ich p o p u la ry z a c ji w śró d P o la k ó w w o k u p o w a n y m k r a ju , n a e m ig ra c ji, w o p in ii w ie lk ic h m o c a rstw . M a te ria łe m ź ró d ło w y m w ty m w z g lęd z ie o k a z a ła się p ra s a i p u b lic y s ty k a , g łó w n ie k o n s p i ra c y jn a , ta k k r a jo w a j a k i e m ig ra c y jn a o ra z u k a z u ją c a się ju ż w w y z w o lo n ej P olsce, a r e p re z e n tu ją c a w sz y s tk ie p o d s ta w o w e k ie ru n k i w p o lsk ie j m y ś li p o lity c z n e j o k re su w o jn y i o k u p a cji. C en n y m u z u p e łn ie n ie m b y ły a rc h iw a lia z a w ie ra ją c e n ie ste ty szc z ątk o w e a k t a g łó w n y c h p a r tii p o lity c z n y ch o ra z b a rd z ie j ju ż o b fitą d o k u m e n ta c ję obozu le w ic y re w o lu c y jn e j i W o jsk a P o lsk ieg o .
P r a c a s k ła d a s ię z trz e c h części. W p ie rw s z e j — O d k lę sk i w rz e śn io w e j do M a n ife s tu L ip co w eg o — A u to r, o m a w ia ją c k o le jn o w sz y s tk ie g łó w n e k ie ru n k i p o
i-R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 485 s k ie j m y ś li p o lity c z n e j, o d n a c jo n a lis ty c z n e j p ra w ic y p o m a rk s is to w s k o -le n in o w s k ą le w ic ę p o d k re ś la , że w sz y s tk ie te p a r tie i u g ru p o w a n ia a p ro b u ją c re w in d y k a c je te ry to r ia ln e n a zac h o d z ie i p ó łn o c y n a w ią z y w a ły do ty c h s a m y c h tr a d y c ji h is to ry c z n y c h . R ó żn ie co p ra w d a d o ch o d ziły do u z n a n ia p o s tu la tu p o w ro tu p rz y s z łe j P o ls k i n a d O d rę , N y sę Ł u ż y c k ą i B a łty k , ró ż n e też p rz y ś w ie c a ły im cele. R óżnica — i to j e s t w n io se k k o ń c o w y p ra c y — d z ie lą c a p o ls k ą m y ś l p o lity c z n ą te g o o k re s u p o le g a ła n a o c en ie sz a n s ty c h p o s tu la tó w , ich re a ln o śc i w k o n k re c ie d z ie jo w y m i d z ia ła n iu n a ich rzecz. '
W sp ó ln ą cec h ą n u rtó w m y ś li p o lity c z n e j o b ozu lo n d y ń sk ie g o b y ła te o ria „d w ó ch w ro g ó w ” a u to m a ty c z n ie e lim in u ją c a Z w ią z e k R ad z ie c k i, ja k o siłę w sp ó ł d e c y d u ją c ą o p rz y s z ły c h lo sac h P o ls k i i je j g ra n ic a c h . R ó w n ież c ec h ą n ie k tó ry c h k o n c e p c ji te r y to r ia ln y c h o b ozu lo n d y ń s k ie g o b y ły w ie lk o m o c a rstw o w e w iz je „ P o ls k i T rz e c h M ó rz ”, „ Im p e riu m S ło w ia ń s k ie g o ”, „ F e d e ra c ji Ś ro d k o w o e u ro p e j s k ie j” czy „ S ta n ó w Z jed n o c z o n y ch E u r o p y ” p o d e g id ą P o lsk i. W izje te o d z w ie rc ie d la ją c s w o isty p o lsk i m e sja n iz m , tę s k n o ty za w ie lk o śc ią i s iłą o p ie ra ły się n a s t r a te g ic zn e j p rz e sła n c e o n ie u c h ro n n o śc i k lę s k i N iem iec i Z w ią z k u R ad zieck ieg o . W to k u d a lsz y c h w y d a rz e ń m y ś l p o lity c z n a o b o zu lo n d y ń s k ie g o t r a c iła w ię ź z o d czu ciem n a s tr o jó w i p o s ta w y k rę g ó w s p o łe c z e ń stw a w k r a ju . Z a ło ż e n ia t e z a ła m a ły s ię o s ta te c z n ie w w y n ik u k lę sk i N iem có w n a · fro n c ie w sc h o d n im , p o d M o sk w ą i S ta lin g ra d e m .
F a k ty te s p rz y ja ły k o n k re ty z o w a n iu p ro g r a m ó w te ry to r ia ln y c h le w ic y p o lsk ie j, k tó re j p ie rw s z e s fo rm u ło w a n ia (jeszcze p rz e d p o w sta n ie m P P R ) b y ły og ó ln ik o w e. A u to r s tw ie r d z a , że p o d s u m o w a n ie m w s tę p n y m ro z w a ż a ń o k s z ta łc ie te ry to r ia ln y m p rz y sz łe j P o ls k i s ta ł s ię a r ty k u ł A lfr e d a L a m p e g o , M ie jsc e P o ls k i w E u ro p ie
z 1943 r. K o n c e p c ja L a m p e g o s ta ł a się w y ty c z n ą o g ó ln y c h z a s a d p ro g ra m ó w te r y to ria ln y c h le w ic y p o ls k ie j w Z S R R , s ta ł a s ię częścią sk ła d o w ą p ro g r a m u te r y t o r i a l neg o Z w ią z k u P a trio tó w P o lsk ic h . O rz e ch o w sk i p o d k re ś la , że re w o lu c y jn a le w ic a b u d u ją c re a ln y p ro g ra m s p o łec z n e j i n a ro d o w e j p rz e b u d o w y p a ń stw o w o ś c i p o lsk ie j p re z e n to w a ła k o n c e p c ję o p a rc ia g ra n ic P o ls k i o O d rę i B a łty k . W k o n c e p c ji te j z a s a d n iczy m w a ru n k ie m b y ło p o p a rc ie Z w ią z k u R ad zieck ieg o .
W części d ru g ie j — O d M a n if e s tu L ip co w e g o do P o c z d a m u — g łó w n y m p u n k te m ro z w a ż a ń A u to ra je s t p o w sta n ie P o lsk ie g o K o m ite tu W y zw o le n ia N aro d o w eg o , R zą d u T y m czaso w eg o , k o n fe re n c je w J a łc ie i P o c z d am ie o ra z ich w p ły w y n a ew o lu c ję p ro g ra m ó w te ry to r ia ln y c h . O rz e ch o w sk i z w ra c a tu u w a g ę n a ro lę , ja k ą w p o p u la ry z a c ji id e i p o w ro tu do P o ls k i ziem z ac h o d n ic h i w p ra k ty c z n y c h ju ż p rz y g o to w a n ia c h do ich z a g o s p o d a ro w a n ia , o d e g ra ły o rg a n iz a c je sp o łec z n o -p o lity c z n e P o la k ó w z W ie lk o p o lsk i, P o m o rza , Ś lą s k a i P r u s W sch o d n ich . W y m ie n ia m ię d z y in n y m i, z o rg a n iz o w a n y w p a ź d z ie rn ik u 1944 r. w S ie d lc a ch , Z w ią z e k W y sie d lo n y c h i U ch o d źcó w Z iem Z ac h o d n ic h , k tó re g o je d n y m z k ie ro w n ik ó w b y ł m a z u rs k i d z ia
łacz p le b isc y to w y , F r y d e r y k L e y k . W sp o m in a ta k ż e o d z ia ła ją c y m od s ie r p n ia 1944 r. w L u b lin ie Z w ią z k u M az u ró w , k ie ro w a n y m p rz e z K a ro la M a łłk a , H ie ro n im a S k u rp sk ie g o i J e rz e g o B u rsk ieg o . Z w ią z e k , ja k w iad o m o , ju ż w ów czas fo r m u ło w a ł p o s tu la ty p o d a d re se m p rz y s z łe j p o lity k i p o lsk ie j w P ru s a c h W sch o d n ich . C zęść trz e c ia p ra c y M a ria n a O rz e ch o w sk ie g o — K s z ta łt p o lsk o śc i — o m a w ia ją c a w y o d rę b n io n y z c ało ści p ro b le m in te g r a c ji i re p o lo n iz a c ji ziem n a z a c h o d zie i p ó łn o cy je s t s k ró to w y m p o tr a k to w a n ie m te g o sze ro k ie g o i m a ło z b ad a n e g o p rz e c ie ż te m a tu .
P r a c ę u z u p e łn ia ją in d e k sy czaso p ism , o rg a n iz a c ji, in s ty tu c ji, zw iąz k ó w , g ru p , ru c h ó w , p a r tii p o lity c z n y ch o ra z n a z w g eo g ra fic z n y ch .
