Do biografii Kazimierza Fajansa

Józef Hurwic

(M arsylia)

DO BIOGRAFII KAZIMIERZA FAJANSA

Żydowska rodzina Fajansów przez kilka pokoleń mieszkała w Siera­ dzu. Już jednak w połowie ubiegłego stulecia na nazwisko to natrafiam y w W arszawie 1. Starsi warszaw iacy jeszcze pam iętają lub znają z opoi- wiadań Towarzystwo Żeglugi Parow ej na Wiśle Maurycego F ajan sa (1827—1897). Założyciel i właściciel tego tow arzystw a był sędzią handlo­ wym, członkiem kom itetu Giełdy W arszawskiej, członkiem zarządu w ar­ szawskiej Gm iny Starozakonnych. Syn jego — Edw ard (1868— 1930) w y­ bitny k on struktor parostatków, był dyrektorem technicznym założonych w 1880 roku przez ojca W arsztatów M echanicznych Budowy Parostatków , Gabar i Łodzi na Solcu w Warszawie. Śpiewano kiedyś piosenki o fa­ jansach i berlinkach wiślanych. H istorycy sztuk plastycznych często w y­ mieniają b rata Maurycego Fajansa, M aksymiliana (1825— 1890) — ry ­ sownika i litografa, właściciela największego w drugiej połowie XIX w ie­ ku zakładu litograficznego w Warszawie, który się mieścił przy ulicy Długiej. Z tłoczni tego zakładu o dużych aspiracjach artystycznych w y­ szło kilka tysięcy pozycji obejm ujących ryciny luźne i publikacje se ry j­ ne 2. B rat stryjeczny M aksymiliana i M aurycego Fajansów — Jakub (Jakób) (1843— 1920) założył w 1888 roku w W arszawie fabrykę maszyn drukarskich i litograficznych przy ulicy Miłej w Warszawie. Syn Ja k u ­ ba — Wacław Fajans (1884—1973) był w ybitnym ekonomistą w zakresie zagadnień finansowych i bankowości. W okresie między dwiema w ojna­ mi światowymi był dyrektorem Powszechnego Banku Związkowego, członkiem rad y Banku Polskiego, a także docentem Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Zygm unt K arpiński, ówczesny dyrektor Banku

1 K. R e y c h m a n : S zk ic e genealogiczne. S e ria I. W a rsza w a 1936.

2 E. T e s s a r o - K o s i m o w a : H istoria lito g ra fii w a rsza w sk ie j. S e ria „V a r- sa v ian a” . PW N. W a rsza w a 1973.

382

Polskiego, w swych p am iętn ik ach 3 tak pisze o Wacławie Fajansie (na s. 168): „Przem ówienia jego w Radzie i na w alnych zebraniach obok rze­ czowych walorów były u ję te w tak w ykw intną formę, że słuchano ich zawsze z dużą uw agą”.

27 m aja 1887 roku urodził się w Warszawie Kazimierz Fajans. Jego ojciec H erm an (1853— 1937), brat Jakuba, był najm łodszym z trzynaścior­ ga dzieci kupca H enryka F ajansa (1810— 1882). Uczęszczał do II Rządo­ wego G im nazjum rosyjskiego przy ulicy Nowolipki, w którym nauczy­ cielem m atem atyki i fizyki był później W ładysław Skłodowski — ojciec M arii Skłodowskiej-Curie. H erm an Fajans poszedł w ślady swego ojca: zajął się handlem . Miał w Warszawie przedstawicielstwo wielkich Łódz­ kich Zakładów Przem ysłu Bawełnianego Ludw ik Geyer. Był on dwu­ krotnie żonaty: najpierw z Jadw igą Wolberg, a po jej śmierci z jej młod­ szą siostrą Wandą. Z pierwszego m ałżeństw a m iał jedną córkę — Ludw i­ kę, z drugiego urodziło się czworo dzieci: dwóch synów — Kazimierz i H enryk i dwie córki — Jadw iga i Gabriela; Kazim ierz był najstarszy. Fajansow ie, całkowicie zaasymilowani, posługiwali się w domu językiem polskim. Pokolenie H erm ana Fajansa zachowywało łączność ze środowi­ skiem żydowskim, chodząc w święta do synagogi zreform owanej. Kazi­ mierz wychowywał się w polskich tradycjach patriotycznych, szczególnie silnych w rodzinie jego matki. Jej przodkowie, według przekazów ro­

dzinnych, brali w 1793 roku udział w obronie Pragi obleganej przez wojska rosyjskie. Ojciec W andy Fajansow ej, lekarz Adolf Wolberg, ucze­ stniczył w powstaniu styczniowym, a po jego upadku był podobno zesłany na Sybir, skąd miał wrócić po am nestii ogłoszonej przez cara A leksan­ dra II. Liczne więzy łączyły rodzinę F ajansa z w ybitnym i intelektualista­ mi na ziemiach polskich i poza ich granicami. M atka znanego malarza, Romana K ram sztyka, Helena była jedną z córek Maurycego Fajansa. W ybitny niem iecko-am erykański fizyk teoretyk, A lfred Lande, o półtora roku młodszy od K azim ierza Fajansa, był jego kuzynem. M atka Wandy Fajansow ej, Zofia Wolbergowa z domu Bergson, była kuzynką sławnego filozofa francuskiego, Henriego Bergsona, którego ojciec, Michał Bergson, kompozytor, w yemigrował z Polski. Bratowa H erm ana była również z rodziny Bergsonów.

H erm an Fajans bardzo dbał o w ykształcenie dzieci. Kazio, jak go n a­ zywano w rodzinie, początkowo uczył się w domu pod kierunkiem p ry­ w atnych nauczycieli. Później w stąpił do państwowego gim nazjum real­ nego, tj. typu matematyczno-przyrodniczego, gdzie nauczano w języku rosyjskim . Posługiwanie się w m urach gim nazjalnych językiem polskim było wzbronione.

3 Z. K a r p i ń s k i : O W ielkopolsce, zlocie i d a le kic h podróżach. W sp o m n ie­ nia 1860— 1960. B ib lio te k a p a m ię tn ik ó w p o lsk ic h i o bcych pod re d a k c ją W. Z a­ w adzkiego. PIW . W arszaw a 1971.

Do bio g r a fii K . F a ja n sa

₃₈₃

W czasie w olnym od zajęć szkolnych m łody Kazim ierz upraw iał spor­ ty: tenis, tu rysty kę wysokogórską itd. Interesow ał się muzyką.

W 1904 roku ukończył szkołę średnią. Myślał o kontynuow aniu n au ­ ki na U niw ersytecie Warszawskim. Był to w tedy rosyjski U niw ersytet Cesarski. Przyjm ow ano tam ograniczoną liczbę Żydów, a ponadto po­ ziom tej uczelni był niższy niż uniw ersytetów zachodnioeuropejskich. O statecznie Kazim ierz F ajans w yjechał n a studia wyższe do Lipska. Za­ m ierzał studiować biologię. Bardziej jednak zainteresow ała go w tedy chemia, której pozostał w iem y do końca życia.

W ciągu studiów w Lipsku F ajans znajdow ał czas, by regularnie cho­ dzić na koncerty orkiestry filharm onicznej pod dyrekcją A rth u ra Ni- kischa. Podczas w akacji przyjeżdżał do Warszawy.

W trakcie jednego z tych przyjazdów, w 1905 roku, był obecny w Muzeum Przem ysłu i Rolnictwa przy K rakowskim Przedm ieściu 66 na pięknym odczycie Tadeusza Estreichera o ciekłym powietrzu. E strei­ cher był w tedy asystentem K arola Olszewskiego, profesora U niw ersytetu Jagiellońskiego, który w 1883 roku, wraz z fizykiem Zygm untem W ró­ blewskim, pierw szy skroplił tlen i azot z powietrza, a następnie, w 1895 roku, skroplił i zestalił argon.

W 1907 roku Kazim ierz Fajans przeniósł się do H eidelbergu, gdzie kontynuow ał studia chemiczne. Pod kierunkiem Georga Brediga, jedne­ go z czołowych fizykochemików tych czasów, zajął się tam oddzielaniem izomerów optycznych. Pierw sza publikacja Fajansa, która ukazała się w 1908 roku i była podpisana również przez Brediga, poświęcona jest katalizie stereochem icznej4. Tem at ten stanow i także przedm iot pracy doktorskiej F a ja n s a 5, obronionej przez niego w 1909 roku. W owym czasie stosowano na dyplomach łacińską form ę w yróżniającą: Magna cum

laude (Z w ielką pochwałą) lub Sum m a cum laude (Z najwyższą pochwa­

łą). Na egzaminie doktorskim Fajansa mogły wchodzić w grę tylko te dwie możliwości. Przed egzaminem doktorant umówił się listow nie ze sw ym ojcem w Warszawie, że natychm iast po egzaminie zakom unikuje m u telegraficznie wynik, używ ając w pierw szym przypadku skrótu „Mag­

na”, w drugim — „Sum m a”. Egzamin się skończył o godzinie 9 wieczo­

rem . Zaraz po tym Kazimierz Fajans zatelegrafował: „Sum m a”. De­ peszę doręczono w W arszawie około godziny 2 w nocy. Przez pomyłkę

jednak listonosz, zamiast do mieszkania H erm ana — ojca Kazimierza, przyniósł telegram kuzynowi H erm ana — Hieronimowi Fajansowi, któ­ ry mieszkał w tej sam ej kam ienicy piętro niżej. Rano następnego dnia Hieronim zatelefonował do Hermana:

4 G. B r e d i g , K. F a j a n s : Z u r S te reo c h em ie d er K atalyse. „B eric h te d e r D eu tsch e n C hem ischen G e se llsc h aft” 1908 t. 41 s. 752—763.

5 K. F a j a n s : Ü ber der stereochem ische S p e z ifitä t d er K a ta lysa to ren (O pti­ sc h e A k tiv ie ru n g d u rc h asy m etrisch e K atalyse). D issertatio n . H eid elb erg 1910.

384

— Cóż to, tw em u synowi aż tak pilnie potrzebne są pieniądze, że nie może poczekać do rana, lecz musi o nie w nocy prosić? —

Za swą pracę doktorską Kazimierz Fajans uzyskał nagrodę im. Victo- ra Meyera.

W czasie pobytu w Heidelbergu F ajans poznał swą przyszłą żonę, również w arszaw iankę — Salomeę Kapłan, o dwa lata od niego młodszą. Studiow ała ona medycynę na uniw ersytecie w Berlinie. Przyjechała do Heidelbergu podczas ostatniego sem estru studiów Fajansa. Zamierzała kontynuow ać swe studia lekarskie w tym m niejszym mieście, będącym jednak sławnym ośrodkiem uniw ersyteckim . Okazało się jednak, że na wydział lekarski nie przyjm uje się tu kobiet. Postanowiła więc udać się do Fryburga, gdzie nie było tej przeszkody. Tuż przed planowanym w y­ jazdem z Heidelbergu podczas przechadzki po mieście spotkała znajo­ mego studenta z Polski, H enryka Brokm ana w tow arzystw ie dwóch in ­ nych młodzieńców. Jednym z nich był Kazim ierz Fajans. W rozmowie, która się nawiązała, młodzi ludzie przekonali Kapłanównę, iż stu d ia le­ karskie w ym agają uprzedniego dobrego przygotowania ogólnego, i na­ mówili ją, by się w tym celu zapisała na wydział m atem atyczno-przyrod­ niczy uniw ersytetu w Heidelbergu. Brokman ożenił się później z siostrą Kazim ierza F ajansa — Jadw igą i jako w ybitny pediatra został członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk.

W 1910 roku Fajans postanaw ia poświęcić się badaniom promienio­ twórczości. Poślubiwszy Salomeę K apłan, w ybiera się w jej towarzystwie do M anchesteru na staż w pracowni E rnesta R utherforda 6. Tutaj w cią­ gu niespełna rocznego pobytu nie tylko zdołał opanować nową dlań dzie­ dzinę, ale uzyskał w niej cenne w y n ik i7.

Powróciwszy do Niemiec, Fajans, początkowo jako starszy asystent, a następnie jako docent, kontynuuje na politechnice (Technische Hoch­ schule) w K arlsruhe badania rozpoczęte w Manchesterze. W swym w y­ kładzie h ab ilitacy jn y m 8, wygłoszonym 17 grudnia 1912 roku, Fajans przedstaw ił ówczesny stan wiedzy o budowie atomu. Podtrzym ując więź z krajem ojczystym, tekst tego w ykładu posyła do redakcji „Wszechświa­

9 J. H u r w i e : Badania K a zim ierza F ajansa w dziedzinie prom ien io tw ó rczo ­ ści i izotopii. W 10 rocznicę śm ierci. „ K w a rta ln ik H isto rii N au k i i T ec h n ik i” 1985 t. 30 s. 215—245.

7 H. G. M o s e l e y , К. F a j a n s : R a d io -a ctive products o f sh o rt life. „P h i­ losophical M agazine” 1911 t. 22 s. 629—638; K. F a j a n s : Ü ber die k o m p le x e N a tu r v o n R a d iu m C. „P h y sik a lisc h e Z e itsc h rift” 1911 t. 12 s. 369—378; K. F a j a n s , W. M a k o w e r : Ü ber d e n R ü ck sto ss des RaC2 im V a k u u m . T am że 1911 t. 12 s. 378; K. F a j a n s , W. M a k o w e r : T h e g ro w th o f R a d iu m С fr o m R a d iu m В. „P hilosophical M agazine” 1912 t. 23 s. 292—301.

8 K. F a j a n s : Die n eu ren V o rste llu n g e n v o n d er S tr u k tu r d er A to m e. H a­ b ilitationsvortrag. „Die N a tu rw isse n sc h a fte n ” 1913 t. 1 s. 237—241.

Do b io g r a fii K . F aja n sa

₃₈₅

ta ”. W czasopiśmie tym został on opublikowany w trzech odcinkach w tłu ­ maczeniu W. Piotrowskiego pod redakcją autora 9.

W K arlsruhe dokonał Fajans swego największego odkrycia: odkrył mianowicie praw o przesunięć prom ieniotwórczych 10. Praw o to stanow iło z kolei dla F ajansa i jego współpracownika Osvalda H elm utha G öhringa punkt wyjścia do odkrycia pierw iastka 91, którem u badacze ci nadali nazwę brevium (Brevium, Bv) ze względu n a krótki okres życia otrzy­ manego izo to p u n . F ajans uw ażał za swój obowiązek zakomunikować również polskiej społeczności naukow ej o odkryciu nowego pierw iastka. Zadbał więc, by jego niem iecka publikacja o brevium ukazała się w pol­ skim przekładzie (w nieco zmienionej i uzupełnionej postaci) w „Che­ miku Polskim ” 12.

W tym sam ym roku 1913 Fajans odwiedza Wrocław, gdzie 4 czerwca n a zebraniu tamtejszego Towarzystwa Chemików wygłasza po polsku odczyt o pierw iastkach promieniotwórczych i ich położeniu w układzie okresowym. Trzy lata później, 15 kw ietnia 1916 roku, zaktualizow any od­ czyt n a zbliżony tem at wygłasza n a zebraniu Koła Chemików w W ar­ szawie. Rozszerzone opracowanie obu tych odczytów ukazało się następ­ nie w „Wiadomościach M atem atycznych” 13.

W 1917 roku Fajans zostaje powołany, jako profesor nadzw yczajny, na katedrę chemii fizycznej uniw ersytetu w Monachium. Uczony prze­ nosi tu swe zainteresow ania z promieniotwórczości n a zagadnienia bu­ dowy cząsteczek i kryształów. Do ich badania stosuje przede wszystkim m etody termochemiczne i refraktom etryczne, dokonując i w tej dziedzi­ nie niezm iernie w ażnych odkryć. W 1923 roku opublikował fundam en­ talną pracę o deformacji powłok elektronow ych u . Trzy lata później, bę­ dąc już profesorem zwyczajnym i osiągnąwszy szczyty sław y, ogłosił publikację na ten sam te m a t15 w zeszycie „Roczników Chemii” poświę­

9 K. F a j a n s : N a jn o w sze pojęcia o bud o w ie ato m ó w . W y k ła d h a b ilita c y jn y w y g ło szo n y 17 X I I 1913 r. w P olitechnice w K a rlsru h e. P rz e k ła d W. P io tro w sk ieg o pod re d a k c ją au to ra . „W szechśw iat” 1913 t. 32 s. 273— 276, 292—295, 315—318.

10 K. F a j a n s : Die S te llu n g d er R a d io e lem en te im perio d isch en S y s te m . „ P h y ­ sikalische Z e itsc h rift” 1913 t. 14 s. 136—142.

11 K. F a j a n s , O. G ö h r i n g : Ü ber die U ran X 2 — das n eu e E le m e n t der U ranreihe. Tam że 1913 t. 14 s. 877—884.

12 K. F a j a n s , O. G ö h r i n g : O u ra n ie X 2 — n o w y m p ie r w ia s tk u rzę d u uranow ego. O d b itk a z t. 14 „C hem ika P o lskiego” 15 s. Z m ieniony i u zu p ełn io n y p rze k ła d p rac y w ym ien io n ej w po p rzed n im przypisie.

18 K. F a j a n s : P ie rw ia stk i p ro m ie n io tw ó rcze a u k ła d p erio d yc zn y. „W iado­ m ości M a tem aty czn e” 1917 t. 21 s. 159—187.

14 K. F a j a n s : S tr u k tu r u n d D efo rm a tio n d er E le k tro n e n h ü lle n iń ih re r B ed e u tu n g fü r die ch e m isc h en un d op tisch en E ig e n sch a ften anorganischer V e r ­ bindungen. „Die N a tu rw isse n sc h a fte n ” 1923 t. 11 s. 165— 172.

16 K . F a j a n s : O d efo rm a cji o rbit e le k tro n o w y c h an jo n ó w i k a t jo n ó w w so­ lach k r y sta lic zn y c h (W edług po m iaró w A. H olstam m a). „R oczniki C h e m ii” 1926 t. 6 s. 396—403.

386

conym Józefowi Jerzem u Boguskiemu. Boguski, daw ny asystent Mende- lejewa, kierow ał w swoim czasie pracownią fizyczną w Muzeum P rze­ mysłu i Rolnictwa w W arszawie, gdzie pierwsze kroki naukow e staw iała jego siostra cioteczna, młoda M aria Skłodowska, przyszła współodkryw- czyni polonu i radu.

W związku z publikacją Fajansa w „Rocznikach Chemii” zacytujm y fragm ent li s t u 16, który skierow ał do niego redaktor tego czasopisma, Ja n Zawidzki, profesor chemii nieorganicznej na Politechnice W arszaw­ skiej: „Z listu Szanownego Pana, zarów no jak z dokonanej przezeń ko^ rek ty widzę, że Pan Kolega znakomicie włada polszczyzną i bynajm niej nie zapomniał jej podczas długiego przebyw ania za granicą. Toteż może by Pan Kolega i w przyszłości nie zapominał o swych stronach rodzin­ nych i przy okazji przypom niał się naszej społeczności naukow ej ogło­ szeniem jakiejś większej pracy w języku polskim. Sądzę, że mogło by to być z wielu względów pożytecznem, bowiem o rodakach pracujących naukowo za granicą i przebyw ających za granicą długie lata nazbyt szyb­ ko się u nas zapom ina”.

Nie odnosiło się to jednak do Fajansa. Gdy w 1927 roku postanowio­ no utw orzyć na Uniwersytecie W arszawskim katedrę chemii fizycznej, Wojciech Swiętosławski, zajm ujący katedrę tego przedm iotu na Politech­ nice W arszawskiej i prowadzący na Uniw ersytecie w ykłady zlecone z chemii fizycznej, chce zaproponować n a katedrę uniw ersytecką Kazi­ m ierza Fajansa, z którym łączą go m. in. wspólne zainteresow ania te r- mochemiczne i refraktom etryczne. P rzed zgłoszeniem wniosku zapytuje F ajansa w liście pryw atnym 17 o jego zdanie w tej spraw ie. W odpowie­ dzi 18 na ten list Fajans uzależnia swoją zgodę na przyjęcie ew entualnej propozycji objęcia k atedry w W arszawie od warunków, jakie by tam otrzymał, i zaznacza: „W każdym razie mogę zapewnić Wielce Sz. Pana, że tego rodzaju propozycja uradow ałaby mnie niezm iernie jako dowód, że m oja skrom na działalność naukowa znajduje pewne uznanie wśród społeczeństwa polskiego, z którym łączy m nie ty le nierozerw alnych wię­ zów”. Dodaje następnie, iż jednym z motywów ew entualnej zgody by­ łaby nadzieja na współpracę ze Swiętosławskim. Wobec pozytywnego' w zasadzie stanow iska F ajansa Swiętosławski, cieszący się w Polsce w ielkim autorytetem naukowym, w ysunął jego kandydaturę na katedrę. W następnym liście 19 mógł już poinformować Fajansa, że komisja po­ wołana do obsady katedry przedstawiła jednom yślnie F ajansa jako je­

16 J. Z aw idzki: L ist do K. F a ja n s a z 22 w rz e śn ia 1926 r. M ichigan H istorical C ollections, B entley H istorical L ib ra ry , U n iv ersity of M ichigan, A nn A rbor.

17 W. S w iętosław ski: L ist do K. F a ja n s a z 12 m a rc a 1927 r. Tam że.

18 K. F a ja n s: B ru lio n listu do W. S w iętosław skiego (bez p o d an ia dnia) 1927 r. Tam że.

Do bio g r a fii K . F aja n sa

387

dynego kandydata, a następnie na wniosek tej komisji Rada W ydziału Filozoficznego przygniatającą większością głosów (28 białych wobec 4 czar­ nych) uchw aliła zaprosić Fajansa na katedrę zwyczajną chemii fizycz­ nej. W krótce (5 lipca 1927 roku) dziekan W ydziału Filozoficznego — Zygm unt Łempicki zawiadomił Fajansa oficjalnie 20 o tej uchwale Rady Wydziału, którą Senat Akademicki U niw ersytetu jednom yślnie zatw ier­ dził. W tym że liście dziekan zapytuje Fajansa, czy przyjm uje on to po­ wołanie. Dziękując za wybór, Fajans w liście do dziekana z 8 lipca 1927 roku 21 oznajmia: „Powołanie n a katedrę chemii fizycznej przy u n iw er­ sytecie mego m iasta rodzinnego poczytuję sobie za wielki zaszczyt i chęt­ nie gotów jestem pertraktow ać co do bliższych w arunków objęcia k a­ te d ry ”. Nawiasem mówiąc, zestawienie dat obu tych listów, jak i in ­ nych, wskazuje, jak spraw nie działała wówczas poczta między W arsza­ wą i Monachium. W tej dziedzinie zam iast postępu nastąpiło w yraźne cofnięcie. W kolejnym liście 22, tym razem pryw atnym , dziekan Łem pi­ cki inform uje Fajansa, że dotychczasowy Wydział Filozoficzny rozpada się na dwa wydziały: H um anistyczny i M atem atyczno-Przyrodniczy. K a­ ted ra Chemii Fizycznej będzie, oczywiście, należała do tego drugiego wydziału, którego dziekanem został znany m atem atyk Stefan M azurkie­ wicz. „Ja osobiście — pisał Łempicki do F ajansa — cieszę się niezm ier­ nie, że Pan Profesor zasadniczo nie odmawia, jak również dum ny jestem z tego, że za mojego dziekanatu przeszła spraw a powołania P ana P ro ­ fesora”. Dawne m arzenie Fajansa, by zakorzenić się na ojczystym g ru n ­ cie, w ydaw ało się więc bliskie urzeczywistnienia. Fajans gotów był opu­ ścić znakomicie funkcjonujący w arsztat pracy w Monachium, gdzie m iał przy tym korzystną sytuację osobistą, by objąć placówkę w W arszawie, pod w arunkiem jednak, żeby umożliwiała ona kontynuow anie działal­ ności naukow ej i znośną sytuację m aterialną. We w rześniu przyjechał do W arszawy dla zaznajomienia się na miejscu z w arunkam i i przeprow a­ dzenia pertraktacji w spraw ie katedry. N astępnie po powrocie do Mo­ nachium, w tym sam ym miesiącu, n a życzenie dziekana Mazurkiewicza, w obszernym liśc ie 23 sform ułował swoje w arunki. Przede wszystkim, Fajans uważał za niezbędne przystąpienie do budowy gmachu, w którym znalazłyby pomieszczenie zakłady chemii nieorganicznej, organiczej i fi­ zycznej. Do czasu wykończenia tego gmachu Fajans chciałby urządzić prowizoryczną pracownię chemii fizycznej w proponowanym mu lokalu dawnego In sty tu tu Fizycznego składającym się łącznie z dziewięciu po­ koi, przy czym lokal ten m usiałby być opróżniony pół roku przed obję­

50 Z. Ł em picki: L ist oficjaln y do K. F a ja n s a z 5 lip c a 1927 r. Tam że. 21 K. F a ja n s: L ist do d ziek a n a Z. Ł em pickiego z 8 lip c a 1927 r. Tam że. 22 Z. Ł em picki: L ist p ry w a tn y do K. F a ja n s a z 3 sie rp n ia 1927 r. Tam że. 28 K. F a ja n s: L ist do d ziek a n a S. M azurkiew icza z 29 w rz e śn ia 19(27 r. T am że.

388

ciem katedry (które przew iduje w następnym roku akademickim), by do tego czasu można go było przystosować do potrzeb dydaktycznych i ba­ dawczych nowego zakładu. Obsada personalna powinna obejmować trzech pomocniczych pracowników nauki, jednego m echanika oraz jednego la­ boranta lub woźnego. F ajans podaje też wysokość dotacji, która mogłaby być rozłożona na raty, potrzebnej na założenie w arsztatu mechaniczne­ go, zakup mebli, aparatury, odczynników chemicznych, książek, p ren u­ m eratę czasopism itd. Poza tym wskazuje na potrzebę mieszkania dla swojej czteroosobowej rodziny i odpowiednich poborów, które nie m u­ siałyby jednak być rów ne wysokim uposażeniom profesorów niem iec­ kich, oraz zw rot kosztów przeprowadzki z Monachium do Warszawy. I wreszcie Fajans prosi o odpowiedź przed 1 listopada, aby mógł dosta­ tecznie wcześnie podjąć decyzję przez wzgląd na swoich współpracow­ ników monachijskich. Dziekan Mazurkiewicz, odpow iadając24 w końcu października na list Fajansa, kom unikuje, że w 1929 roku będzie można uzyskać mieszkanie spółdzielcze: że możliwości dodatku do normalnego uposażenia są nikłe; że Senat uchw alił przekazać Zakładowi Chemii Fi­ zycznej lokal dawnego In sty tu tu Fizycznego jako pomieszczenie tym ­ czasowe; co się zaś tyczy spraw zasadniczych, a mianowicie urządzenia pracowni prowizorycznej i budowy nowego gm achu zależnych od Mi­ nisterstw a W yznań R eligijnych i Oświecenia Publicznego (M. W. R. i O. P.), n a razie żadnej odpowiedzi udzielić nie może. Nic więc dziw­ nego, że w tej sytuacji Fajans postanowił zrezygnować z katedry w W ar­ szawie. Zawiadamia o tym dziekana w liście 25 z końca grudnia i odpis przesyła Swiętosławskiemu. W piśmie tym zgłasza jednak gotowość w spółpracy z Wydziałem M atem atyczno-Przyrodniczym . W liście 26, w y­ słanym tego samego dnia do Swiętosławskiego, F ajan s w yjaśnia, iż tru d ­ no mu było zdecydować się n a opuszczenie zakładu monachijskiego, w którym praca naukowa, po latach przygotowawczych, znajduje się w pełni rozkwitu, by rozpoczynać w W arszawie wszystkie przygotowa­ nia od początku, nie m ając przy ty m pewności zdobycia choćby n ajp ry ­ m ityw niejszych w arunków do pracy. Potw ierdzając odbiór pism a Fa­ jansa, dziekan M azurkiew icz27 oświadcza: „Spieszę przede w szystkim wyrazić głęboki żal, iż Radzie Wydziału M atematyczno-Przyrodniczego, mimo usilnych starań z jej strony, nie udało się stworzyć warunków, które by umożliwiły Wielce Szanownemu P anu objęcie k ated ry w n a­ szym uniw ersytecie — nam zaś pozyskanie tak Cennej i pożądanej dla nas Siły N aukow ej”. Nie w ydaje się, aby były to słowa tylko grzeczno­

24 S. M azurkiew icz: L ist do K. F a ja n s a z 28 p a ź d ziern ik a 1927 r. Tam że. 25 K. F a ja n s: L ist do S. M azu rk iew icza z 27 g ru d n ia 1927 r. Tam że. 20 K. F a ja n s: L ist do W. S w iętosław skiego z 27 g ru d n ia 1927 r. Tam że. 27 S. M azurkiew icz: L is t do K. F a ja n s a z 19 stycznia 1928 r. Tam że.

Do bio g r a fii K . F aja n sa

389

ściowe. Jak bowiem poinform ował F ajansa S w iętosław ski28, Rada W y­ działu dała ujście swemu niezadowoleniu ze stanow iska M. W. R. i O. P., uchw alając wysłać do M inisterstw a list F ajansa w pełnym odpisie. Ży­ czenia zaś F ajansa nie były uważane przez Radę w ydziału za zbyt w y­ górowane, skoro dziekan w zacytow anym już liście 29 mógł napisać: „Za­ razem pragnę serdecznie podziękować Wielce Szanownemu P anu za za­ jęcie w toku pertraktacji stanowiska tak bardzo uwzględniającego nasze ograniczone możliwości”. Byli jednak tacy, co zarzucali Fajansow i, że postąpił niepatriotycznie. Czy jednak patriotyzm w ym agał od F ajansa rzeczywiście tak bardzo niekorzystnego pod względem naukow ym prze­ niesienia się do Warszawy?

W podobnej sytuacji znajdowała się w 1912 roku M aria Skłodow- ska-Curie. Dla uczczenia pamięci jej ucznia, przedwcześnie zm arłego Mirosława K ernbaum a, jego ojciec — przemysłowiec warszawski Józef K ernbaum ofiarował Towarzystwu Naukowemu W arszawskiemu dużą do­ tację na utworzenie pracowni radiologicznej w Warszawie. D ziałająca na terenie zaboru rosyjskiego Kasa im. Mianowskiego, insty tu cja powo­ łana do udzielania pomocy polskim uczonym, przyrzekła dalsze kredyty. W tedy to przybyła do Paryża delegacja z W arszawy. Uczestniczący w niej sław ny powieściopisarz H enryk Sienkiewicz prosi M arię Skłodowską-Cu- rie, w imieniu społeczeństwa polskiego, o pow rót do Polski i objęcie kie­ row nictw a pow stającej placówki. Czy w imię patriotyzm u można jed­ nak było wymagać od uczonej, by porzuciła Paryż, gdy w łaśnie postę­ powała tam budowa In sty tu tu Radowego, który był przedm iotem jej m a­ rzeń już w czasach w spółpracy z Piotrem Curie? Nic więc dziwnego, że M aria Curie, mimo iż tak bardzo była Polsce oddana i mimo, że n ie­ dawno doznała licznych przykrości we Francji, nie przyjęła zaproszenia. Nie odmówiła natom iast pomocy i w ysłała do k raju swych dwóch n a j­ zdolniejszych współpracowników: Jana Kazimierza Danysza i Ludw ika W ertensteina. W m arcu 1914 roku Pracow nia Radiologiczna im. M iro­ sława K ernbaum a rozpoczęła działalność 30. Fajans odwiedzał ją każdo­ razowo, gdy przyjeżdżał do swego m iasta rodzinnego. Z W ertensteinem łączyła go nie tylko wspólność zainteresow ań, lecz i w ieloletnia przyjaźń osobista. Już ojcowie Kazimierza F ajansa i Ludw ika W ertensteina byli bardzo zaprzyjaźnieni. Ludw ik W ertenstein ukończył to samo gim nazjum , którego uczniem o wiele lat wcześniej był H erm an Fajans. Szkołę tę znał również dobrze Kazim ierz Fajans, gdyż mieszkał niedaleko.

88 W. S w iętosław ski: L ist do K. F a ja n s a z 25 stycznia 1928 r. Tam że. *® Zob. przyp. 27.

80 J. H u r w i e : P racow nia Radiologiczna im . M irosław a K e rn b a u m a p rzy T o ­ w a rzy stw ie N a u k o w y m W a rsza w skim . W 40 rocznicę śm ierci L u d w ik a W erten stein a . „P ostępy F izy k i” 1986 t. 37 s. 151—168.

390

W róćmy jednak do spraw y K ated ry Chemii Fizycznej U niw ersytetu Warszawskiego w roku 1928. Po odmowie F ajansa ściągnięto na nią in­ nego Polaka z zagranicy: profesora Mieczysława Centnerszw era z Rygi, zajmującego się głównie elektrochem ią.

Na wiadomość, iż Fajans pozostaje w Monachium, liczni jego kole­ dzy uniw ersyteccy w listach pryw atnych i dziekan Wydziału Filozoficz­ nego (Sekcja II) U niw ersytetu Monachijskiego w liście oficjalnym w y­ rażają zadowolenie, że ich uczelnia nie straciła tak wybitnego uczonego. Fiasko pertrak tacji w spraw ie katedry w W arszawie nie rozluźniło bynajm niej stosunków F ajansa z polskim światem naukowym. 7 czerw­ ca 1929 roku Fajans został w ybrany na zagranicznego członka czynnego Wydziału M atem atyczno-Przyrodniczego Polskiej Akademii Um iejętno­ ści w Krakowie. W tym że roku 2 lipca w Poznaniu, na zaproszenie ko­ m itetu organizacyjnego, wygłasza na II Zjeździe Chemików Polskich od­ czyt inauguracyjny na tem at sił chemicznych i budowy atomu. W kw iet­ niu 1932 roku Fajans wygłosił dwie prelekcje na posiedzeniach Polskie­ go Towarzystwa Chemicznego w Warszawie. Temat, ale przede wszyst­ kim nazwisko Fajansa, które zresztą znałem w tedy tylko w związku z praw em przesunięć promieniotwórczych, ściągnęły mnie, wówczas stu­ denta Wydziału Chemicznego Politechniki W arszawskiej, i kilkunastu moich kolegów na pierwszy z tych odczytów. Było to we środę 13 kw iet­ nia. T ytuł odczytu brzmiał: „Rozwój poglądów na istotę sił chemicz­ nych”. Duże audytorium w Gmachu Chemii Politechniki przy ulicy Pol­ nej 3 (obecnie Noakowskiego), które na posiedzeniach naukow ych Pol­ skiego Towarzystwa Chemicznego świeciło zwykle pustkam i (kilka do kilkunastu osób w pierwszych rzędach), tego dnia było w ypełnione nie­ mal po brzegi. Piękna polszczyzna prelegenta, jego nieprzeciętny talent dydaktyczny i silne poczucie hum oru wręcz poryw ały słuchaczy. W każ­ dym razie w ykład ten pozostał na zawsze w pamięci piszącego te słowa. Następnego dnia Fajans wygłosił referat na tem at bardziej specjalny: „O adsorpcji jonów pierw iastków promieniotwórczych i barwników w zastosowaniu do analizy m iareczkow ej”.

Gdy w 1931 roku zm arł znany elektrochem ik polski — Bogdan Szysz- kowski, k tó ry zajmował katedrę chemii fizycznej na Uniw ersytecie Ja­ giellońskim, Tadeusz Estreicher wystosował do Fajansa w stępny list p ry ­ w atny 31, w którym zapytuje, czy istnieje szansa pozyskania go na opróż­ nioną katedrę. Tym razem, niezależnie od warunków, Fajans musiał od razu odmówić 32, gdyż od wielu już miesięcy zaangażowany był w orga­ nizowanie wielkiego In sty tu tu Chemii Fizycznej w Monachium. F unda­

11 T. E stre ic h e r: L ist do K. F a ja n s a z 18 w rz eśn ia 1931 r. M ich. H ist. Col., B entley H ist. L ibr., A n n A rbor.

Do bio g r a fii K . F aja nsa

391

cja Rockefellera przyznała bowiem Fajansow i środki na budowę gm a­ chu. Władze uniw ersyteckie poparły projekt, a rząd baw arski dostarczył terenu i zobowiązał się utrzym yw ać insty tu t. W 1932 roku znakomicie wyposażony In sty tu t Chemii Fizycznej rozpoczął swą działalność pod dy­ rekcją Kazim ierza Fajansa. Niedługo, niestety, dane było Fajansow i cie­ szyć się tą placówką. W 1933 roku, z chwilą dojścia H itlera do w ładzy, chm ury zaczęły się gromadzić na horyzoncie politycznym Niemiec. Ba­ w aria ze sw ym klerykalnym rządem opierała się początkowo inw azji hitleryzm u. Południowoniemiecki katolicyzm opóźnił nieco zglajchszal- towanie tej części Rzeszy. Gdy w Berlinie szalał już teror, w M onachium przez pewien czas ludzie cieszyli się jeszcze względną swobodą. B ru n at­ na zaraza w krótce jednak i tu taj dotarła. W arunki życia i pracy staw ały się coraz cięższe. Wielu znajom ych F ajansa aresztowano. N iektórych uwięziono w Dachau.

N astąpił wreszcie fakt, którego od 1933 roku można się było w każ­ dej chwili spodziewać. Kazim ierz Fajans otrzym ał krótkie pismo dato­ w ane 30 października 1935 roku, które w „Imieniu Rzeszy” (im nam en des Reichs), powołując się na odpowiedni paragraf (§ 6) ustaw y z dnia 7 kw ietnia 1933 roku, przenosi go w stan spoczynku. W ymieniona usta­ wa dyskwalifikowała F ajansa ze względu na jego żydowskie pochodzenie. W tym czasie zjawiła się nowa możliwość uzyskania stanow iska pro­ fesorskiego w Polsce. 5 m arca 1935 roku zm arł Stanisław Tołłoczko — profesor chemii nieorganicznej na U niw ersytecie Jana Kazim ierza w e Lwowie. Jakub Parnas, w tym czasie profesor na W ydziale Lekarskim tegoż uniw ersytetu, pomyślał o Fajansie jako kandydacie na objęcie w a­ kującej katedry. P ro jek t ten zalazł poparcie Stanisław a Lorii, profesora fizyki na uniw ersytecie lwowskim, i fizykochemika warszawskiego — Mieczysława Centnerszwera. Drugim kandydatem był W iktor Jak u b — profesor chemii nieorganicznej na Politechnice Lwowskiej, k tó ry od daw ­ na pragnął przenieść się na U niw ersytet.

P arnas w liście do F ajansa 33 inform uje go, że powołana w spraw ie obsadzenia kated ry pięcioosobowa komisja przyjęła jego kandydaturę. P odaje przy tym szczegóły głosowania: trzech członków komisji oddało głosy na kandydaturę Fajansa, czw arty również poparł tę kandydaturę, ale nie głosował z powodu jakiegoś zatargu formalnego, i tylko jeden członek komisji, ze względów „rasowych”, głosował przeciwko. H itle­ ryzm u zachodniego sasiada nie pozostał bez w pływ u na wzmożenie n a ­ strojów antysem ickich w Polsce.

K ilka dni później dziekan Wydziału — w ybitny botanik Stanisław Kulczyński w liście do F a ja n s a 34 kom unikuje mu, iż: „Rada W ydziału

s® J. P a rn a s: L ist do K. F a ja n s a z 8 g ru d n ia 1935 r. Tam że. u S. K ulczyński: L ist do K. F a ja n s a z 13 g ru d n ia 1935 r. Tam że.

392

M atem atyczno-Przyrodniczego U niw ersytetu Jan a Kazim ierza we Lwo­ wie uchw aliła na posiedzeniu dnia 11 grudnia 1935 roku przedstawić P an u M inistrowi W. R. i O. P. wniosek o mianowanie J. W. Pana pro­ fesorem zwyczajnym Chemii [...]” i zapytuje, czy ,,J. W. Pan Profesor skłonny byłby przyjąć proponowaną Mu k ated rę”. Dodajmy, iż m ini­ strem W. R. i O. P. był w tedy Wojciech Swiętosławski. Fajans natych­ m iast od pisał35, w yrażając zgodę. P arnas w innym liście do F a ja n sa 36 odsłania pewne kulisy tej spraw y: ,,W obradach i walkach, które poprze­ dziły postawienie Pańskiej k and ydatury przez Wydział unico loco, wszy­ scy godzili się na to, że w alory P ana przewyższają o całe niebo w alory innych kandydatów : ale niektórzy członkowie, którzy są zupełnie obcy względom rasowym, w yrażali wątpliwości, czy uczony tak dużej m iary jak Pan nadaje się dla Lwowa, a Lwów dla Niego, i czy w ogóle można liczyć n a pozyskanie P an a”.

Według obowiązującej w tedy ustaw y z 1933 roku, rad a wydziału, przedstaw iała wniosek do zatw ierdzenia m inistrow i za pośrednictwem se­ n atu akademickiego, który zaopatryw ał wniosek swoją opinią. Według poprzedniej ustaw y uniw ersyteckiej, z 1920 roku, odrzucenie przez senat w niosku nom inacyjnego zamykało mu drogę do m inisterstw a i uniemo­ żliwiało m inistrow i załatw ienie wniosku po myśli rady. Teraz zaś opinia senatu nie była wiążąca: m inister mógł ją uwzględnić lub zignorować. W praktyce zresztą ustosunkowanie się senatu do wniosku w ydziału było zw ykłą formalnością sprowadzającą się do akceptacji. N ajbardziej bo­ wiem kom petentnym ciałem w spraw ie nominacji profesorskiej był, oczy­ wiście, wydział.

Kazimierz Fajans po pozytywnej uchwale Rady Wydziału, podobnie zresztą jak i jej członkowie, mógł więc uważać spraw ę za praktycznie przesądzoną, zwłaszcza, że m inistrem , co miał nom inację podpisać, był fizykochemik, k tó ry kilka lat tem u był inicjatorem pomysłu sprowadze­ nia F ajansa do Polski. Nie czekając zatem na uchwałę Senatu, Fajans przyjechał n a początku stycznia 1936 roku n a krótko do Lwowa, by omówić z dziekanem i przyszłym i kolegami w arunki funkcjonow ania ka­ tedry. Zamieszkał u Parnasów w domu profesorskim przy ulicy Supiń- skiego 11 a. 10 stycznia opuszczał Lwów, by przed pow rotem do Mona­ chium pojechać do rodziny w Warszawie i spotkać się tam z m inistrem Świętosławskim. Gdy przed domem, gdzie mieszkali Parnasow ie, wsiadał około godziny 3 po południu do taksówki, która m iała go zawieść na dwo­ rzec kolejowy, jakiś osobnik n a pustej ulicy w rzucił do samochodu zgni­ łe jajo i szybko zbiegł. Jak w liście do F ajansa 37 w yjaśnił Parnas, ktoś

85 K. F a ja n s: L ist do d zie k a n a S. K ulczyńskiego z 19 g ru d n ia 1915 r. Tam że. 88 J. Parnais: L ist do K. F a ja n s a z 16 g ru d n ia 1935 r. Tam że.

Do biografii K . Fajansa

393

przed południem tego dnia telefonował do m ieszkania Parnasów i in fo r­ mował się, ozy Fajans tam mieszka i kiedy wyjeżdża. Chodziło, rzecz jasna o to, by zniechęcić F ajansa do kated ry we Lwowie, a innych za­ straszyć. Wiadomość o niecnym postępku natychm iast rozprzestrzeniła się w środowisku uniw ersyteckim i dostała się na łam y prasy. „Lwowski Dziennik Narodowy”, który w yrażał opinię inicjatorów łobuzerskiego w y­ czynu, zamieścił 11 stycznia n o ta tk ę 38, której dosłowny tekst brzmi: „Onegdaj [w rzeczywistości o miesiąc wcześniej — J. H.] wydział m a­ tem atyczno-przyrodniczy Un. J. K. większością jednego czy też dwóch głosów [większość była — prawdopodobnie — większa — J. H.] uchw a­ liła przedstawić m inistrow i na profesora chemii fizycznej [w rzeczywi­ stości: chemii nieorganicznej — J. H.] Żyda, prof. Fajansa. Wczoraj w południe prof. F ajans został obrzucony zgniłemi jajam i, gdy przed do­ mem profesorskim, przy ul. Supińskiego, w siadał do samochodu. Prof. F ajans był profesorem uniw ersytetu w Monachium. W swoim czasie nie przyjął kated ry w Warszawie, dokąd go zagroszono. Niedawno został przez rząd hitlerow ski pozbawiony kated ry w Niemczech”.

N otatka ta m iała sugerować, że społeczeństwo polskie jest głęboko zaniepokojone ewentualnością objęcia k ated ry we Lwowie przez F ajan ­ sa. Takie istotnie było stanowisko pewnych środowisk nacjonalistycz­ nych, a zwłaszcza krzykliw ych grup ekstrem istycznych, niezbyt licznych, choć czasem wpływowych. Nie była to jednak, na szczęście, opinia w ięk­ szości społeczeństwa polskiego. Oddajm y głos kilku przedstawicielom tej innej części społeczeństwa. Dziekan K u lczy ń sk i39 natychm iast napisał do Fajansa: „Dzisiaj po południu dowiedziałem się od prof. J. P arnasa o zaj­ ściu, jakie miało miejsce przy wyjeździe J. W. P ana Profesora ze Lwo­ wa. W związku z tem, pragnę wyrazić J. W. P anu Profesorowi w mojem i kolegów imieniu w yrazy naszego głębokiego oburzenia z powodu tego incydentu, obrażającego zarów no nasze uczucia gościnności, jak i nasze uczucie szacunku, jakie żywim y dla J. W. P ana Profesora jako w ybit­ nego przedstawiciela nauki. P ragnę zapewnić J. W. P an a Profesora, że w ybryk ten, którego możliwości nie przewidywaliśmy, nie może w żadnej m ierze mieć w pływ u na stanowisko kolegów, którem u dali w yraz zapra­ szając J. W. Pana Profesora do Lwowa, a zarazem wyrazić przekonanie, że przykrość, jaka spotkała J. W. Pana Profesora, nie zniechęci go do pracy we Lwowie”.

Podobnej treści list wystosował do F ajansa L o r ia 40: „[...] ani przez

88 N o tatk a n iep o d p isan a: P ro f. F a ja n s p ro fe so re m U. J.K . „L w ow ski D ziennik N aro d o w y ” 11 sty c zn ia 1936 r.

w S. K u lczyński: L is t do K. F a ja n s a z 10 sty czn ia 1936 r. M ich. H ist. Col., B entley H ist. L ibr., A n n A rbor.

394

chwilą nie mogłem przypuszczać, że tego rodzaju dem onstracja przeciw uchwale większości Rady Wydziału jest możliwa. Inicjatorzy brutalnego w ybryku radziby oczywiście zniechęcić P ana do przyjęcia naszego za­ proszenia i w ten sposób uniemożliwić w ykonanie powziętej przez w ięk­ szość uchwały. Listy, które w tych dniach skierowali do P ana różni ko­ ledzy, świadczą o tem, że wszyscy m am y nadzieję, iż zabiegi te nie osiągną zamierzonego skutku. Pragniem y, aby w tej walce o dobro u n i­ w ersytetu i nauki Sz. Pan Kolega stanął po naszej stro n ie”. Mineralog i krystalograf — Zygm unt Weyberg, również profesor U niw ersytetu J a ­ na Kazimierza, napisał do F ajansa między in n y m i41: „Nie mogąc doko­ nać tego osobiście, listownie przesyłam P anu jak najserdeczniejsze ży­ czenia wszelkiej pomyślności w działaniu na terenie uniw ersytetu n a­ szego, który niew ątpliw ie chlubić się będzie tem, iż w swem gronie bę­ dzie m iał tak sławnego i zasłużonego uczonego. W ybryk żakowski, k tó ry P ana tu spotkał, jest tak głupi i tak błahy, iż w yrażanie P anu współczu­ cia z tego powodu byłoby niegodne ani Pana, ani mnie. W ybryk ten, wiadomo przez jakie m izeroty inspirowany, niedługo w niepamięci po­ wszechnej utonie [...]”. List, z którego w yjątek przytoczyliśmy, kończy fantazyjny podpis. Weyberg był oryginałem, który nie liczył się z kon­ wenansami. Pedantycznie dbał przy tym o czystość języka. Kiedyś Sta­ nisław Tołłoczko ofiarował mu egzemplarz swej książki z ciepłą dedy­ kacją. Weyberg, uważnie czytając książkę, stw ierdził, że autor wielo­ krotnie używ a w sposób niewłaściw y przyim ków „do” i „dla”. Błędne miejsca podkreślił czerwonym ołówkiem. Książkę odesłał Tołłoczce, zao­ patrzyw szy ją następującą regułą stosowania owych przyimków: „U rynał

do szczania dla panny M arianny”. Znajomość tej reguły, pomijając jej

niezbyt przyzwoitą formę, niejednem u by się przydała.

Zam ykając spraw ę incydentu z jajkiem , zacytujm y jeszcze fragm ent odpowiedzi „G azety Polskiej” z 19 stycznia 42 n a przytoczoną wyżej no­ tatk ę z „Lwowskiego Dziennika Narodowego”. „Gazeta Polska” w k ró t­ kim artykule zatytułow anym „Ciemnota” kw alifikuje uczynek nieznane­ go osobnika jako budzący „głęboki niesm ak i odrazę wśród wszystkich, którym , bez względu na przekonania polityczne, spraw y nauki nie są obce”.

21 stycznia nastąpiło spotkanie Fajansa z m inistrem Swiętosławskim. Jak się dowiadujem y ze sprawozdania 43 z tej wizyty, które Fajans prze­ słał dziekanowi Kulczyńskiemu, profesor Swiętosławski przyjął F ajansa nie w m inisterstw ie, lecz w swym pryw atnym mieszkaniu „jako kolega

41 Z. W eyberg: L ist do K. F a ja n s a z 28 stycznia 1936 r. Tam że.

42 A rty k u ł niepod p isan y : C iem nota. „G azeta P o lsk a ” 19 sty czn ia 1936 r. 4* K. F a ja n s: L ist do dziek an a S. K ulczyńskiego z 2 lu teg o 1936 r. Mich. Hist. Col., B e n tle y H ist. L ibr., A n n A rbor.

Do b io g r a fii K . F aja nsa

395

kolegę”. Rozmowa m iała charakter bardzo przyjazny, ale niczego pocie­ szającego nie usłyszał Fajans od m inistra na tem at k ated ry we Lwowie. Po eleganckim podwieczorku Swiętosławski podkreślił polityczny cha­ rak te r tej spraw y i przewidywał, że z tego powodu nom inacja n atrafi n a duże trudności.

W bardziej szczegółowym liście, który K azim ierz Fajans napisał do swego brata stryjecznego — Wacława F ajansa 44, wynika, iż Swiętosław- skiem u wcale już w tedy nie zależało na ściągnięciu F ajansa do Polski. Swiętosławski mówił o wzmagającym się w Polsce antysem ityźm ie, któ­ rem u nie miał odwagi się przeciwstawić. W związku z rzuconym jajkiem , zamiast potępić ten w ybryk, miał naw et powiedzieć: „Mam do pana żal, że pan przyjechał obecnie do Lwowa, w zburzył pan młodzież”. W praw ­ dzie list do Wacława Fajansa był poufny i Kazim ierz Fajans utrzy m y ­ w ał treść tej części rozmowy ze Swiętosławskim w tajem nicy, sądzę, że mam jednak prawo przytoczone słowa zacytować. Pom ijając bowiem już fakt, że od opisywanych w ydarzeń upłynęło ponad pół w ieku i żadna z zainteresowanych osób nie żyje, F ajans powtórzył później te słowa kilku kolegom, między innym i profesorowi K ulczyńskiem u w liście z Mo­ nachium 45 i lojalnie zawiadomił o tym Sw iętosław skiego46. Tę wypo­ wiedź Swiętosławskiego Fajans miał m u bardzo za złe i długo ją pam ię­ tał, skoro opowiedział mi o niej podczas swej bytności w W arszawie w 1958 roku, gdy niezm iernie serdecznie podejmował go w tedy profe­ sor Swiętosławski jako dyrektor In sty tu tu Chemii Fizycznej Polskiej Akademii Nauk.

O statnie lata przedw ojenne — to czasy, kiedy „Każdy początek roku akademickiego przynosi we wszystkich praw ie m iastach uniw ersyteckich Polski rozpętanie się ekscesów antyżydowskich, urągających już nie ty l­ ko cywilizacji — pisała M aria Dąbrowska, znakom ita pisarka polska — ale najelem entam iejszym uczuciom ludzkim i obyw atelskim 47”. I dalej: „[...] ponura wymowa faktów nie pozwala milczeć [...]”. Do tych, którzy nie milczeli, należał profesor Stanisław Kulczyński.

W arto jeszcze przypomnieć wielkopostny list pasterski kardynała Hlonda z 29 lutego 1936 roku, w którym potępił on zakłócające spokój ekscesy i czynne zwalczanie mniejszości żydowskiej.

30 stycznia 1936 roku odbyło się posiedzenie senatu uniw ersytetu lwowskiego. Po zreferow aniu przez dziekana Kulczyńskiego w niosku w y­ działu o mianowanie F ajansa profesorem nik t nie zabrał głosu w dysku­

44 K. F a ja n s: L ist do W. F a ja n s a z 5 lu te g o (nie u le g a w ątpliw ości, że w dacie je s t om yłka: za m ia st „lutego” pow inno ch y b a być „ m a rc a ” — J. H.) 1936 r. T am że.

45 K. F a ja n s: L ist do S. K ulczyńskiego z 27 m a rc a 1936 r. Tam że. 48 K. F a ja n s: L ist do W. S w iętosław skiego z 31 m a rc a 1936 r. Tam że.

47 M. D ą b r o w s k a : D oroczny w s ty d . „D ziennik P o p u la rn y ” 24 lis to p a d a 1936 r.

396

sji, w głosowaniu zaś wniosek [...] odrzucono. Okazało się więc, że cha­ raktery sty ka nastrojów podana przez Swiętosławskiego była dość trafna. Powodem odrzucenia wniosku miało być jakoby nie przyjęcie swego cza­ su przez Fajansa katedry ofiarow anej mu w Warszawie, fałszywie zresz­ tą komentowane. Odmowa senatu nie wykluczała wprawdzie możliwości nominacji przez m inistra, lecz ją niew ątpliw ie utrudniała. Po negatyw ­ nej uchwale senatu dziekan Kulczyński podał się do dymisji (podobnie postąpili delegat wydziału do senatu i prodziekan wydziału), przedkła­ dając senatowi deklarację w obronie wniosku rady. K rok dziekana i zło­ żona prz^z niego deklaracja uzyskały jednomyślne poparcie Rady W y­ działu, która ponadto uchw aliła przedstawić m inistrow i dodatkowy m e­ m oriał w spraw ie obsady kated ry chemii nieorganicznej. M emoriału tego nie przesłano drogą korespondencji urzędowej, lecz przedłożyła go m i­ nistrow i delegacja Rady w osobach profesorów Sew eryna K rzem ieniew - skiego i K azim ierza Kwietniewskiego. „Stanowcza postaw a Rady Wy­ działu — pisał Kulczyński w liście pryw atnym do F ajansa 48 — uprzy­ tom niła jednak w ew nętrznej i zew nętrznej opinii właściwe motywy, któ­ re skłoniły Radę do zaproszenia J. W. P ana Profesora do Lwowa, a mo­ tyw y te m ają jednak jeszcze u nas swoją wagę bardzo poważną i pod tym względem jest jednak u nas lepiej niż w Niemczech mimo całego zaognienia stosunków ”. Delegaci Rady Wydziału nie uzyskali od m ini­ stra żadnej konkretnej odpowiedzi. W związku z dymisją dziekana, pro­ dziekana i delegata do Senatu dokonano nowych wyborów: dziekanem został Kwietniewski, zdecydowany obrońca wniosku Wydziału. Nowo w y­ branych członków Senatu (z ram ienia Wydziału) zobowiązano do odczy­ tania na najbliższym jego posiedzeniu m emoriału wyrażającego opinię, że stanowisko Senatu w yrządza U niw ersytetow i Jana Kazimierza wielką szkodę.

Już po rozmowie z m inistrem Swiętosławskim Fajans doszedł do prze­ konania iż powinien zrezygnować ze starań o katedrę we Lwowie. Umoc­ niła go w tym postanowieniu odmowa Senatu. Nie uw ażał bowiem za możliwe przyjąć, w brew jego opinii, ew entualną nominację.

Tymczasem, na początku m arca 1936 roku, Fajans otrzym ał ze S ta­ nów Zjednoczonych propozycję objęcia (od lipca) profesury chemii ogól­ nej i fizycznej na uniw ersytecie Stanu Michigan w Ann Arbor, na razie na dwa lata, ale z perspektyw ą przedłużenia n a stałe. Była to katedra zwolniona przez przejście profesora Mosesa Gomberga na em eryturę. F a­ jans miał możność poznać ten uniw ersytet w czasie swej podróży do A m eryki w 1930 roku. W arunki mu całkowicie odpowiadały, toteż za­ proszenie przyjął. Zawiadomił o tym dziekana K w ietniew skiego49, od­ 48 S. K ulczyński: L ist do K. F a ja n s a z 14 lutego 1936 r. M ich. H ist. Col., B en tley Hiist. L ibr., A nn A rbor.

Do b io g r a fii K . F aja n sa

397

dając katedrę lwowską i nabyte do niej praw a do dyspozycji i do now ej decyzji Rady Wydziału. Odpis tego listu w raz z wyłuszczeniem motywów swego postępowania przesłał m inistrow i Swiętosławskiemu 50. P rzy jm u jąc do wiadomości stanowisko Fajansa, K w ietniew ski pisze: „[...] pragną w y­ razić szczere ubolewanie z powodu, że w ysiłki nasze czynione w kie­ runku pozyskania tak cennej w spółpracy WSzan. P ana Profesora na n a­ szym Wydziale nie osiągnęły dotychczas pożądanego w yniku, jakkolw iek

Rada Wydziału uczyniła wszystko, co możliwe, celem usunięcia prze­ szkód, jakie się wyłoniły. W sytuacji, jaka się w ytw orzyła, nie może dzi­ wić decyzja WSzan. P ana Profesora przyjęcia czasowego powołania do Ann Arbor. Mam jednak nadzieję, że stosunki naw iązane z naszym Wy­ działem i żywy kontakt, w jaki m ieliśm y sposobność wejść z WSzan. Panem Profesorem podczas Jego bytności we Lwowie, nie zostaną ze­ rw ane i w przyszłości znajdzie WSzan. P an Profesor możliwość do za­ pew nienia nam swej cennej w spółpracy n a W ydziale”. Spraw ę kated ry lwowskiej dobrze przedstaw ia pismo oficjalne m inistra Swiętosławskie- go do Fajansa 52. Przytoczym y je więc w całości.

„Wielce Szanowny Panie Kolego!

List Pański i odpis pisma do Dziekanatu W ydziału Filozoficznego [po­ winno być: M atem atyczno-Przyrodniczego — J. H.] otrzym ałem. Ze sm utkiem muszę wyznać, że w chwili obecnej znalazł P an najlepsze roz­ wiązanie, przyjm ując powołanie do Stanów Zjednoczonych. M usiałbym się liczyć z wieloma trudnościam i w związku z powołaniem P ana na ka­ tedrę. Niestety, wiele razy zmuszeni jesteśm y postępować niezgodnie z tem, co by dyktow ał interes nauki. Przeżyw am y ciężkie przesilenie psychiczne i nastroje społeczeństwa zm ieniają się z dnia na dzień raczej w kierunku nietolerancji narodowościowej.

Łączę w yrazy wysokiego poważania i życzenia owocnej pracy na no- wem stanowisku.

M inister

[Podpis: W. Swiętosławski]”

D efinitywnie więc przekreślona została możliwość objęcia w Polsce katedry przez Fajansa. Polska straciła wybitnego uczonego. Fajans zaś dzięki tem u uniknął okropności okupacji niem ieckiej, jakich los nie oszczędził, na przykład, Centnerszwerowi, k tó ry z powodu pochodzenia żydowskiego został zam ordowany przez gestapo.

Po rezygnacji Fajansa Rada Wydziału M atem atyczno-Przyrodniczego na Uniwersytecie Jana Kazimierza w tym że sam ym roku postanowiła podzielić K atedrę Chemii Nieorganicznej (z podziałem pomieszczeń, apa­ ra tu ry i personelu) na dwie katedry, z których jedna zachowała nazwę

60 P a trz przyp. 46.

ei K. K w ietn iew sk i: L ist do K. F a ja n s a z 4 k w ie tn ia 1936 r. Tam że. 52 W. S w iętosław ski: L ist do K. F a ja n s a z 3 k w ie tn ia 1936 r. T am że.

398

K ated ry Chemii Nieorganicznej, drugą zaś nazwano K atedrą Chemii Fi­ zycznej. Na tę drugą katedrę powołano od razu docenta W iktora K em u- lę — ucznia profesora Tołłoczki. Spraw a K atedry Chemii Nieorganicznej została ostatecznie rozstrzygnięta w m aju 1938 roku: powołano na nią docenta Włodzimierza Trzebiatowskiego, zajm ującego się przede w szyst­ kim fizykochemią ciała stałego.

Dodajmy, iż w tedy, gdy na U niw ersytecie Jan a Kazimierza rozpa­ tryw ano kandydaturę Kazimierza Fajansa, Tomaszowska Fabryka Sztucz­ nego Jedw abiu zaproponowała mu kierownictwo laboratorium badawcze­ go. Zrozumiałe, że Fajans nie skorzystał z tej propozycji wobec zapro­ szenia am erykańskiego.

W 1936 roku Fajans rozpoczyna w Ameryce najdłuższą część swej k ariery na.ukowej. Czasowe zaproszenie na katedrę w Ann Arbor prze­ kształciło się potem na stałe. Tutaj zatem Fajansow ie pozostali do końca życia.

Opuszczając Niemcy, nie mieli oni praw a wywieźć pieniędzy ani za­ brać swoich kosztowności. Mieli więc początkowo pewne trudności m a­ terialne. Wprowadzili się do w ynajętego mieszkania. W 1940 roku mogli już jednak nabyć jednopiętrow y dom z ogrodem. Dom ten dobrze znają liczni polscy pracownicy nauki starszego pokolenia, którzy korzystali z gościny Fajansów. Należy do nich i autor tego artykułu.

W Ann A rbor Fajansow ie zostali wciągnięci w życie społeczne tam ­ tejszego środowiska intelektualnego. Liczni profesorowie różnych specjal­ ności stali się ich przyjaciółmi. W szczególności dom Fajansów przycią­ gał A m erykanów polskiego pochodzenia pracujących n a uniw ersytecie w Ann Arbor. Można tu wymienić, na przykład, A ndrewsa Ehrenkreu- tza — profesora historii Bliskiego Wschodu czy Miltona Tam resa — pro­ fesora chemii.

Fajans starał się pomagać uchodźcom polskim, których zagnała za Ocean II w ojna światowa. K orzystał ze swoich znajomości, by ułatw ić znalezienie pracy polskim uczonym, jak filolog klasyczny A leksander Turyn. Należał też do kom itetu przy nowojorskiej Fundacji Kościusz­ kowskiej niosącej pomoc polskim pracownikom nauki w Ameryce.

Gdy w dniu 20 października 1944 roku Polski In sty tu t Nauki i Sztu­ ki w Nowym Jorku zorganizował w Columbia U niversity posiedzenie dla

uczczenia pamięci Marii Skłodowskiej-Curie w związku z 10 rocznicą jej zgonu, F ajans wygłosił po angielsku referat o odkryciu radu 53. Odczyt ten został w 1967 roku, z drobnymi zmianami, przedrukow any w „Pro­ blem ach” w polskim przekładzie 54.

68 K. F a j a n s : D iscovery o f ra d iu m and th e m o d ern d e v e lo p m e n t o f c h e­ m is tr y and physics. „Quaiterly B ull. P o lish I n s titu te of A rts and Sciences in A m e ­ r i c a ” 1945 t. 3 s. 223—245.

Do bio g r a fii K . F a ja n sa

399

W ykłady F ajansa cieszyły się w Ameryce równie w ielkim powodze­ niem jak w Niemczech, choć początkowo mówił on po angielsku (ame­ rykańsku) z silnie cudzoziemskim akcentem . Jeżeli stu d en t m iał tru d ­ ności w opanowaniu m ateriału w ykładanego przez Fajansa, profesor py­ tał go, czy dobrze rozumie jego wymowę angielską. Zwykle odpowia­ dano, że w ystarczyło pół godziny, by się do jego akcentu przyzwyczaić. Raz tylko pewien student oświadczył, iż nie rozum ie jego angielskiego.

— A jakich jeszcze słucha pan wykładów? — pyta Fajans.

— Wykładów elektrochem ii profesora Fergusona — pada odpowiedź. — A jego angielszczyznę pan rozumie? — rzuca nowe pytanie Fajans. — Też nie. —

— To znaczy, że nie chodzi tu o wymowę, lecz o luki w pańskiej zna­ jomości chemii.

Dodajmy, że profesor Ferguson — to rdzenny A m erykanin ze stanu Michigan.

Gdy wiele lat później (rok 1967) F ajans otrzym ał zaproszenie na sym ­ pozjum w W arszawie z okazji stulecia urodzin Marii Skłodowskiej-Curie z propozycją wygłoszenia odczytu, napisał do mnie, pytając się, czy ma mówić po angielsku z polskim akcentem, czy po polsku z akcentem an­ gielskim. W rzeczywistości jednak kilkudziesięcioletni pobyt za granicą nie w yw arł żadnego wpływu na jego polską wymowę.

Skoro tylko w arunki mu na to pozwoliły, F ajans podjął w Ann A rbor kontynuację tem atyki m onachijskiej, zajm ując się głównie budową czą­ steczek. Stara się ją wyprowadzić z jonów, uw zględniając ich w zajem ną deformację. W 1943 roku w raz ze swym doktorantem Theodore’m B er­ linem sform ułow ał pojęcie k w a n ty k u ły 55. Do końca życia rozw ijał teo­ rię kw antykul

Poza licznymi publikacjam i poświęconymi kw antykułow ej teorii w ią­ zania chemicznego, wygłosił wiele odczytów n a ten tem at. Szczególną aktywność pod tym względem rozwinął w 1958 roku. W kw ietniu miał w ykłady na uniw ersytetach szwajcarskich: w Bazylei, F ryburgu i Zu­ rychu. W pierw szej połowie maja, na zaproszenie Polskiej Akademii Nauk, miał w W arszawie cały cykl wykładów sem inaryjnych, których wysłuchało około 300 pracowników nauki. Była to jego pierw sza powo­ jenna w izyta w K raju. W drugiej połowie m aja i w czerwcu wygłosił podobne odczyty w oddziałach Polskiego Tow arzystw a Chemicznego: w Krakowie, Łodzi, Poznaniu, Warszawie i we Wrocławiu. Wygłoszone odczyty stały się podstawą obszernej publikacji ogłoszonej w następnym roku w szw ajcarskim miesięczniku „Chim ia” 56. Najobszerniejszą mono­

55 K. F a j a n s , T. B e r l i n : Q u a n tiza tio n o f m olecules, in te r- and in tr a ­ m olecular forces. „The P h y sica l R eview ” 1943 t. 63 s. 309—312.

59 K. F a j a n s : Q u a n tik e l-T h e o rie d er ch e m isc h en B indung. „C h im ia” 1959 t. 13 s. 349—366.

400

grafię o teorii kw antykuł opublikował F ajans po polsku 57. Wygłoszone w ykłady uzupełnił tu w yczerpującą częścią poświęconą zagadnieniom polaryzacji jonów w cząsteczkach i kryształach. N astępnie podał w u ję­ ciu kw antykułow ym wzory i reakcje z w ybranych rozdziałów trzech polskich podręczników akademickich: chemii nieorganicznej Edwarda Józefow icza58 oraz chemii nieorganicznej Włodzimierza Trzebiatowskie­ go 59 i chemii organicznej Bogusława Bobrańskiego i Stanisław a Tołłocz- k i 60.

Polska monografia F ajansa powstała w sposób następujący. Na pro­ pozycję autora, omówiwszy z nim plan monografii podczas jego pobytu w Warszawie, przygotowałem ją do druku, gdy Fajans znajdował się już z pow rotem w Ameryce. Komunikowałem się więc z nim koresponden­ cyjnie. K ażdy szczegół był przez niego przejrzany i został w ydrukow any w zaakceptow anej przez niego postaci. W ymieniliśmy w tej spraw ie po kilkadziesiąt listów. Miałem w tedy możność bezpośrednio się przekonać o pedantycznej wręcz systematyczności i staranności Fajansa, który ogro­ mną ważność przywiązywał do precyzji sformułowań. Zwracał uwagę na każdy znak. Tę skrupulatność przejaw iał zresztą i w odniesieniu do samych listów, pisanych czytelnie rów nym pochyłym pismem. Gdy przez pomyłkę napisał niewłaściwą literę, zalepiał ją małym kawałkiem pa­ pieru z odpowiednią literą.

Teoria kw antykuł nie zdobyła większej popularności wśród chemi­ ków, którzy wiązanie chemiczne w yjaśniają obecnie na podstawie me­ chaniki k w a n to w ej61. Trzeba jednak zauważyć, że koncepcja Fajansa usunęła pewne trudności, z którym i inne teorie nie mogły sobie pora­ dzić, i w pewnych przypadkach daje niezm iernie proste w yjaśnienie bu­ dowy cząsteczki.

W październiku 1967 roku, jak już wspomnieliśmy, Fajans ponow­ nie, niestety po raz ostatni, był w Polsce, uczestnicząc w sympozjonie zorganizowanym w Warszawie z okazji setnej rocznicy urodzin Marii Skłodowskiej-Curie. W niezm iernie interesującym odczycie podzielił się z uczestnikam i tej im prezy swymi wspom nieniami wiążącymi się z

dziei-57 K. F a j a n s : K w a n ty k u ło w a teoria w iązania chem icznego. W p orozum ie­ n iu z a u to re m do d ru k u przygotow ał J. H urw ic. WNT, W arszaw a 1961.

86 E. J ó z e f o w i c z : C hem ia nieorganiczna. W ydanie II, p o p raw ione i u zu ­ pełnione. PW N, W a rsza w a 1962. O dsyłacze do p o d ręc zn ik a Józefow icza w m ono­ g rafii w ym ien io n ej w p rzypisie 57 odnoszą się do p o przedniego w ydania.

59 W. T r z e b i a t o w s k i : C hem ia nieorganiczna. W arszaw a 1959.

60 B. B o b r a ń s k i , S. T o ł ł o c z k o : C hem ia organiczna. K siążk a opraco­ w a n a n a p o d sta w ie w y d a n ia V II daw nego p o d ręc zn ik a L. B ru n e ra i S. Tołłoczki, uzupełnionego przez B. B obrańskiego. PW N, W arszaw a 1957.

81 J. H u r w i c : K w a n ty k u ło w a teoria w iązania chem icznego, czyli tragedia uczonego (W 10 rocznicą śm ierci K a zim ierza Fajansa). „W szechśw iat” 1985 t. 86 s. 169—172.

Do bio g r a fii К . F aja nsa

₄₀₁

jam i nauki o promieniotwórczości. Odczyt ten z pew nym i skrótam i za­ mieścił później miesięcznik „Problem y” 62, a następnie przedrukow ała w przekładzie rosyjskim radziecka „P riroda” 63.

Na zakończenie przypom nijm y, że uw zględniając olbrzymi w kład K a­ zimierza F ajansa do nauki i jego związki z krajem ojczystym, Polskie Towarzystwo Chemiczne nadało mu w 1959 roku godność Członka Ho­ norowego 64.

Recenzent: Bogusława Jeżowska-Trzebiatowska

A rtykuł w płynął do redakcji w lipcu 1986 r.

Ю. Гурвиц К БИОГАФИИ КАЗИМИРА ФАЯНСА Сто лет тому назад, 27 мая 1887 года, в Варшаве, в полонизированной еврейской семье родился будущий великий химик. В 1904 году, после окончания средней школы Казимир Фаянс покинул Польшу, чтобы изучать химию в немецких университетах: в Лейпциге и Гей­ дельберге. П отом поселился в Карлсруе, где откыл закон радиоактивных смещений — его величайшее достижение. В 1917 году получил звание профессора в Мюнхенском универси­ тете, где начал исследования строения молекул и кристаллов. В 1927 году ему предложено перейти в Варшавский университет, но он был вынужден отказать из за отсутствия там необ­ ходимых условий для продолжения его исследований. Поэтому он остался в Мюнхене. Одна­ ко, в 1935 году гитлеровскими властями, по поводу еврейского происхождения, он был лишен своей должности. В то время естественно-математический факультет Львовского универси­ тета пригласил его на кафедру неорганической химии. К сожалению, этого ему не удалось осуществить из-за антисемитизма некоторых кругов тогдашнего польского общества. В та­ кой обстановке Фаянс согласился принять должность профессора в американском универси­ тете в Анн Арбор, где проживал и работал до конца жизни. Его целая научная карьера развивалась вне Польши, но он никогда не потерял связи с родиной. Он часто посещал Польшу, читал лекции на польском языке, публиковал статьи в польских журналах, и т.д. В 1929 году Академия Наук в Кракове избрала его иностранным членом. В 1959 году Польское Химическое Общество присвоило ему звание почетного члена. J. Н u rw ie A LA B IO G R A PH IE DE K A SIM IR F A JA N S

Il y a cen t ans, le 27 m ai 1887, le f u tu r célèb re chim iste, v it le jo u r à V a r­ sovie d an s u n e fam ille ju iv e polonisée. A près av o ir te rm in é en 1904 dans c e tte v ille ses étu d es secondaires, K a sim ir F a ja n s étu d ie la chim ie d an s les u n iv e rsité s

62 K. F a j a n s : W sp o m n ien ia zw ią za n e z d zie ja m i n a u k i o p ro m ie n io tw ó rczo ­ ści. „P ro b lem y ” 1968 t. 24 s. 392—403.

68 K. F a j a n s : V o sp o m in a n ija sv ja za n n y e s isto riej n a u k i o ra d io a k tiv n o sti. „ P riro d a ” 1973 n r 10 s. 74—82. R osyjski p rz e k ła d pozycji w y m ien io n ej w p o p rze d ­ nim p rzypisie, dokonany przez S. M ic h alak a pod re d a k c ją I. M. F ra n k a .

64 J. H u r w i c : K a zim ie rz F ajans (K ro n ik a ży cia naukow ego). „W iadom ości C hem iczne” 1959 t. 13 s. 446.

402

allem an d es de L eipzig et Heidelberg-, Il s’in sta le en su ite à K a rlsru h e où il réa lise son plus g ra n d exp lo it: il d écouvre la loi des d ép lacem en ts radioactifs. E n 1917 il est nom m é p ro fe sse u r de chim ie p h y siq u e à l ’u n iv e rsité de M unich où il com ­ m ence ses rec h erch es s u r la s tru c tu re des m olécules e t des cristau x . E n 1927 on lui propose une ch a ire à l’u n iv e rsité de V arsovie, m ais il re fu s e n ’a y a n t pas là des possibilités su ffisan te s p o u r co n tin u er efficacem en t ses recherches. Il re ste donc à M unich ju s q u ’en 1935 q u a n d son o rigine ju iv e p ro v o q u e son licen ciem en t p a r le p o u v o ir h itlerien . L a F a c u lté des Sciences de L vov l ’in v ite alors po u r la ch a ire de chim ie m in é rale . M a lh eu reu sem e n t, cette in v ita tio n n ’e u t pas de suite à cause de l ’a n tisé m itism e d an s ce rta in s m ilieu x polonais à l ’époque. P a r con­ séquent, le s a v a n t accepte le poste de p ro fe sse u r q u e lu i propose l’u n iv e rsité a m érica in e à A nn A rb o r où il d em eu re e t tra v a ille ju s q u ’à la fin de sa vie.

T oute sa c a r riè re sc ien tifiq u e s ’est d éro u lée hors de la Pologne, m ais il n ’a ja m ais p e rd u le c o n ta c t avec son pays n a ta l. Il s ’y re n d a it souvent, il do n n ait des conférences en polonais, il p u b lia it des a rtic le s dans les jo u rn a u x polonais, etc. En 1929 il est élu m em b re é tra n g e r de l ’A cadém ie des Sciences à C racovie e t en 1959 la S ociété C him ique de P ologne lui o ffre le titr e de m em b re o’honneur.

Do bio grafii K . Faja nsa 403