Polskie i rosyjskie egzoetnonimy i przezwiska Żyda w kontekście stereotypu językowego

Polskie i rosyjskie egzoetnonimy i

przezwiska Żyda w kontekście

stereotypu językowego

Polskie i rosyjskie egzoetnonimy

i przezwiska Żyda

w kontekście stereotypu językowego

Artykuł podejmuje problem językowych i pozajęzykowych motywacji nazw odnoszących się do Żydów, wpisując się zarazem w nurt rozważań na temat stereotypów etnicznych. Wprawdzie literatura związana ze stereo-typami nazw narodowości jest stosunkowo obfita, ale zazwyczaj ograni-cza się do prezentacji danego obrazu w ramach tylko jednego języka (zob. np.: Pisarkowa, 1976; Peisert, 1992). Skoro jednak „stereotypy miesz-kają w języku” (Bartmiński, 1998a; por. Walas, 1995), ciekawą kwestią pozostaje porównanie obrazów danej narodowości zawartych w dwóch lub kilku językach. Ukształtowane przez odmienne uwarunkowania histo-ryczne, polityczne czy kulturowe, różne języki (nawet spokrewnione) mogą przecież odsłaniać zupełnie inne wyobrażenia społeczne, ideolo-giczne i mitoloideolo-giczne (Bartmiński, 1993: 371–372).

W niniejszym tekście analizie poddano heterostereotyp Żyda, zawarty w językach polskim i rosyjskim, a dokładnie – jego utrwalenie w etnoni-mach i przezwiskach1 występujących w obu tych językach. Przywoływany materiał leksykalny wyekscerpowany został z polskich i rosyjskich słow-ników, historycznych i współczesnych, notujących poszczególne jednostki jako synonimiczne nazwy Żyda (w sensie nazwy narodowości)2.

Stereotypy, rozumiane jako „subiektywnie determinowane wyobra-żenia przedmiotu […], będące rezultatem interpretacji rzeczywistości w ramach społecznych modeli poznawczych” (Bartmiński, 1998b: 64), stanowią w tym przypadku zestaw wartościujących sądów związanych z nazwą, które wynikają z uwikłania jej w kontekst kulturowy i języko-wy (Jaracz, 2003: 121). Mogą być zatem konstruowane między innymi na podstawie znaczenia etymologicznego nazw własnych oraz znaczenia

1 Przyjmuję za Marią Malec, że przezwisko jest nazwą nadaną zastępczo oso-bie lub grupie ludzi, mającą emocjonalne zabarwienie (zwykle ujemne), ekspre-sywną, na stałe związaną z podmiotem nazywanym (Malec, 2004).

2 Wykaz wykorzystanych słowników (wraz z  zastosowanymi w  artykule skrótami) zamieszczono na końcu artykułu.

derywatów o podstawach proprialnych (Bartmiński 1993: 373–374). Nie-mniej każdorazowo wyrastają one z opozycji „swój – obcy”, obecnej nie tylko u początków wyłaniania się nazw etnicznych, lecz także objawiają-cej się w nazwach narodowości, które wtórnie obrastają w stereotypowe konotacje semantyczne (Malec, 1998: 197), tworząc pewne obrazy (zob.: Rzetelska-Feleszko, 2006; Dąbrowska, 1998). Przyjmując przy tym, że znaczenia słów są interpretacją świata (Tokarski, 2001), można także wiele powiedzieć o osobach używających poszczególnych nazw, ich sto-sunku do odmienności narodowych i religijnych. Właściwe odczytanie poszczególnych onimów nie może się przy tym odbywać w oderwaniu od realiów, w których się one zrodziły i obecnie funkcjonują, bez uwzględ-nienia tzw. wiedzy przyjęzykowej (Bartmiński, 1999), uzupełniającej i wzbogacającej ich interpretacje.

Na językowy obraz Żyda składają się między innymi konotacje związane z nazwami zamiennie używanymi w stosunku do osób tej narodowości. Wśród ekwiwalentów, które pozbawione są nacechowania dodatniego czy ujemnego, znajdują się takie nazwy, jak: pol. Hebrajczyk (SJPD), pol.

Izraeli-ta (SJPD) i pol. Izraelczyk (SJPD) oraz ros. Izrailtianin [ros. израильтянин]

(Abr, Trisz, Usz) i ros. Judiejanin [ros. иудеянин] (Abr)3. Trzeba przy tym zauważyć, że w języku rosyjskim szereg leksemów obocznych, będą-cych neutralnymi etnonimami, jest znacznie dłuższy niż w polszczyźnie. Oprócz wspomnianych tworzą go jeszcze następujące nazwy: Jewriej [ros.

еврей] (Trisz, Abr, Usz, Kuz, Ożeg, Efr), Judiej [ros. иудей ‘osoba wyznania

mojżeszowego’] (Usz, Efr, Trisz, Abr), Judie [ros. юде] (Abr), Jewriejec [ros.

евреец – nazwa utworzona poprzez analogię do Indiejec – индеец –

‘India-nin’] (Trisz, Eli), Jewriejczik [ros. еврейчик] (Trisz), Jewriuga [ros. еврюга] (Trisz).

O bogatszym niż polski zasobie neutralnych nazw Żyda świadczy także grupa ekwiwalentów będących nazwami odnoszącymi się jedynie do pew-nych grup (np. zamieszkujących dany region czy wywodzących się z kon-kretnego miejsca). I tak na przykład: Krymczak [ros. крымчак] (Abr) to nazwa, której używa się w stosunku do Żydów należących do tureckich

3 Obecne w polszczyźnie miano Judejczyk wiąże się z imieniem jednego z sy-nów biblijnego patriarchy Jakuba – Juda. Pod koniec VIII wieku p.n.e. północne Królestwo Izraela rozbili Asyryjczycy, uprowadzając  – według przekazów bi-blijnych – ludność hebrajską. Plemiona Judy, początkowo zamieszkujące połu-dniową część Palestyny, stały się odtąd jedynymi ocalałymi plemionami, więc ich członków zaczęto nazywać Izraelitami, zamiennie z określeniami Judejczycy i Hebrajczycy. Natomiast u schyłku VII wieku p.n.e. rozpoczęły się przesiedle-nia Judejczyków na tereny Babilonu, a część z nich wzięto w niewolę. Wówczas miano Judejczyk, od którego pochodzi również forma Żyd, zaczęło funkcjonować w odniesieniu do potomków różnych plemion i pokoleń Jakuba (zob. hasło Ży-dzi w: Wojnowski, red., 2001–2005).

grup etnicznych, mieszkających głównie na Krymie [ros. крымчак ‘osoba pochodząca z Krymu’] (Usz) (Czernin, 1983), Łachluch [ros. лахлух] (Trisz) to nazwa odnosząca się do kurdyjskiego lub asyryjskiego Żyda, Mizrachim [ros. мизрахим] (Trisz) to określenie Żydów żyjących na Bliskim Wscho-dzie i w Afryce Północnej oraz imigrantów z tych terenów, które wiąże się z hebr. Mizrahi ‘człowiek Wschodu’, Sabra [ros. сабра] to miano Żyda rodem z Izraela, nie emigranta, które wiąże się z hebr. tsabar ‘owoc opuncji’ (Kom),

Siefard [ros. сефард] (Trisz, Abr) to nazwa odnosząca się do

subetnicz-nej grupy Żydów wywodzących się z Półwyspu Iberyjskiego, wiążąca się z hebr. Sefarad, będącym toponimem utożsamianym z Hiszpanią, Jebraeli [ros. эбраэли] (Trisz) to miano gruzińskiej grupy etnicznej Żydów,

Aszkie-naz [ros. aшкеназ] (Abr, Trisz) to Aszkie-nazwa żydowskiego imigranta

z Euro-py Wschodniej, wywodząca się od żydowskiej nazwy średniowiecznych Niemiec (według Biblii miano to nosił wnuk Noego, syn Gomera, przodek ludów germańskich, skandynawskich i słowiańskich). Ponadto – w prze-ciwieństwie do języka polskiego – w języku rosyjskim funkcjonuje nazwa odnosząca się do Żydów stanowiących mniejszość etniczną w danym kraju – Małaniec [ros. маланец ← малая нацья ‘mały naród’] (Trisz).

Pod tym względem polszczyzna aż tak szerokim wachlarzem warian-tywnych nazw nie dysponuje. Wśród leksemów notowanych przez słowni-ki znajdują się: Litwak ‘Żyd pochodzący z Litwy, przesiedlony w XIX wieku z Rosji do Królestwa Polskiego’ (SJP), Sabra ‘Żyd urodzony w państwie Izra-el lub przed 1948 w Palestynie’ (USJP), Sefardyjczyk (brak notacji słowniko-wej) i Aszkenazyjczyk (brak notacji słownikosłowniko-wej), Karaim (z hebr. kara’im ‘czytający’) ‘członek karaimskiej grupy etnicznej, a zarazem wyznawca karaimizmu, czyli judaizmu karaickiego, odrzucającego Talmud i rygo-rystycznie interpretującego Stary Testament’ (SJP, PSJP).

Co więcej, w polszczyźnie różny jest też zakres użycia wcześniej wspo-mnianych nazw: Hebrajczyk ‘członek plemienia semickiego, uważany za przodka Izraelity’ (SJPD, SJP, PSJP), Izraelita ‘przedstawiciel narodowości, członek narodu żydowskiego’ (SJP), Izraelczyk ‘mieszkaniec Izraela, oby-watel państwa Izrael’ (SJPD, SJP), przy czym część tych nazw, pisanych małą literą, ma inne sensy: izraelita ‘wyznawca judaizmu; żyd’ (SJPD, SJP, USJP), hebrajczyk ‘Żyd, który przyjął religię chrześcijańską’ (SJPD). Inna sprawa, że na gruncie języka rosyjskiego występują odmienne rozgra-niczenia semantyczne nazw. Miano Izrailtianin [ros. израильтянин] ma sens ‘Izraelczyk, Żyd, Hebrajczyk’ (Usz, Kuz, Ożeg, Efr), z kolei w zna-czeniu ‘izraelita, wyznawca judaizmu, osoba wyznania mojżeszowego’ pojawiają się wyrazy Judiej [ros. иудей] (Usz, Ożeg, Kuz, Efr) i Judiejanin [ros. иудеянин] (Abr). W świetle notacji niektórych słowników (Abr, Trisz, Ożeg, Efr) nazwa Judiej [ros. иудей] używana bywa także jako synonim etnonimu Jewriej [ros. еврей] ‘członek semickiej grupy etnicznej’ (Usz, Kuz, Ożeg, Efr) i derywowanych od niego nacechowanych ujemnie form:

Jew-riejec [ros. евреец] (Trisz), Jewriejczik [ros. еврейчик] (Trisz), Jewriuga [ros. еврюга] (Trisz).

Wskazane tu różnice w nazywaniu Żydów przez Polaków i Rosjan nie odzwierciedlają bynajmniej odmiennego postrzegania tej nacji. Współcześ-nie przez jednych i drugich osoba narodowości żydowskiej utożsamiana jest zazwyczaj z osobą wyznania mojżeszowego. Ścisłe powiązanie obu kwestii ujawnia się w nazewnictwie. W polszczyźnie istnieje jedna nazwa na wyrażenie tych dwóch znaczeń, a różnice semantyczne sygnalizuje jedynie konwencja zapisu (ortografia). Z kolei w języku rosyjskim takim mianem jest – pisany zawsze małą literą – jewriej (еврей), chociaż wcześniej, do końca czasów carskich, funkcjonowało rozgraniczenie nazewnicze: określenie jewriej odnosiło się do wspólnoty religijnej, z kolei nazwa żid (жид) wiązała się z narodowością.

Zazwyczaj konotacje danych nazw narodowości to stosunkowo stałe, ustabilizowane przez czas treści znaczeniowe, które towarzyszą znacze-niom prymarnym określeń. Jeśli więc podlegają zmianom, to na ogół ewo-lucyjnym, tzn. dokonują się pod wpływem akulturacji, wzrostu świadomo-ści obywatelskiej czy przemian społeczno-politycznych. Zdarza się jednak i tak, że podlegają one bardziej dynamicznym przeobrażeniom, mającym podłoże ideologiczne, co zwykle wiąże się z nagłą i sztuczną zmianą jakiejś nazwy narodowości czy z nakazem jej unikania. Znamiennym tego przy-kładem jest wspomniana już opozycja nazw Żid i Jewriej, do dziś występu-jąca na gruncie języka rosyjskiego.

We współczesnym języku rosyjskim, w przeciwieństwie do innych języków słowiańskich, wyraz Żyd jest nazwą deprecjonującą4. Oficjalne odseparowanie się polityki radzieckiej od dziedzictwa carskiego, pełnego szowinizmu i dyskryminacji dla odmienności, przyniosło bowiem zakaz używania słowa Żid [ros. жид] (zob. Overy, 2009). Pod naciskiem władz onim ten szybko uznany został za nazwę mającą wydźwięk antysemic-ki. Jego miejsce zajęło znane wcześniej określenie Jewrej [еврей], które w starszych tekstach pisanych w tym języku pojawia się w postaci Ewreos [эврэос], jako adaptacja starogreckiego wyrazu Hebrajos [Έβραίος ← hebr.

Iwri ‘przybysz z innych stron’] (Fas). Wiązało się to z procesem asymilacji,

który miał spowodować, że Żydzi przestaną być postrzegani jako nacja „ekskluzywna” i „niechłopska”, a więc wroga socjalizmowi (zob. Miller, 1978). Zaczęto więc kreować nowy wizerunek Żydów, zgodny

z prowa-4 Wyraz Żyd jest normatywnym etnonimem w językach: czeskim, słowackim i litewskim, natomiast w języku białoruskim nazwa Żid (жид) występuje na rów-ni z Habriej (габрэй) oraz Jauriej (яўрэй). W języku łotewskim stosowano równo-legle terminy žīds i ebrejs, choć od 1934 roku zalecano, by jako oficjalnej nazwy używać wyłącznie pierwszej. Współcześnie Łotysze uznają jednak nazwę žīds za obraźliwą.

dzoną polityką etnocentryzmu i tzw. korienizacji (zakorzeniania), opartą na ideach równości i wyzwolenia. Zachęcani przez władze do porzucenia życia w małych miasteczkach i na dotychczasowych terenach osiedlenia, Żydzi przenosili się do dużych miejscowości, podejmując pracę w przemy-śle i urzędach lub zaczynali pracować na roli. Z końcem lat 30. XX wieku liczba żydowskich mieszkańców wsi wzrosła z 75 tysięcy do 396 tysięcy, natomiast 77% robotników żydowskich było pracownikami przemysłu, 16% zajmowało się rzemiosłem, a tylko 3% Żydów było prywatnymi hand-larzami (Altshuler, 1998: 146). Niewątpliwie spowodowało to zmianę obrazu narodowości żydowskiej w świadomości Rosjan.

Warto w tym miejscu nadmienić, że zainicjowana pod koniec lat 20. XX wieku walka bolszewików z antysemityzmem doprowadziła nawet do tego, że używanie słowa Żyd było zagrożone karą więzienia. Odzwierciedleniem tego stanu rzeczy są także fakty natury językoznawczej. Otóż w słowniku rejestrującym leksykę tamtego okresu znaleźć można następującą defini-cję wyrazu Żyd: ‘w języku antysemitów: Jewriej’ (Usz, 1935–1940), podczas gdy wcześniejsze pozycje notowały następujące sensy: ‘tyle, co Jewriej’ (Mi, 1865). Co więcej, w niektórych opracowaniach hasło Żyd w ogóle nie było notowane, a we wznawianych edycjach słowników (np. w słowniku Wladimira Dala) było usuwane.

Wspomniany urzędowy zakaz dotyczył także używania form derywo-wanych od wyrazu Żyd. Do dziś zresztą w języku rosyjskim występuje stosunkowo liczna grupa wyrazów opartych na nazwie Żyd, przy czym w wielu przypadkach ich deprecjonujący wydźwięk wzmacniany jest obecnością formantów wyspecjalizowanych w budowaniu form o nacecho-waniu ujemnym. Słowniki rejestrują między innymi następujące formy:

Żidowianin [ros. жидовянин] (Abr), Żidowin [ros. жидовин] (Dal, Abr, Trisz), Żidowiszcze [ros. жидовище; sufiks -ище] (Abr), Żidionisz [ros. жидёныш;

sufiks -ёныш, w tym wypadku nadaje on nazwie sens ironiczny, bo zwykle formant ten wykorzystywany jest do tworzenia nazw młodych zwierząt] (Abr), Żidiuga [ros. жидюга; sufiks -юга] (Dal, Abr, Eli), Żidjuk [ros. жидюк; sufiks -юк] (Abr, Dal, Eli), Żidojob [ros. жидоёб; -ёб ← ебать ‘jebać, pie-przyć’] (Abr), Żidomor [ros. жидомор ← жид + мор ‘mór, zaraza’; od XVIII wieku w języku rosyjskim funkcjonuje w sensie przenośnym: ‘egoista; skąpiec, dusigrosz’] (Dal, Kuz, Efr).

Występujące na gruncie języka rosyjskiego negatywne określenia oparte na nazwie Żyd częściowo pojawiają się również w polszczyźnie. W zasadzie i w języku polskim posiadają one negatywne konotacje, są lekceważące. Należą do nich formy: Żidok [ros. жидок] (Abr, Eli) – pol. Żydek, Żidowiata [ros. жидовята] (Abr) – pol. Żydowiata, Żidowa [ros. жидова] (Abr, Dal) – pol. Żydówa, Żidjara [ros. жидяра] (Eli, Trisz) – pol. Żydziara. W polszczyź-nie znajdziemy także następujące formy: Żydowica ‘z W polszczyź-niechęcią o Żydówce’ (SJPD), Żydowin ‘żartobliwie o Żydzie’ (SJPD), Żydziak ‘z niechęcią

o mło-dzieńcu, chłopcu żydowskim’ (SJPD), Żydzię i Żydziątko ‘dziecko żydowskie’ (SJPD), Żydzina ‘biedny Żyd’ (SJPD).

Wspomniana wcześniej polityczna „interwencja” Rosjan w zakres uży-wania nazwy Żyd dotknęła także Polski. W latach 40. XX wieku pojawiły się bowiem próby zastąpienia jej „bardziej poprawnym” (według reforma-torów) określeniem Jewrej. Dążenia te w dłuższej perspektywie zakończy-ły się jednak niepowodzeniem. Jeśli chodzi o występowanie nazwy Żyd na gruncie polskim, to wiąże się ona z zapożyczonym około XI – XII wieku słowem Jude (oznaczającym imię biblijnego Judy), które podlegało róż-nym procesom fonetyczróż-nym, co doprowadziło do powstania współczes-nej formy. Do dziś nazwa ta jest określeniem neutralnym, zarówno jako etnonim (pisany wielką literą), jak i miano wyznawcy judaizmu (pisane małą literą) (zob. SJPD, USJP). Zdarza się jednak, że występując w określo-nych kontekstach językowych i sytuacyjw określo-nych lub przyjmując formy innego paradygmatu odmiany, nabiera ona nacechowania ujemnego. Odzwier-ciedlają to na przykład wyrażenie parchaty Żyd czy skandowane wyzwi-ska typu Żydy, Jude. Warto zauważyć, że są to zachowania językowe obec-ne w polszczyźnie od dość dawna i wiążą się ze stosunkiem Polaków do Żydów. Dość wspomnieć tutaj zamieszki antyżydowskie w latach 1881–1884 (Cała, 1989: 27) i 1903–1906, w okresie międzywojnia, kiedy prześladowa-nie Żydów wiązało się z postrzegaprześladowa-niem ich – zwłaszcza przez zwolenni-ków Romana Dmowskiego – jako przeszkody w ponownej integracji Polski, a w byłym zaborze rosyjskim wciąż utrzymywał się antysemityzm5, jak również w czasach bezpośrednio powojennych (czego wyrazem był tzw. pogrom kielecki w 1946 roku) oraz późniejszych, zwłaszcza w latach 1967– 1968, kiedy to PRL zerwało stosunki dyplomatyczne z Izraelem, popierając politykę zagraniczną ZSRR, i kiedy Żydzi stanowili obiekt zorganizowanej przez władze państwowe tzw. akcji antysyjonistycznej, propagującej obraz Żyda nielojalnego wobec Polski (zob. Stankowski, 2001).

Jak wykazują badania, w świadomości Polaków wciąż utrzymuje się negatywny obraz Żyda, a sama nazwa Żyd wywołuje negatywne skojarze-nia i odbierana jest jako deprecjonująca6. Ujawskojarze-nia się to między innymi w budowaniu wielu dowcipów opartych na grze słownej. Oto przykłady:

Jak się nazywa Żyd wbity głową do ziemię? – Żydkiewka; Jak nazywa się Żyd w paski? – Pasożyd; Jak nazywa się Żyd zakopany do pasa? – Żydopłot; Jaki tytuł ma ulubiona gazeta Żydów? – „Żydzie Warszawy”; Jak się nazywa Żyd w lesie? – Judełka; Jakie są ulubione sporty Żydów? – Judo i Żyd oszczepem; Jak się nazywa

5 Sporo antyżydowskich wypowiedzi i  dowcipów z  tego okresu przytacza Aleksander Klugman (Klugman, 2003).

6 Aż 27% Polaków określa swój stosunek względem Żydów jako niechętny, a 35% – jako bierny. Wynika to z raportu CBOS Stosunek do innych narodów – 2010. Dostępne w Internecie: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2010/K_012_10.PDF [dostęp: 14.03.2010]. Zob. też Brzezina, 1986.

bardzo duży Żyd? – Wielkojud. Należy przy tym zaznaczyć, że negatywny

wizerunek Żydów był i jest podtrzymywany również w peryfrazach typu

element niepolski czy obcy żywioł, zastępujących nazwę Żyd, wskazujących

na inność i obcość Żydów oraz świadczących o językowej ksenofobii Pola-ków (Kamińska-Szmaj, 1994: 130).

Stereotypowe postrzeganie Żyda odzwierciedla się także w używaniu ekwiwalentów nazwy Żyd, uznawanych za charakterystyczne imiona i nazwiska żydowskie (zob.: Kośka, 2002; Beider, 1993; 1996). Ich wystę-powanie jako stereotypów onimicznych potwierdza na gruncie polskim i rosyjskim częstotliwość ich pojawiania się w dowcipach i anegdotach o Żydach oraz w wypowiedziach na forach internetowych, a w języku rosyjskim dodatkowo notowanie przez słowniki jako synonimy (Abr, Trisz, Dal). W obu językach w tej roli najczęściej występuje imię Abraham/ros.

Авраам (← hebr. Abrāhām; SS), a także jego odmianki: Abram/ros. Aбрам

(SS), Abrasza/ros. Aбраша (SS) i Abramek/ros. Абрамка (Trisz), oraz forma mająca charakter otczestwa – Abramowicz/ros. Aбрамович (SS). Oprócz nich w polszczyźnie i w języku rosyjskim pojawiają się również nazwy:

Mosze/ros. Моше (← hebr. Moše ‘Mojżesz’; SS; w USJP Mosiek ‘pogardliwie

o człowieku narodowości żydowskiej’), Aron/ros. Аарон (← hebr. Aharon; SS) i Sara/ros. Сара (← hebr. Sarah; SS). Ponadto w języku rosyjskim ste-reotypowymi imionami, których używa się zastępczo do nazwania Żyda, są: Szmul/ros. Шмуль (← Шмуэль ← hebr. Šemū’el ‘Samuel’; SS) i Szałom/ ros. Шалом (← Соломон ← hebr. Šlomoh ‘Salomon’; SS), z kolei w języku pol-skim: Icek (← hebr. Jichak ‘Izaak’; w WSO ‘potocznie, lekceważąco o Żydzie’) i Szlomo (← hebr. Šlomoh ‘Salomon’; SS). Wśród ekwiwalentów nazewni-czych etnonimu Żyd znajdują się także stereotypowe nazwiska. Słowniki rosyjskie notują między innymi następujące: Szlagbaum/ros. Шлагбаум [← niem. Schlagbaum] (SS, Abr, Trisz, Eli) oraz Kacman/ros. кацман [← niem. Katzman] (SS, Abr).

Wypada zauważyć, że konotacje wielu wspomnianych onimów utrwalają zarówno polskie, jak i rosyjskie przysłowia i powiedzenia (zob.: Bieńkow-ska, 1994; Jaracz, 2003)7. Oto przykłady: Każdy Abram ma swój plan [ros.

U każdego Abrama swoja programma/У каждого Абрама своя программа]

‘o przedsiębiorczym Żydzie’ (Eli, BSPR), Rodem szlachcic, a sprawami

Żydo-win [ros. Rodom dworianin, a diełami żidoŻydo-win/Родом дворянин, а делами жидовин] (PRN), W pracy zając, a w jedzeniu Żydowin [ros. W rabotie zajec, a w jedie żidowin/В работе заяц, а в еде жидовин] ‘o kimś leniwym,

powol-nym’ (PRN), Gdzie chłop traci, tam się Żyd bogaci (NKP), Żyd Żydowi pejsów

nie urwie (NKP), Żyd Żyda, ksiądz księdza o sto mil zwietrzy (NKP), Bij Mośka, Żyda, niech wie, co to bieda (NKP).

7 R.A. Rothstein zauważa, że przysłowia na temat Żydów dominują nad przy-słowiami dotyczącymi innych narodowości (Rothstein, 1986).

Szereg nazw, których zastępczo używa się na określenie Żyda, stano-wią ekwiwalenty przezwiskowe, motywowane utrwalonymi w  kultu-rze cechami charakteru, usposobienia czy też wyglądem zewnętrznym (Cieślikowa, 1998a)8. Oczywiście, czasem konotacje semantyczne nazw etnicznych bywają tak silne, że powodują utrwalanie się nowych sensów wyrazów. Tak jest również w przypadku onimu Żyd, który w polszczyź-nie i języku rosyjskim przyjął sens ‘skąpiec, sknera’ (USJP, Dal) i wystę-puje jako nazwa pospolita. Stereotyp ten odzwierciedlają zresztą wyrazy derywowane, jak na przykład żydzić/żydit’sia [жидиться] ‘być skąpym’ (USJP, Dal), ale też powiedzenia, jak rosyjskie Żyj jak brat, targuj się jak

Żyd [Żiwi, czto brat, a torgujat’sia, kak żid/Живи, что брат, а торгуйся, как жид] (PRN) i polskie Kochajmy się jak bracia, liczmy się jak Żydzi (NKP).

Dotyczy to także przezwisk opartych na stereotypowym postrzeganiu Żydów jako zdrajców Chrystusa. Przykładowo, rosyjskie przezwisko

Chri-stoprodawiec (Abr) stało się podstawą nazwy apelatywnej, wszak słowniki

notują następujący sens wyrazu christoprodawiec [ros. христопродавец]: ‘zdrajca, sprzedawczyk’ (Kuz, Usz), choć strukturalnie wskazuje on na znaczenie prymarne: ‘sprzedawca Chrystusa’ [ros. Христ ‘Chrystus’ +

продавец ‘sprzedawca’].

Czasem jednak to właśnie wtórne sensy danych onimów mogą stać się synonimami nazewniczymi. W językach rosyjskim i polskim taki status posiadają zwłaszcza określenia motywowane cechami fizycznymi i ubio-rem, a także przezwiska odsyłające do cech usposobienia, charakteru i postaw, uznawanych za typowe dla Żydów, bądź do tradycji i kultury żydowskiej. W języku rosyjskim występują między innymi nazwy:

Jer-mołka (Abr) [ros. ермолка ‘piuska, mycka noszona przez Żydów’ Usz, Kuz,

Ożeg], Gorbatyj Nos (Abr) [ros. горбатый нос ‘garbaty nos’], Morż (Abr) [ros. морж ‘mors: ssak morski z krótką sierścią, żółtymi zębami i długimi wąsami’ Usz, Dal, Kuz, Ożeg], Obriezannyj (Abr) [ros. обрезанный ‘taki, który został poddany rytualnemu zabiegowi obrzezania’ Usz, Kuz], Łac (Trisz) [ros. лац ‘łata’], Kuczeriawyj (Abr) [ros. кучерявый ‘o człowieku: kędzierzawy, z kręconymi włosami’ Dal, Usz, Ożeg, Kuz], Otkaznik (Abr) [ros. отказник ‘osoba, która nie wypełnia swoich obowiązków, uchyla się przed czymś’ Ożeg, Kuz, Usz] (por. polskie powiedzenia: Śpieszy się jak Żyd

do kosy i Zdatny jak Żyd do roli, które utrwalają stereotyp Żyda próżniaka), Parchatyj (Trisz) [ros. пархатый ‘bardzo parszywy, podły’ Usz], Gałman

(Trisz) [ros. галман ‘pogardliwie o człowieku nierozgarniętym, chamie, złodzieju’ Dal, Fas]. Z kolei w polszczyźnie spotkać można przezwiska:

8 W  innym tekście Aleksandra Cieślikowa pisze: „Krąg odbiorców, którzy przezwisko akceptują, tym samym zgadza się na wydobycie na światło dzienne cech fizycznych, psychicznych lub sposobu zachowania nazywanego” (Cieśli-kowa, 1998a: 123).

Mycka (zasł.), Jarmułka (zasł.), Pejs (zasł.), Gudłaj (← ukr. kudłaj – кудлай –

‘człowiek z rozczochranymi włosami’, USJP), Parch (← parchaty, zasł.). Stereotypowe postrzeganie Żydów utrwalają ponadto występujące w języku rosyjskim nazwy: Rachdonit [ros. рахдонит] (Abr, Trisz), która odsyła do wizerunku Żyda handlarza, mianem tym bowiem (dosłownie znaczącym ‘znający drogę’) Persowie określali Żydów zajmujących się przewozem towarów i ich sprzedażą na tzw. wielkim szlaku; Kosmopolit [ros. космополит] (Abr), która nawiązuje do obrazu Żyda wiecznego tuła-cza i obywatela świata; Anagraf [ros. анаграф] (Trisz), która wiąże się ze sposobem pisania – od prawej do lewej strony (gr. ana ‘w poprzek, przez, przeciwnie’ oraz graphein ‘pisać’) – i obrazem Żyda jako odmieńca, który wszystko robi wspak (utrwalają go bowiem inne zwyczaje, na przykład podczas święta Chanuka każdego dnia na dziewięcioramienny świecznik dostawia się jedną świeczkę w kolejności od strony prawej do lewej, a tek-sty z modlitwami zwija się od prawej do lewej strony).

Spośród innych przezwisk warto jeszcze wymienić te, które odsyłają do religijności Żydów i poglądów związanych z religią. I tak na przykład: rosyjskiemu mianu Prawowiernyj [ros. правоверный] odpowiada polskie

Ortodoks, wszak w obu językach definiowane są jednakowo: ‘o kimś

nale-żącym do jakiejś religii: bardzo wierzący, ortodoksyjny, ściśle przestrze-gający założeń wiary’ (Usz, Kuz, Ożeg, Abr, USJP), rosyjska nazwa

Wietcho-zakonnik [ros. ветхозаконник ← ветхий ‘stary, dawny’, законник ‘człowiek

ściśle przestrzegający przepisów, prawa’], posiadająca sens ‘Żyd żyjący według praw Starego Testamentu’ (Dal, Trisz, Abr), ma polski ekwiwalent –

Starozakonny (USJP). Ciekawie przedstawia się przy tym sprawa

występu-jącego w polszczyźnie i języku rosyjskim określenia Syjonista/Sionist [ros.

сионист], które wprawdzie przez słowniki notowane jest w znaczeniu

‘zwolennik syjonizmu’ (Trisz, Abr, Usz, Kuz, Ożeg, USJP), ale jako zastęp-cza nazwa Żyda posiada konotacje ujemne. Mimo że nazwa ta wiąże się z żydowskim ruchem religijno-narodowym (syjonizmem), którego celem było odbudowanie państwa żydowskiego w Palestynie i powstrzymanie procesów asymilacji ludności żydowskiej w innych krajach, więc znana i stosowana była już w XIX wieku, to działania propagandowe z drugiej połowy XX wieku pozostawiły na niej piętno – w wielu krajach, także w Polsce po 1968 roku, używano jej bowiem, przedstawiając Żydów jako skrajnych nacjonalistów i rasistów.

Szereg ekwiwalentów nazewniczych przyjmuje postać eufemizmów fra-zeologicznych. Zarówno w polszczyźnie, jak i w języku rosyjskim występu-ją wyrażenia: Syn Abrahama (pol. uzus, Abr, Trisz) [ros. сын авраама], Syn

Izraela/Syn Izraelski (pol. uzus, Abr, Trisz) [ros. сын израилев/сын израиля]

i Naród Wybrany (USJP, Abr) [ros. избранный народ]. Taki charakter mają także rosyjskie określenia: Jerusalimskij Dworianin [ros. иерусалимский

графа ‘piąta litera’, od kolejności litery „ż” („ж”) w alfabecie rosyjskim,

przez co unika się użycia słowa Żyd] (Abr).

Zakończenie

Polskie i rosyjskie egzoetnonimy oraz przezwiska Żyda mają różne motywacje: historyczne, polityczne, religijne, kulturowe. Część z nich, zwłaszcza etnonimy, choć prymarnie nie odsyła do stereotypu narodo-wości żydowskiej, występując w określonych kontekstach sytuacyjnych i tekstowych, podlega wartościowaniu i konotuje uznawane za typowe dla tej nacji cechy. W przypadku języka rosyjskiego mamy dodatkowo do czynienia z niejako narzuconym rozgraniczeniem onimów, dlatego też takie zjawisko występuje w znacznie mniejszym natężeniu – Jewriej jest nazwą neutralną, z kolei Żid to nazwa pejoratywna, nacechowana ujem-nie. Inna sprawa, że w języku rosyjskim pojawia się rozróżnienie nazw:

Jewriej jako określenie narodowości, Judiej jako miano osoby wyznania

moj-żeszowego. W polszczyźnie takiej wariantywności nie ma (poza różnicą w zapisie). Jest więc Żyd i żyd, choć dla wielu osób słowa te mają wspólne znaczenie, będące kompilacją – jeśli nie sumą – sensów obu wyrazów. Jest też przymiotnik starozakonny, definiowany przez słowniki jako ‘wyznawca judaizmu’ (USJP), którego, poprzez sens: ‘odnoszący się do Starego Zako-nu (Starego Testamentu)’ (USJP), potocznie używa się jako ekwiwalentu nazwy Żyd. Wszystko to idzie w parze z faktem, że na językowy obraz Żyda w polszczyźnie nakładają się konotacje semantyczne nazwy narodowości i wyznania. Inna sprawa, że w języku rosyjskim funkcjonuje więcej niż w polszczyźnie wariantów etnonimów powstałych w procesie derywacji słowotwórczej, przy czym używane są one jako nazwy żartobliwe, ironicz-ne czy pogardliwe (np.: Jewriej [еврей]: Jewriuga [еврюга]/Jewriejec [евреец]/

Jewriużnik [еврюжник]; Żid [жид]: Żidionok [жидёнок]/Żiduk [жидик]/ Żidok [жидoк]/Żidiuk [жидюк]/Żidiuga [жидюга]/Żidina [жидинa]/Żidiu-ka [жидюкa]/Żidia[жидинa]/Żidiu-ka [жидякa]/Żidiło [жиднлo]).

Jeśli chodzi o przezwiska, trzeba zaznaczyć, że zarówno w polszczyź-nie, jak i w języku rosyjskim odsyłają one przede wszystkim do stereo-typowych cech fizycznych Żyda – jego tradycyjnego ubioru czy ogólnego wyglądu (np. ros. Kuczeriawyj i pol. Gudłaj). Drugą grupę przezwisk sta-nowią w obu językach nazwy będące określeniami cech psychicznych, cech charakteru i postaw, które uznaje się za stereotypowe dla Żydów (np. ros. Parchatyj i pol. Parch), toteż wtórnie występujące w roli onimu. Wypada przy tym zauważyć, że większość przezwisk ma konotację ujem-ną (Peisert, 2004: 99), a „swoją znieważającą moc czerpią z obniżające-go status odbiorcy porównania do przedmiotów, zwierząt itp. [i] budzą ośmieszające, zdeformowane asocjacje z osobą […]” (Peisert, 2004: 156).

Są to zatem przezwiska o charakterze wyzwiskowym. Trzecią grupę prze-zwisk stanowią nazwy odimienne, oparte na uznawanych za typowe dla Żydów imiona i nazwiska (Mosze, Icek, Szlagbaum) lub posiadające struk-turę nazwisk traktowanych jako typowe (taki stereotyp onimiczny doty-czy nazwisk o proweniencji niemieckiej). Istnieje także niewielka grupa przezwisk o charakterze eufemistycznym, odwrotnym do wymienionych typów, związanych z chęcią niesprawienia przykrości, ewentualnie żarto-bliwych (np. pol. i ros. Syn Izraelski czy ros. Piata Grafa) (zob. Dąbrowska, 1992). Co jednak ciekawe, w stosunku do języka rosyjskiego w polszczyź-nie są one rzadsze.

Źródła

Abr – Abramow N., red., 1999: Słowar’ russkich sinonimow i schodnych po smyslu wyrażenij. Moskwa.

BSPR – Mokienko W.M., Nikitina T.G., 2007: Bolszoj słowar’ risskich pogoworok. Moskwa.

Dal – Dal W., 1863–1866: Tołkowyj słowar’ żiwogo wielikorusskogo jazyka. T. 1–4. Sankt Pietierburg.

Efr – Jefremowa T.F., 2000: Tołkowyj słowar’. Moskwa.

Eli – Jelistratow W.S., 2000: Słowar’ russkogo argo: Matieriały 1980-skogo argo. Moskwa.

Fas – Fasmer M.R., 1964–1973: Etimologiczeskij słowar’ russkogo jazyka. Moskwa. Kom – Komlew I.G., 2006: Słowar’ inostrannych słow. Moskwa.

Kuz – Kuzniecow S.A., 1998: Bolszoj mołkowyj słowar’ russkogo jazyka. Sankt Pie-tierburg.

Mi – Michelson A.D., 1865: Obijasnienije 25000 inostrannych słow, woszedszich w upotrieblenije w russkij jazyk, s oznaczeniem ich korniej. Moskwa.

NKP – Krzyżanowski J., red., 1969–1978: Nowa księga przysłów i wyrażeń przysło-wiowych polskich. Warszawa.

Ożeg  – Ożegow S.I., Szwiedowa N., 2010: Тołkowyj słowar’ russkogo jazyka. Мoskwa.

PRN – Dal W., 1989: Posłowicy russkogo naroda. Moskwa.

PSJP – Dunaj B., red., 1999: Popularny słownik języka polskiego. Warszawa. SJPD – Doroszewski W., red., 1958–1969: Słownik języka polskiego. T. 1–10.

War-szawa.

SJP – Szymczak M., red., 1982–1983: Słownik języka polskiego. T. 1–3. Warszawa. SS – Słowar’ sinonimow. Dostępny w Internecie: http://dic.academic.ru/contents.

nsf/dic_synonims [dostęp: 10.08.2011].

Trisz – Triszin W.N., 2010: Słowar’ sinonimow. Мoskwa.

USJP – Dubisz S., red., 2003: Uniwersalny słownik języka polskiego. T. 1–6. Warszawa. Usz  – Uszakow D.N., red., 1935–1939: Tołkowyj słowar’ russkogo jazyka.T. 1–4.

Literatura

Altshuler M., 1998: Soviet Jewry on the eve of the Holocaust. Jerusalem.

Bartmiński J., 1998a: Podstawy lingwistycznych badań nad stereotypem – na przykła-dzie stereotypu matki. W: Anusiewicz J., Bartmiński J., red.: „Język a Kultura”. T. 12: Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne. Wrocław, s. 63–83.

Bartmiński J., 1998b: Stereotypy mieszkają w  języku. „Scriptores Scholarum” nr 2/3 (19/20), s. 11–17.

Bartmiński J., 1999: Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz świata. W: Idem, red.: Językowy obraz świata. Lublin, s. 103–120.

Bartmiński J., Panasiuk J., 1993: Stereotypy językowe. W: Bartmiński J., red., Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. T. 2: Współczesny język polski. Wrocław, s. 371–372.

Beider A., 1993: A Dictionary of Jewish Surnames from the Russian Empire. Teaneck– New Jersey.

Beider A., 1996: A  Dictionary of Jewish Surnames from the Kingdom of Poland. Teaneck–New Jersey.

Bieńkowska D., 1994: Funkcjonowanie związków frazeologicznych z nomen proprium w dzisiejszej świadomości językowej. W: Gajda S., Adamiszyn A., red.: Przemiany współczesnej polszczyzny. Opole, s. 283–287.

Brzezina M., 1986: Wyraz Żyd (i pokrewne) w polszczyźnie i jego bliskoznaczniki. W: Idem: Polszczyzna Żydów. Warszawa–Kraków, s. 83–97.

Cała A., 1989: Asymilacja Żydów w Królestwie Polskim (1864–1897): postawy, konflik-ty, stereotypy. Warszawa.

Cieślikowa A., 1998a: Przezwiska. W: Rzetelska-Feleszko E., red.: Polskie nazwy własne. Encyklopedia. Warszawa–Kraków, s. 119–134.

Cieślikowa A., 1998b: Przezwiska zbiorowe i przydomki. W: Rzetelska-Felesz-ko E., red.: Polskie nazwy własne. Encyklopedia. Warszawa–Kraków, s. 177–180. Czernin W. Ju., 1983: О pojawlenii etnonima „krymczak” i poniatija „krymczakskij

jazyk”. W: Arutiunow S.A., red.: Gieografija i kultura etnograficzeskich grup tatari w СССР. Moskwa, s. 94–105.

Dąbrowska A., 1992: Eufemizmy mowy potocznej. W: Anusiewicz J., Nieckula F., red.: „Język a Kultura”. T. 5: Potoczność w języku i kulturze. Wrocław, s. 127–134. Dąbrowska A., 1998: Czy istnieje w podręcznikach języka polskiego dla

cudzoziem-ców wyraźny obraz Polski i Polaków? (Próba znalezienia stereotypów). W: Anusie-wicz J., Bartmiński J., red.: „Język a Kultura”. T. 12: Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne. Wrocław, s. 278–295. Jaracz M., 2003: Stereotyp onimiczny w przysłowiach polskich. W:

Białoskór-ska M., red.: „Studia Językoznawcze”. T. 2. Szczecin, s. 113–123.

Kamińska-Szmaj I., 1994: Judzi, zohydza, ze czci odziera. Język propagandy politycz-nej w prasie 1919–1923. Wrocław.

Klugman A., 2003: Żyd – co to znaczy? Warszawa.

Kośka L., oprac., 2002: Imiona przez Żydów polskich używane. Kraków.

Malec M., 1998: Etnonimy, nazwy narodowości, nazwy mieszkańców. W: Rzetel-ska-Feleszko E., red.: Polskie nazwy własne. Encyklopedia. Warszawa–Kraków, s. 181–188.

Malec M., 2004: Nazwy osobowe – ich rodzaje, pochodzenie i funkcje. W: Mrózek R., red.: Nazwy własne w języku, kulturze i komunikacji społecznej. Katowice, s. 47–52. Miller J., 1978: Soviet theory on the Jews. W: Kochan L., red.: The Jews in Soviet

Russia since 1917. Oxford, s. 49–52.

Overy R., 2009: Dyktatorzy. Hitler i Stalin. Witczak Ł., tłum. Wrocław.

Peisert M., 1992: Nazwy narodowości i ras we współczesnej polszczyźnie potocznej. W: Anusiewicz J., Nieckula F., red.: „Język a Kultura”. T. 5: Potoczność w języku i kulturze. Wrocław, s. 209–223.

Peisert M., 2004: Funkcje i formy agresji werbalnej. Próba typologii. Wrocław. Pisarkowa K., 1976: Konotacja semantyczna nazw narodowości. „Zeszyty

Praso-znawcze” nr 17/1, s. 5–26.

Rothstein R.A., 1986: Jews in Slavic Eyes: The Paroemiological Evidence. In: Proce-edings of the Ninth World Congress of Jewish Studies. Vol. 2. Jerusalem, s. 181–188. Rzetelska-Feleszko E., 2006: W świecie nazw własnych. Warszawa–Kraków. Stankowski A., 2001: Rozdział wspólnej historii. Studia z dziejów Żydów w Polsce.

Warszawa.

Tokarski R., 2001: Słownictwo jako interpretacja świata. W: Bartmiński J., red.: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. T. 2: Współczesny język polski. Lublin, s. 343– 344.

Walas T., red., 1995: Narody i stereotypy. Kraków.

Wojnowski J., red., 2001–2005: Wielka encyklopedia PWN. Warszawa.

Jarosław Pacuła

Polish and Russian exoethnonymy and nicknames of a Jew in the context of a linguistic stereotype

summary

The article constitutes a confrontative perspective of a linguistic stereotype of the Jews included in nicknames and exoethnonymy. The author contrasts facts appearing in Polish and Russian languages. The stereotype is discussed on a lexical, morphological and phraseological level. The very issue is accompanied by a historio-social context, without which understanding some name aspects would be more difficult.

Jarosław Pacuła

Polnische und russische Exoethnonyme und Judenspottnamen im Kontext des Sprachstereotyps

zusammenfassung

Der Artikel stellt eine konfrontative Auffassung des Judenstereotyps in Spott-namen und Exoethnonymen dar. Der Verfasser stellt die im Polnischen und Rus-sischen auftretenden Tatsachen gegenüber und nimmt dabei Rücksicht auf den historischen und sozialen Kontext, ohne dessen einige onomatologische Aspek-te nicht richtig verstanden werden könnAspek-ten.