Poziom aspiracji edukacyjnych a system wartości młodzieży

Kultura i Edukacja 2012, nr 2 (88) ISSN 1230-266X

KOMUNIKATY-RELACJE

Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących z Oddziałami Integracyjnymi im. St. Staszica I r e n a F i e d o r c z u k

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

POZIOM ASPIRACJI EDUKACYJNYCH A SYSTEM

WARTOŚCI MŁODZIEŻY

1. Wprowadzenie

Wartości obejmują i normują wszystkie wymiary życia ludzkiego – dotyczą sfery fi zycznej, psychicznej, duchowej i społecznej, a także wyznaczają nasze postawy wobec ludzi i rzeczy – rzutują tym samym na stany emocjonalne oraz wpływają na samoocenę. W projekcie MEN pt. Reforma systemu edukacji. Szkolnictwo

ponad-gimnazjalne wskazuje się na różne obszary tej reformy, w tym na zmiany rynku

pracy, treści kształcenia i przeobrażenia kulturowe. Postuluje się przygotowywanie młodzieży do życia w społeczeństwie informacyjnym i wolnorynkowej gospodar-ce, ale również w świecie chaosu wartości, w którym trzeba będzie wziąć odpowie-dzialność za własny pełny rozwój oraz za drugiego człowieka.

Pojęcie „wartości” jest szczególnie wieloznaczne, trudne do interpretacji, nie-ostre1_{, stanowi we współczesnej pedagogice kluczowy problem edukacji szkolnej.} W Podstawie programowej kształcenia ogólnego z zakresu języka polskiego w gim-nazjum2 _{w punkcie szóstym czytamy, iż zadaniem szkoły jest: „Wspomaganie} uczniów w procesie rozpoznawania i rozumienia wartości oraz w osobistym

wy-1 _{M.J. Szymański, Młodzież wobec wartości. Próba diagnozy, Warszawa 1998, s. 9.}

2 _{Przywołuję podstawę programową tego szczebla edukacyjnego ze względu na podejmowane} badania.

siłku tworzenia wewnętrznie akceptowanej ich hierarchii”3_{. Postanowiono} przyj-rzeć się bliżej systemowi wartości młodzieży. W badaniach posłużono się defi nicją „wartości” stworzoną przez M. Rokeacha, który rozumie wartość jako „trwałe prze-konanie, że specyfi czny sposób postępowania lub stan fi nalny egzystencji jest oso-biście lub społecznie godny preferencji w przeciwieństwie do odwrotnego sposobu postępowania lub stanu fi nalnego”4_{. Defi nicja ta traktuje pojęcie „wartości”} wielo-płaszczyznowo, wskazując nie tylko na osobisty jego wymiar, ale równocześnie podkreślając kontekst społeczny związany z wartościowaniem. Podkreślono za-równo instrumentalny charakter wartości, czyli ich przejawianie się w działaniu, pomocniczą rolę w osiąganiu innych celów, jak również ujęto wartości jako cele fi nalne egzystencji, coś, co warto osiągnąć – łączy się to z pojęciem „aspiracji”.

W literaturze naukowej pojęcie „aspiracji” jest różnie defi niowane. W badaniach własnych przyjęto rozumienie tego terminu za A. Janowskim i określono aspiracje jako trwałe i względnie silne życzenia jednostki dotyczące właściwości lub stanów, jakimi ma się charakteryzować jej życie w przyszłości oraz obiektów, jakie w życiu będzie chciała uzyskać5_{. Analizując aspiracje, warto określić ich poziom, tj.} przewi-dywany przez jednostkę przyszły wynik w warunkach, gdy realizacja tej akcji ma zaspokajać istotne potrzeby jednostki lub przybliżać ją do istotnych dla niej celów6_.

Wyróżnia się wiele rodzajów aspiracji, czyli przestrzeni, w ramach których jednostka pragnie osiągnąć pewne cele. W podejmowanych badaniach postano-wiono skupić się na aspiracjach edukacyjnych, jako najistotniejszych dla danego etapu rozwojowego (z uwagi na etap edukacyjny i konieczność podjęcia decyzji o ewentualnej dalszej drodze kształcenia).

2. Podstawy własnych badań empirycznych

– poznanie systemu wartości instrumentalnych i ostatecznych uczniów trzeciej klasy gimnazjum i trzeciej klasy liceum,

– zidentyfi kowanie poziomu aspiracji edukacyjnych badanych uczniów,

3 _{Podstawa programowa kształcenia ogólnego. Język polski, www.wgimnazjum.pl/przedmioty/} polski/ [dostęp: 3.05.2011].

4 _{M. Rokeach [w:] Motywy, cele, wartości. Przyczynek do zrozumienia stanu ducha i stanu}

umy-słu współczesnych Polaków, E. Martynowicz (red.), Kraków 2004, s. 53.

5 _{A. Janowski, Aspiracje młodzieży szkół średnich, Warszawa 1977, s. 58.} 6 _{Ibidem, s. 32.}

72 Justyna Fiedorczuk, Irena Fiedorczuk – ukazanie zależności między systemem wartości uczniów a poziomem

aspi-racji edukacyjnych badanej młodzieży,

Badania przeprowadzono na terenie miasta Białystok w pierwszym semestrze roku szkolnego 2010/2011. Do badań wytypowano losowo wybrane publiczne gimnazjum, działające przy zespole szkół w Białymstoku, oraz liceum ogólno-kształcące (Białystok). Młodzież ucząca się w tych szkołach pochodzi z miasta.

W badaniu wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, zaś techniką była ankieta, natomiast narzędziem jej autorski kwestionariusz. Badając wartości, opie-rano się na klasyfi kacji autorstwa M. Rokeacha, która składa się z 18 wartości osta-tecznych (celów) i 18 wartości instrumentalnych (środków)7_{. Wśród wartości} osta-tecznych, związanych z celami, autor wyróżnił: bezpieczeństwo rodziny, dojrzała miłość, szczęście, mądrość, prawdziwą przyjaźń, poczucie godności, wolność, pokój na świecie, zbawienie, równowagę wewnętrzną, przyjemność i radość życia, bez-pieczeństwo narodowe, poczucie dokonania, życie pełne wrażeń, równość, dostat-nie życie, świat piękna, uznadostat-nie społeczne.

Wartości instrumentalne związane z środkami to: odpowiedzialny, kochający, uczciwy, intelektualista, opiekuńczy – pomocny, umiejący wybaczać, pogodny, o szerokich horyzontach umysłowych, niezależny, logiczny, uprzejmy, odważny, ambitny, czysty, o dużej samokontroli, o dużej wyobraźni, zdolny, posłuszny.

Zadaniem respondentów było dokonanie subiektywnej oceny (na zapropono-wanej pięciostopniowej skali), w jakim stopniu podana wartość ich opisuje oraz jak bardzo chcieliby to osiągnąć (jak bardzo jest to dla nich ważne, wartościowe). W przeprowadzonych badaniach analizie poddano również poziom aspiracji edu-kacyjnych respondentów. Ukazane też zostaną korelacje między wartościami a aspiracjami edukacyjnymi.

Badania mają charakter porównawczy. Postanowiono objąć nimi uczniów trze-ciej klasy gimnazjum oraz trzetrze-ciej klasy liceum, aby ukazać jakość i rodzaj zacho-dzących w systemie wartości przemian oraz różnorodność dążeń młodego czło-wieka w  różnym okresie życia. Badaniami objęto ogółem 386 respondentów, z czego 120 osób stanowili gimnazjaliści, zaś 266 to młodzież maturalna. Przeba-dano 90% wszystkich uczniów trzeciej klasy w wybranym gimnazjum oraz 98% uczniów klasy maturalnej liceum, w którym prowadzono badania.

Większość badanych zarówno w gimnazjum, jak i szkole ponadgimnazjalnej była płci żeńskiej. W gimnazjum mężczyźni stanowili 47% wszystkich ankietowa-nych uczniów, natomiast w liceum 35%.

Wykres 1 przedstawia wykształcenie rodziców badanych uczniów. Największe różnice można zauważyć w odniesieniu do wykształcenia wyższego rodziców ba-danych uczniów – w gimnazjum 57% rodziców/opiekunów respondentów legity-muje się wykształceniem wyższym, natomiast w szkole ponadgimnazjalnej – 72%. Wśród rodziców/opiekunów badanych uczniów nie było posiadających wykształ-cenie niepełne podstawowe i jedynie 1% badanych wskazało na wykształwykształ-cenie podstawowe swoich rodziców. Jak dowodzą badania – wykształcenie rodziców w istotny sposób koreluje z przyszłym wykształceniem dzieci8 _{i jest czynnikiem} wpływającym na wysoki poziom aspiracji edukacyjnych – wykształcenie jako war-tość bądź środek umożliwiający realizację innych celów9_.

Wykres 1. Wykształcenie rodziców badanych uczniów

1 – wyższe, 2 – niepełne wyższe, 3 – średnie, 4 – zasadnicze zawodowe, 5 – podstawowe, 6 – niepełne podstawowe

Źródło: Badania własne.

3. Prezentacja uzyskanego wyniku

Jednym z celów przeprowadzonych badań było poznanie systemu wartości instru-mentalnych i systemu wartości ostatecznych młodzieży na dwóch etapach kształ-cenia, które łączy konieczność podjęcia decyzji co do dalszej drogi edukacyjnej,

8 _{M. Roszkowska, Aspiracje edukacyjne młodzieży a kapitał kulturowy rodziny [w:] Rodzina}

i mi-krostruktury społeczne w socjologicznym lustrze, A. Wachowiak (red.), Zielona Góra 2007, s. 51–64.

9 _{N. Bednarczyk-Jama, Aspiracje edukacyjno-zawodowe w kontekście realiów rynku pracy,} „Edu-kacja Ustawiczna Dorosłych” 2006, nr 1, s. 60.

0 20 40 60 80 % 100 1 2 3 4 5 57 72 10 5 22 20 10 3 _{0 0} 6 0 1 uczniowie gimnazjum uczniowie liceum

74 Justyna Fiedorczuk, Irena Fiedorczuk a więc jest to moment skłaniający do głębszych analiz i wniknięcia w to, kim się jest i kim pragnie się zostać.

Tabela 1 przedstawia system wartości instrumentalnych badanych uczniów gimnazjum. Respondenci wskazali, iż wartościami, które w największym stopniu charakteryzują ich osobowość są – zdolny, niezależny, odważny. W najmniejszym stopniu natomiast – intelektualista, pogodny i posłuszny. Z uwagi na prowadzone badania szczególnie interesującymi wartościami są: ambitny (6 pozycja w syste-mie), o szerokich horyzontach umysłowych (14 pozycja), intelektualista (18 pozy-cja). Warto podkreślić pierwszą pozycję wartości „zdolny”.

Tabela 1. System wartości instrumentalnych uczniów gimnazjum

Lp. Nazwa wartości Suma zebranych

punktów Średnia uzyskanych punktów 1. Zdolny 585 4,87 2. Niezależny 531 4,42 3. Odważny 528 4,40 4. Czysty 470 3,91 5. Uczciwy 432 3,60 6. Ambitny 431 3,59 7. O dużej wyobraźni 413 3,44 8. Odpowiedzialny 397 3,30 9. Logiczny 390 3,25 10. Uprzejmy 388 3,23 11. O dużej samokontroli 385 3,20 12. Kochający 384 3,20 13. Opiekuńczy – pomocny 381 3,17

14. O szerokich horyzontach umysłowych 376 3,31

15. Umiejący wybaczać 362 3,01

16. Posłuszny 344 2,86

17. Pogodny 325 2,70

18. Intelektualista 305 2,54

Źródło: Badania własne.

System wartości ostatecznych badanych uczniów trzeciej klasy szkoły gimna-zjalnej przedstawia tabela 2. Ankietowana młodzież w największym stopniu dąży do osiągnięcia przyjemnego i radosnego życia, dojrzałej miłości oraz bezpieczeń-stwa rodziny – wartości te zajęły trzy najwyższe pozycje w systemie wartości

ba-danych uczniów gimnazjum. W najmniejszym stopniu chcieliby osiągnąć zbawie-nie, mądrość oraz dążą do świata piękna.

Z uwagi na prowadzone badania szczególnie ważna była pozycja wartości „mądrość” w systemie wartości ostatecznych badanych uczniów trzeciej klasy gimnazjum. Wartość ta znalazła się na przedostatniej pozycji, co ilustruje ta-bela 2.

Tabela 2. System wartości ostatecznych uczniów gimnazjum

Lp. Nazwa wartości Suma zebranych

punktów

Średnia uzyskanych punktów

1. Przyjemność i radość życia 571 4,75

2. Dojrzała miłość 565 4,70

3. Bezpieczeństwo rodziny 559 4,65

4. Dostatnie życie 557 4,64

5. Poczucie godności 541 4,50

6. Wolność 519 4,32

7. Życie pełne wrażeń 504 4,20

8. Szczęście 503 4,19 9. Poczucie dokonania 497 4,14 10. Prawdziwa przyjaźń 487 4,05 11. Bezpieczeństwo narodowe 482 4,01 12. Uznanie społeczne 471 3,92 13. Równość 461 3,84 14. Równowaga wewnętrzna 458 3,81 15. Pokój na świecie 447 3,72 16. Zbawienie 420 3,50 17. Mądrość 416 3,46 18. Świat piękna 374 3,11

Źródło: Badania własne.

W hierarchii wartości respondentów takie wartości jak „niezależny”, „odważny” zajmują najwyższe pozycje.

Tabela 3 przedstawia system wartości instrumentalnych badanej grupy liceali-stów, uczniów klasy maturalnej. Na podstawie deklaracji respondentów stworzo-no hierarchię wartości, które – zdaniem badanych – najbardziej ich opisują. Pierwsze pozycje w systemie zajęły takie wartości, jak: zdolny, ambitny i intelek-tualista.

System wartości ostatecznych, czyli takich, do zdobycia których badani dążą, przedstawia tabela 4, z której wynika, iż respondentom w największym stopniu

Tabela 3. System wartości instrumentalnych uczniów liceum

Lp. Nazwy wartości Suma zebranych

punktów Średnia uzyskanych punktów 1. Zdolny 1306 4,92 2. Ambitny 1241 4,68 3. Intelektualista 1191 4,49 4. Kochający 1149 4,33

5. O szerokich horyzontach umysłowych 1147 4,32

6. Uczciwy 1132 4,27 7. Niezależny 1126 4,24 8. Odpowiedzialny 1106 4,17 9. Opiekuńczy – pomocny 1099 4,14 10. Odważny 1090 4,11 11. Czysty 1073 4,043 12. Uprzejmy 1072 4,04 13. O dużej wyobraźni 1069 4,033 14. O dużej samokontroli 1068 4,030 15. Umiejący wybaczać 1001 3,77 16. Logiczny 975 3,67 17. Posłuszny 912 3,44 18. Pogodny 852 3,21

Tabela 4. System wartości ostatecznych uczniów liceum

Lp. Nazwy wartości Suma zebranych

punktów Średnia uzyskanych punktów 1. Dojrzała miłość 1311 4,94 2. Mądrość 1305 4,92 3. Szczęście 1297 4,89 4. Uznanie społeczne 1271 4,79 5. Dostatnie życie 1253 4,72

6. Przyjemność i radość życia 1244 4,69

7. Prawdziwa przyjaźń 1242 4,68 8. Bezpieczeństwo rodziny 1231 4,64 9. Poczucie dokonania 1218 4,59 10. Równowaga wewnętrzna 1198 4,52 11. Poczucie godności 1185 4,47 12. Wolność 1158 4,36 13. Bezpieczeństwo narodowe 1111 4,19 14. Świat piękna 1109 4,18

15. Życie pełne wrażeń 1101 4,15

16. Pokój na świecie 1083 4,08

17. Równość 1046 3,94

18. Zbawienie 1031 3,89

zależy na osiągnięciu dojrzałej miłości, mądrości i szczęścia, w najmniejszym zaś na zbawieniu, równości oraz pokoju na świecie.

Warto zwrócić uwagę na wysoką pozycję „mądrości” (2 miejsce w systemie), co znacznie odróżnia daną grupę badawczą od ankietowanych uczniów gimna-zjum. Uczniowie liceum w dużo większym stopniu dążą do osiągnięcia tej war-tości, co może być uwarunkowane procesami rozwojowymi i stopniem dojrzało-ści. Podobnie jednak jak oni w  najmniejszym stopniu dążą do osiągnięcia zbawienia.

Respondenci deklarowali, iż takie wartości, jak: „dostatnie życie”, „przyjemność i radość życia”, „życie pełne wrażeń” pragną osiągnąć w mniejszym stopniu niż badani uczniowie gimnazjum. Również dużo rzadziej opisywali siebie jako „nie-zależnych” (7 pozycja) i „odważnych” (10 pozycja w systemie wartości instrumen-talnych). Fakt ten można wyjaśniać zarówno etapem rozwoju i świadomością sta-wianych sobie celów, jak też presją otoczenia – uczniowie liceum, klasy maturalnej, mają dużo większą świadomość podlegania wymogom formalnym, których speł-nienie warunkuje ich dalszy los i znacząco może wpływać na przyszłość we wszyst-kich aspektach. Dużo ważniejsza dla badanych licealistów okazała się „mądrość”, stanowiąca cel dążeń ankietowanych uczniów szkoły ponadgimnazjalnej.

Bezpośrednie porównanie systemu wartości uczniów gimnazjum a system war-tości uczniów szkoły ponadgimnazjalnej prowadzi do dość ciekawych wniosków. W obu grupach najczęściej deklarowaną wartością instrumentalną w najwyższym stopniu była wartość „zdolny”. „Ambitny” znalazło się cztery pozycje wyżej w hie-rarchii wartości uczniów szkoły ponadgimnazjalnej. Dwie pozostałe wartości szczególnie istotne dla prowadzonych badań cechowała duża różnica w pozycjach zajmowanych w hierarchii wartości poszczególnych grup: „o szerokich horyzon-tach umysłowych” znalazło się 9 pozycji wyżej w systemie uczniów liceum, „inte-lektualista” natomiast aż o 15 pozycji wyżej w tej grupie.

W systemie wartości instrumentalnych badanej grupy uczniów gimnazjum dominowały wartości ściśle związane z charakterystyką okresu rozwojowego, w ja-kim znajduje się młody człowiek, będący uczniem trzeciej klasy gimnazjum, a więc nastolatkiem, który doświadcza niezwykle dynamicznego rozwoju wszystkich sfer swojej osobowości oraz przed którym stoją coraz to poważniejsze wyzwania inte-lektualne. Badani gimnazjaliści opisywali siebie poprzez takie wartości, jak: „zdol-ny”, „niezależny” i „odważny”. Wskazywali również na bycie ambitnym i posiadanie dużej wyobraźni, natomiast badani uczniowie szkoły ponadgimnazjalnej w dużo większym stopniu opisywali siebie poprzez wartości związane ze sferą intelektual-ną, w mniejszym stopniu deklarowali się jako „niezależni” czy „odważni” w porów-naniu z ankietowanymi uczniami szkoły gimnazjalnej.

78 Justyna Fiedorczuk, Irena Fiedorczuk Tabela 5. System wartości instrumentalnych uczniów gimnazjum a uczniów liceum

Nazwa wartości Pozycja w systemie wartości uczniów gimnazjum Pozycja w systemie wartości uczniów liceum Zdolny 1 1 Niezależny 2 7 Odważny 3 10 Czysty 4 11 Uczciwy 5 6 Ambitny 6 2 O dużej wyobraźni 7 13 Odpowiedzialny 8 8 Logiczny 9 16 Uprzejmy 10 12 O dużej samokontroli 11 14 Kochający 12 4 Opiekuńczy – pomocny 13 9

O szerokich horyzontach umysłowych 14 5

Umiejący wybaczać 15 15

Posłuszny 16 17

Pogodny 17 18

Intelektualista 18 3

Źródło: Badania własne.

Różnice w systemie wartości instrumentalnych dwóch badanych grup można wyjaśnić, odwołując się zarówno do etapu rozwojowego, przede wszystkim do wyzwań stojących przed młodymi ludźmi na tych dwóch etapach kształcenia. Mło-dzież licealna, będąca uczniami klasy maturalnej, koncentruje się wokół zadań intelektualnych i podporządkowuje regułom związanym z kończeniem edukacji na tym poziomie. Uczniowie trzeciej klasy gimnazjum nie mają aż tak rozbudo-wanej świadomości konsekwencji wyborów, jakie podejmują na tym etapie, pod-kreślają bardziej swoją niezależność, buntują się przeciw wymogom formalnym. Perspektywa przyszłego zawodu jest póki co w sferze wyobrażeń o tym, kim się będzie.

Wyjaśnienie takie jest również adekwatne w odniesieniu do systemu wartości ostatecznych obu grup (tabela 6). Uczniowie gimnazjum w największym stopniu deklarowali dążenie do przyjemności i radości życia, dojrzałej miłości, bezpieczeń-stwa rodziny i dostatniego życia, gdy tymczasem uczniowie liceum najczęściej w najwyższym stopniu chcieli osiągnąć dojrzałą miłość, mądrość, szczęście

i uzna-nie społeczne. Bardzo różnicuje obie grupy dążei uzna-nie do osiągnięcia mądrości – różnica wynosi aż 15 pozycji w systemie – uczniowie gimnazjum w decydowanie mniejszym stopniu pragną na chwilę obecną osiągnąć tę wartość.

Tabela 6. System wartości ostatecznych uczniów gimnazjum a uczniów liceum

Nazwa wartości Pozycja w systemie wartości uczniów gimnazjum Pozycja w systemie wartości uczniów liceum

Przyjemność i radość życia 1 6

Dojrzała miłość 2 1

Bezpieczeństwo rodziny 3 8

Dostatnie życie 4 5

Poczucie godności 5 11

Wolność 6 12

Życie pełne wrażeń 7 15

Szczęście 8 3 Poczucie dokonania 9 9 Prawdziwa przyjaźń 10 7 Bezpieczeństwo narodowe 11 13 Uznanie społeczne 12 4 Równość 13 17 Równowaga wewnętrzna 14 10 Pokój na świecie 15 16 Zbawienie 16 18 Mądrość 17 2 Świat piękna 18 14

Źródło: Badania własne.

Młodzież na różnych etapach rozwoju odmiennie ocenia rzeczywistość, ale także zmienia się obraz samych uczniów i zamierzenia, jakie przed sobą stawiają.

Z kolei poziom aspiracji edukacyjnych został wyznaczony na podstawie dekla-racji badanych. Ankietowani posługiwali się pięciostopniową skalą, odpowiadając, w jakim stopniu dążą do osiągnięcia poszczególnych celów. Wyniki tych deklaracji wśród grupy badanych uczniów gimnazjum przedstawia tabela 7.

Badani uczniowie gimnazjum deklarowali w najwyższym procencie stopień re-alizacji celu: opanowanie podstawowej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, techni-ce i sztutechni-ce jako średni (34,2%). Nikt z badanych nie zadeklarował realizacji techni-celu na niskim poziomie (taka sama sytuacja dotyczy realizacji takich celów, jak: ogólne przygotowanie do wykonywania działań praktycznych, ogólne rozwinięcie swojej sprawności intelektualnej i rozwijanie swoich zainteresowań, zamiłowań, potrzeb.

80 Justyna Fiedorczuk, Irena Fiedorczuk Tabela 7. Stopień realizacji celów edukacyjnych przez uczniów gimnazjum

Kategoria celów

Stopień realizacji celów edukacyjnych

b. wysoki wysoki średni niski b. niski ogółem

l. % l. % l. % l. % l. % l. % opanowanie podstawowej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i sztuce 26 21,7 22 18,3 41 34,2 31 25,8 0 0 120 100 ogólne przygotowanie do wykonywania działań praktycznych 13 10,8 27 22,5 59 49,2 21 17,5 0 0 120 100 ukształtowanie własnego światopoglądu (swoich przekonań) 14 11,7 3 2,5 71 59,2 20 16,6 12 10 120 100

ogólne rozwinięcie swojej

sprawności intelektualnej 26 21,7 28 23,3 43 35,8 23 19,2 0 0 120 100 rozwijanie swoich

zainteresowań, zamiłowań, potrzeb

15 12,5 22 18,3 70 58,4 13 10,8 0 0 120 100

mieć chęć do ciągłej pracy nad sobą i nauki przez całe życie

14 11,7 16 13,4 15 12,5 43 35,8 32 26,6 120 100

Źródło: Badania własne.

Do realizacji celu: ogólne przygotowanie do wykonywania działań praktycznych badani zadeklarowali w największym procencie dążenie w stopniu średnim – na ten stopień dążenia do realizacji celu wskazała niemal połowa badanych (49, 2%).

Ukształtowanie własnego światopoglądu (swoich przekonań) to cel, do realiza-cji którego badani najczęściej deklarowali dążenie w stopniu średnim (ponad po-łowa badanych – 59,2%). W stopniu wysokim dążenie zadeklarowało jedynie 11,7% respondentów. W przypadku tego celu edukacyjnego co dziesiąty badany uczeń gimnazjum zadeklarował niski stopień dążenia do jego realizacji, co jest istotnym faktem mogącym stanowić wskazanie dla nauczycieli praktyków.

Ogólne rozwinięcie swojej sprawności intelektualnej to cel, do realizacji które-go co piąty ankietowany (21,7%) dąży w stopniu bardzo wysokim, 23,3% w stopniu wysokim, 35,8% w stopniu średnim, a 19,2% w stopniu niskim.

Ponad połowa respondentów (58,4%) rozwijanie swoich zainteresowań, zami-łowań, potrzeb zadeklarowała w stopniu średnim. W stopniu bardzo wysokim jedynie 12,5% respondentów, wysokim – 18,3%, niskim 10,8% badanych.

Cel, jakim jest posiadanie chęci do ciągłej pracy nad sobą i nauki przez całe życie, w stopniu bardzo wysokim zadeklarowało 11,7% ankietowanych, wysokim

– 13,4%, średnim – 12,5%. Największy procent respondentów zadeklarował niski stopień realizacji tego celu – 35,8%. W bardzo niskim stopniu dąży do realizacji tego celu 26,6% badanych uczniów gimnazjum.

Wykres 2 ilustruje poziom aspiracji edukacyjnych badanych uczniów gimna-zjum, wyznaczony na podstawie deklaracji tychże uczniów, co do stopnia realizacji celów edukacyjnych omówionych powyżej (tabela 7).

Jak wynika z wykresu 2,70% badanych uczniów zadeklarowało średni poziom aspiracji edukacyjnych, natomiast 30% – poziom wysoki.

Wykres 2. Poziom aspiracji edukacyjnych uczniów gimnazjum

Źródło: Badania własne.

Stopień realizacji celów ogólnych ustalony na podstawie wskazań ankietowa-nych uczniów trzeciej klasy szkoły ponadgimnazjalnej przedstawia tabela 8. Żaden z badanych nie zadeklarował dążenia do realizacji któregokolwiek celu w stopniu bardzo niskim. 80% respondentów wskazało na bardzo wysoki stopień dążenia do realizacji celu, jakim jest opanowanie podstawowej wiedzy o przyrodzie, społe-czeństwie, technice i sztuce, 15% dąży do realizacji w stopniu wysokim, a 4,5% w stopniu średnim.

Aż 87,2% badanych zadeklarowało bardzo wysoki stopień realizacji celu: ogól-ne przygotowanie do wykonywania działań praktycznych; 7,2% dąży do realizacji tego celu w stopniu wysoki; 5,6% w stopniu średnim.

Ukształtowanie własnego światopoglądu (swoich przekonań) to cel, którego realizację zdecydowana większość badanych zadeklarowała w stopniu bardzo wy-sokim – 93,9%.

Ogólne rozwinięcie swojej sprawności intelektualnej 84,2% respondentów za-deklarowało w stopniu bardzo wysokim, 14% w stopniu wysokim, 1,1% w stopniu średnim, a 0,7% w stopniu niskim.

0 20 40 60 80 % 100

wysoki poziom aspiracji edukacyjnych

średni poziom aspiracji edukacyjnych

82 Justyna Fiedorczuk, Irena Fiedorczuk Rozwijanie swoich zainteresowań, zamiłowań, potrzeb w stopniu bardzo wy-sokim zadeklarowało 91,0% ankietowanych uczniów szkoły ponadgimnazjalnej; 6% w stopniu wysokim, nikt z badanych nie wskazał na dążenie do realizacji w stopniu średnim, natomiast 3% wskazywało stopień niski.

Posiadanie chęci do ciągłej pracy nad sobą i nauki przez całe życie to cel, do które-go realizacji w stopniu bardzo wysokim dąży 71,8% respondentów. W stopniu wyso-kim – 19,2, a w stopniu średnim – 9% spośród badanych uczniów liceum. Żaden ba-dany nie wskazał na dążenie do realizacji tego celu w stopniu niskim czy bardzo niskim. Tabela 8. Stopień realizacji celów edukacyjnych przez uczniów liceum

Kategoria celów

Stopień realizacji celów edukacyjnych

b. wysoki wysoki średni niski b. niski ogółem

l. % l. % l. % l. % l. % l. %

opanowanie podstawowej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i sztuce

213 80,0 41 15,4 12 4,5 0 0 0 0 266 100 ogólne przygotowanie do wykonywania

działań praktycznych 232 87,2 19 7,2 15 5,6 0 0 0 0 266 100

ukształtowanie własnego

światopoglądu (swoich przekonań) 250 93,9 7 2,7 9 3,4 0 0 0 0 266 100 ogólne rozwinięcie swojej sprawności

intelektualnej 224 84,2 37 14 3 1,1 2 0,7 0 0 266 100

rozwijanie swoich zainteresowań,

zamiłowań, potrzeb 242 91,0 16 6,0 0 0 8 3,0 0 0 266 100

mieć chęć do ciągłej pracy nad sobą

i nauki przez całe życie 191 71,8 51 19,2 24 9,0 0 0 0 0 266 100

Źródło: Badania własne.

Na podstawie deklaracji dotyczących stopnia realizacji celów edukacyjnych ustalono poziom aspiracji edukacyjnych uczniów szkoły ponadgimnazjalnej. Jak widać na wykresie 3, wszyscy badani uczniowie przejawiali wysoki poziom aspi-racji edukacyjnych, co może być powiązane z etapem kształcenia, na którym się znajdują. Ankietowani uczniowie byli w trakcie intensywnych przygotowań do egzaminu maturalnego, ukierunkowani na naukę konkretnych przedmiotów, któ-rych zdanie na poziomie rozszerzonym może zapewnić im dostanie na wymarzo-ny kierunek.

Na tak wysoki poziom aspiracji edukacyjnych badanych uczniów z całą pew-nością ma również wpływ atmosfera panująca w szkole – liceum, w którym pro-wadzono badania, od lat znajduje się w czołówce rankingów na najlepsze liceum ogólnokształcące.

Wykres 3. Poziom aspiracji edukacyjnych uczniów szkoły ponadgimnazjalnej

Źródło: Badania własne.

Jakie są związki między systemem wartości a poziomem aspiracji edukacyjnych uczniów gimnazjum? Składnikiem osobowości modyfi kującym wpływ sukcesów i niepowodzeń na poziom aspiracji jest hierarchia wartości akceptowana przez danego człowieka. Jeżeli cel działania zajmuje wysokie miejsce w hierarchii war-tości, wtedy poziom aspiracji jest wyższy i bardziej odporny na wpływy niepowo-dzeń. Odwrotnie, gdy cel działania zajmuje niskie miejsce w hierarchii wartości, wtedy poziom aspiracji jest niższy10_.

Z uwagi na przedmiot badań niezwykle ważne jest miejsce w systemie war-tości związanych z kształceniem. Tabela 9 przedstawia system warwar-tości instru-mentalnych badanych o wysokim i średnim poziomie aspiracji edukacyjnych. Najwyższą pozycję w tym systemie zajmuje „zdolny” w obu badanych grupach, 4 pozycja w grupie badanych o wysokim poziomie aspiracji edukacyjnych to „ambitny” – w systemie respondentów o średnich aspiracjach edukacyjnych war-tość ta zajęła 10 pozycję. 12 miejsce w systemie ankietowanych o wysokich aspi-racjach edukacyjnych zajęła wartość – „o szerokich horyzontach” – 15 pozycja w systemie uczniów deklarujących średni poziom aspiracji edukacyjnych. „In-telektualista” zajął odpowiednio – 14 pozycję w grupie uczniów o wysokich aspi-racjach edukacyjnych i 18 pozycję w systemie badanych o średnich aspiaspi-racjach edukacyjnych.

10 _{W. Sikorski, Aspiracje młodzieży uczącej się i ich tło rozwojowe, Opole 1999, s. 133.} 0 20 40 60 80 % 100

wysoki poziom aspiracji edukacyjnych

średni poziom aspiracji edukacyjnych niskii poziom aspiracji edukacyjnych

84 Justyna Fiedorczuk, Irena Fiedorczuk Tabela 9. System wartości instrumentalnych uczniów o różnym poziomie aspiracji

edukacyjnych

Lp.

System wartości badanych o wysokim poziomie aspiracji

edukacyjnych

System wartości badanych o średnim poziomie aspiracji

edukacyjnych 1. Zdolny Zdolny 2. Odważny Niezależny 3. Niezależny Odważny 4. Ambitny Posłuszny 5. Uczciwy Czysty

6. Logiczny O dużej wyobraźni

7. Uprzejmy O dużej samokontroli

8. Kochający Uczciwy

9. Odpowiedzialny Odpowiedzialny

10. Opiekuńczy – pomocny Ambitny

11. Czysty Opiekuńczy – pomocny

12. O szerokich horyzontach

umysłowych Uprzejmy

13. O dużej wyobraźni Kochający

14. Intelektualista Umiejący wybaczać

15. Pogodny O szerokich horyzontach

umysłowych

16. Umiejący wybaczać Logiczny

17. O dużej samokontroli Pogodny

18. Posłuszny Intelektualista

Źródło: Badania własne.

Jak widać z tabeli 9, pozostałe wartości związane z kształceniem (poza wartością „zdolny”) znalazły się w przypadku badanych o średnim poziomie aspiracji edu-kacyjnych niżej w systemie: ambitny (o 6 pozycji), o szerokich horyzontach (o 3 pozycje), intelektualista (o 4 pozycje względem hierarchii wartości respondentów, których poziom aspiracji edukacyjnych na podstawie zebranego materiału empi-rycznego wyliczono i ustalono jako wysoki).

System wartości ostatecznych uczniów gimnazjum o wysokim i średnim po-ziomie aspiracji edukacyjnych przedstawia tabela 10, z której wynika, iż „mą-drość”, jako wartość szczególnie interesująca z uwagi na przedmiot badań, znala-zła się na 6 pozycji w  systemie uczniów o  wysokim poziomie aspiracji edukacyjnych.

Tabela 10. System wartości ostatecznych uczniów o różnym poziomie aspiracji edukacyjnych

Lp.

System wartości badanych o wysokim poziomie aspiracji

edukacyjnych

System wartości badanych o średnim poziomie aspiracji

edukacyjnych

1. Przyjemność i radość życia Przyjemność i radość życia 2. Dojrzała miłość Dojrzała miłość

3. Dostatnie życie Bezpieczeństwo rodziny 4. Poczucie godności Dostatnie życie 5. Bezpieczeństwo rodziny Poczucie godności

6. Mądrość Szczęście

7. Poczucie dokonania Życie pełne wrażeń 8. Pokój na świecie Poczucie dokonania 9. Uznanie społeczne Prawdziwa przyjaźń

10. Prawdziwa przyjaźń Równość

11. Życie pełne wrażeń Bezpieczeństwo narodowe

12. Wolność Uznanie społeczne

13. Zbawienie Równowaga wewnętrzna

14. Równowaga wewnętrzna Pokój na świecie

15. Szczęście Mądrość

16. Równość Zbawienie

17. Bezpieczeństwo narodowe Wolność

18. Świat piękna Świat piękna

Źródło: Badania własne.

W systemie wartości ostatecznych respondentów o średnim poziomie aspiracji edukacyjnych również zauważa się różnice względem hierarchii wartości wyzna-czonej dla grupy o wysokich aspiracjach – „mądrość” zajęła tu 15 pozycję, a więc znalazła się 9 pozycji niżej względem systemu wartości ostatecznych badanych o wysokich aspiracjach edukacyjnych.

4. Wnioski

System wartości instrumentalnych i ostatecznych młodzieży na dwóch niezwykle trudnych etapach kształcenia okazał się zróżnicowany – uczniowie gimnazjum w mniejszym stopniu dążą do osiągnięcia wartości „mądrość” niż uczniowie klasy maturalnej liceum ogólnokształcącego, ale w równym jak oni stopniu opisują siebie poprzez wartość „zdolny”.

86 Justyna Fiedorczuk, Irena Fiedorczuk Poziom aspiracji edukacyjnych badanych uczniów, wyznaczony na podstawie deklarowanego stopnia realizacji celów edukacyjnych, pozwala sądzić, iż młodzież posiada motywację do rozwijania swoich umiejętności i zdolności – wśród uczniów gimnazjum wystąpił poziom wysoki i średni, natomiast wszyscy badani licealiści zadeklarowali wysoki poziom aspiracji edukacyjnych. Na taki stan rzeczy z pew-nością wpływa konieczność zmierzenia się z egzaminem gimnazjalnym/matural-nym i podjęcia decyzji co do dalszej drogi kształcenia/drogi zawodowej.

Wśród badanych uczniów gimnazjum zauważono zróżnicowanie w obrębie systemu wartości z uwagi na poziom aspiracji edukacyjnych – wartości związane z nauką, kształceniem, rozwojem poznawczym w przypadku grupy respondentów o średnim poziomie aspiracji edukacyjnych zajęły niższe pozycje w systemie.

L I T E R A T U R A :

Bednarczyk-Jama N., Aspiracje edukacyjno-zawodowe w kontekście realiów rynku pracy, „Edukacja Ustawiczna Dorosłych” 2006, nr 1.

Janowski A., Aspiracje młodzieży szkół średnich, Warszawa 1977.

Motywy, cele, wartości. Przyczynek do zrozumienia stanu ducha i stanu umysłu współcze-snych Polaków, E. Martynowicz (red.), Kraków 2004.

Musialska K., Aspiracje życiowe młodzieży stojącej u progu dorosłości, Kraków 2008. Roszkowska M., Aspiracje edukacyjne młodzieży a kapitał kulturowy rodziny [w:] Rodzina

i mikrostruktury społeczne w socjologicznym lustrze, A. Wachowiak (red.), Zielona

Gó-ra 2007.

Sikorski W., Aspiracje młodzieży uczącej się i ich tło rozwojowe, Opole 1999. Szymański M., Młodzież wobec wartości. Próba diagnozy, Warszawa 1998.

Z badań nad wartościami w pedagogice, W. Furmanek (red.), Rzeszów 2006.

SUMMARY

Th e value system of teenagers experiences numerous changes and the position of some of the values is quite dynamic. A similar transformation applies to the educational aspirations of teenagers. Teenagers’ educational aspirations are aff ected by the diff erent stages of life and are infl uenced by an abundance of factors.

Th is article presents the results of research conducted in Białystok. A diagnostic poll method and a survey technique (where an authorized questionnaire constituted a tool) were applied. An analysis of the value system was based on the Rokeach Value Survey

(RVS), which consists of 18 terminal values (goals) and 18 instrumental values (means). Th e task for participants in the survey was to arrange the 18 terminal values, followed by the 18 instrumental values, into an order “of importance to YOU, as guiding principles in YOUR life” (Rokeach, 1973, p. 27) on the basis of the 5 degrees scale.

Th e educational aspiration level of teenagers was also analyzed on the basis of the re-alization of educational goals. Depending on educational aspiration level, a group value system developed that simultaneously presented the position of values related to education.

Th e tested group consisted of junior high (gymnasium) and high school (liceum) sen-iors; both educational stages require decision making in respect to the pursuit of further education. It was decided that the test results between gymnasium and high school students shall be compared in order to present the changes occurring in both value systems and the variety of goals that young people have at the diff erent stages in their life.

Th e results of the research made it a possibility to seek a correlation between teenagers’ educational aspirations and the position of values connected with education in their value system.

Key words:

educational aspiration level, value system, high school students, gymnasium students, instrumental values, fi nal values