Med. Weter. 2012, 68 (4) 218
Artyku³ przegl¹dowy Review
W zdrowym ciele zdrowy duch przys³owie to od-nosi siê tak¿e do zwierz¹t, u których cia³o i psychika powinny byæ w dobrej formie, czyli w stanie równo-wagi. Przodek dzisiejszych psów oraz dzikie psowa-te przemierza³y dziennie oko³o 20 kilometrów (14). Wspó³czesny pies, który ma zbyt ma³o ruchu, jest bar-dziej nara¿ony na szereg dolegliwoci, takich jak cho-roby kr¹¿enia, kontuzje uk³adu motoryczno-lokomo-cyjnego, a tak¿e cechuje siê podwy¿szon¹ podat-noci¹ na zaburzenia psychiki. Dodatkowo nuda warunkuje wystêpowanie niekorzystnych nawyków lub patologicznych zachowañ, np. nadmiernej agresji. Wa¿nym elementem stabilnej psychiki jest otoczenie. Zarówno cz³owiek, jak i zwierzêta czêsto zmieniaj¹ce miejsce pobytu, nara¿one s¹ na stres, który mo¿e wp³y-waæ na stany emocjonalne oraz ogóln¹ odpornoæ organizmu. Dla utrzymania zdrowia psychicznego psa w dobrej kondycji, wa¿ne jest urozmaicenie oraz kon-takt z innymi psami.
Nale¿y pamiêtaæ, ¿e nadmierna ekscytacja jest dla psa ród³em stresu, natomiast zabawa sprawiaj¹ca przyjemnoæ wprowadza po¿¹dany stan równowagi psychicznej.
Od bardzo dawna cz³owiek stara³ siê zrozumieæ isto-tê zabawy. Wysuwano wiele hipotez odnonie do jej funkcji i znaczenia. Johan Huizinga w ksi¹¿ce Homo ludens (16) opisa³ miêdzy innymi, jak w przesz³oci próbowano wyjaniaæ biologiczne funkcje zabawy. Wed³ug jednych autorów, zabawa s³u¿y roz³adowywa-niu niekorzystnych popêdów, uzupe³nia jednostronny pêd do dzia³ania (cyt. 16). Umo¿liwia tak¿e realizacjê fikcyjnych pragnieñ, które nie s¹ mo¿liwe do spe³nie-nia, a w zwi¹zku z tym umo¿liwia utrzymywanie in-dywidualnej osobowoci. Zabawa to sposób na roz³a-dowanie nadmiaru energii, a tak¿e metoda u³atwiaj¹-ca odprê¿enie i opanowanie samego siebie. Pomaga równie¿ przystosowaæ siê do trudów realnego ¿ycia. Czêsto jest te¿ spowodowana wrodzonym popêdem
Zabawa jako podstawowy czynnik dobrostanu
kszta³tuj¹cy prawid³owe zachowania
psychosomatyczne i socjalne psów
MIROS£AW KARPIÑSKI, TOMASZ MAZURKIEWICZ,PIOTR CZY¯OWSKI, MA£GORZATA GOLEMAN
Zak³ad Hodowli Amatorskich i Zwierz¹t Dzikich UP, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
Karpiñski M., Mazurkiewicz T., Czy¿owski P., Goleman M.
Play as a basic factor of wellness, forming correct psychosomatic and social behaviour
Summary
Humans have long tried to understand the essence of play. It is important for a dogs mental health to have sufficient life variety and contact with other dogs. Pleasure resulting from play produces in dogs a desirable mental balance. The dog belongs to a group of animals whose play-related behavior has an important role in ontogeny. During play, puppies learn social behavior from one another. Later, they use this experience as adult dogs. On the basis of play behavior, one can assess a dogs mental maturity. By playing, dogs learn how to deal with other dogs, animals and humans. Dogs prefer dyadic play, that is, play between two individuals. A dogs play behavior is affected by factors such as age, sex and body size. Willingness to play and the way of playing also depends on whether both dogs are on a leash, or only one, or neither. Types of behavior related to play include invitations to play, offensive behavior such as climbing on the other dog or pushing the other dog down to the ground, as well as affiliative behavior. When dogs play with a toy, their play is mostly competitive, consisting in attempts to take control of the object. When a dogs partner in playing is a man, the dog is generally less willing to win, and a mutual interaction between the dog and the man is more important. Humans can modify dogs behavior associated with showing willingness to play by sterilization or by activities such as imposing ones company. The owners ability to recognize and differentiate between offensive and aggressive behavior in puppies may reduce the incidence of dogs open aggression in adulthood.
Med. Weter. 2012, 68 (4) 219
do naladowania, który jest charakterystyczny dla nie-których organizmów ¿ywych (16). Zabawa jest nieod-³¹cznym elementem ¿ycia zarówno ludzi, jak i zwie-rz¹t. Praktycznie ka¿dy ssak w pewnym okresie roz-woju osobniczego bawi siê z innymi przedstawiciela-mi swojego gatunku (30).
Zwierzêta nieustannie wysy³aj¹ i odbieraj¹ ró¿nego typu sygna³y, które poprzez przekazywanie informa-cji o zamiarach osobnika i jego emocjach s¹ kataliza-torami interakcji spo³ecznych (10). Zabawa umo¿li-wia zwierzêtom przyswojenie cennych umiejêtnoci ¿ycia w grupie (7). Dziêki zabawie zwierzêta nabiera-j¹ umiejêtnoci radzenia sobie z nowymi, nieznanymi sytuacjami w ¿yciu (17, 29). Zabawa wp³ywa na roz-wój motoryczny zwierz¹t (9). Dla m³odych zwierz¹t jest ona swoistym symulatorem doros³ego ¿ycia. Zgodnie z hipotez¹ postawion¹ przez Palagiego (22), sposób zabawy u wielu gatunków ssaków jest charak-terystyczn¹ cech¹ ich ontogenezy i ma du¿y wp³yw na ich zachowania w doros³ym ¿yciu.
Pies domowy (Canis familiaris) wykazuje chêæ do zabawy praktycznie przez ca³e ¿ycie, pocz¹wszy od okresu socjalizacji, który rozpoczyna siê w trzecim tygodniu ¿ycia, a¿ do mierci (19, 25). Psy preferuj¹ zabawê diadyczn¹, czyli tylko z jednym partnerem jed-noczenie (1). Obserwacje 142 dobrze zsocjalizowa-nych psów wykaza³y 343 przypadki ró¿nego rodzaju zabaw. Tylko podczas jednego z nich w zabawie uczest-niczy³y wiêcej ni¿ dwa psy, a cilej mówi¹c jeden osobnik próbowa³ do³¹czyæ do bawi¹cej siê pary psów. Wskazuje to, ¿e w procesie udomowienia u psa nast¹-pi³y zmiany w sposobie zabawy. Udomowienie poprzez sztuczn¹ selekcjê zmienia miêdzy innymi sposób za-chowania, cechy morfologicznie i fizjologiê zwierz¹t (11, 23). Wzajemne relacje psów ¿yj¹cych w grupie mog¹ wp³ywaæ na zmianê sposobu zabawy i udzia³ w niej poszczególnych osobników (1). Wystêpowanie zabawy diadycznej u wysterylizowanych psów jest czêstsze pomiêdzy samicami ni¿ samcami (5). Proces sterylizacji mo¿e zatem modyfikowaæ chêæ psa do za-bawy z innymi psami (24).
Sposób zabawy szczeni¹t ró¿ni siê od tego, w jaki bawi¹ siê zwierzêta doros³e. Bauer i wsp. (4) badali, jak zmieniaj¹ siê zachowania podczas zabawy u psów w ró¿nych przedzia³ach wiekowych. Zachowania te po-dzielono na 3 grupy: zapraszanie do zabawy, zacho-wania ofensywne i afiliatywne. Wyniki obserwacji wy-kaza³y, ¿e wraz z rozwojem psa zmienia siê sposób, w jaki bawi siê z innymi psami. Zachowania ofensyw-ne, takie jak wchodzenie na drugiego psa czy przy-gniatanie go do ziemi najczêciej wystêpowa³y u szcze-ni¹t. Wraz z wiekiem ich czêstotliwoæ zmniejsza³a siê, a u psów powy¿ej 3 lat by³y bardzo rzadkie. Mo-cowanie siê podczas zabawy nigdy nie wyst¹pi³o u szczeni¹t i u psów starszych ni¿ 3-letnie. Dobrowol-ne przypadanie do ziemi pojawia³o siê z wzglêdnie sta³¹ czêstotliwoci¹ u wszystkich grup wiekowych
z wyj¹tkiem psów w wieku powy¿ej 3 lat, u których zanotowano znaczny spadek wystêpowania tego za-chowania. Lizanie kufy wystêpowa³o g³ównie u psów z przedzia³u wiekowego od 6 do 12 miesiêcy, nato-miast nigdy nie obserwowano tego zachowania u psów starszych ni¿ 3-letnie. W ka¿dej obserwowanej grupie wiekowej psy symulowa³y pogoñ. Podczas zabawy uwidacznia³y siê relacje dominacyjne. Hierarchia by³a bardziej ustalona u psów starszych. Najwiêcej zacho-wañ zwi¹zanych z ustalaniem hierarchii wystêpowa³o u psów w przedziale wiekowym 6-12 miesiêcy. Star-sze psy preferowa³y spokojniejszy sposób zabawy, co wp³ywa³o na ni¿szy poziom wystêpowania zachowañ ofensywnych (4). Dowiadczenie to udowodni³o, ¿e szczeniêta od 3. do 12. tygodnia ¿ycia wykazuj¹ pod-czas zabawy sk³onnoæ do zachowañ ofensywnych, które s¹ w tym okresie ¿ycia najbardziej istotne dla rozwoju osobniczego psa.
Zachowania szczeni¹t zwi¹zane z zabaw¹ w stadium wczesnej ontogenezy (od narodzin do 13. tygodnia ¿y-cia) wykaza³y dodatni¹ korelacjê pomiêdzy liczb¹ zwierz¹t w miocie a czêstotliwoci¹ wystêpowania zabawy (21). Wraz z rozwojem psów nastêpuje wzrost czêstotliwoci zachowañ zwi¹zanych z zabaw¹. Ten-dencja ta utrzymuje siê do 8.-10. tygodnia ¿ycia, na-stêpnie znacz¹co spada. Samce wykazywa³y o wiele wiêksz¹ aktywnoæ w inicjacji zabawy ni¿ samice (21). Podczas zabawy diadycznej osobniki odmiennej p³ci bawi¹ siê d³u¿ej ni¿ psy tej samej p³ci (1). Samce pre-feruj¹ zabawê z samicami i na odwrót (21). Jedynie podczas agresywnej zabawy szczeniêta wybiera³y jako partnera do zabawy osobnika tej samej p³ci, tak samo postêpowa³y psy i suki. Zale¿noæ ta mo¿e mieæ zwi¹-zek z przygotowywaniem siê do wewnêtrznej rywali-zacji pomiêdzy osobnikami tej samej p³ci (21, 32). Wybór do zabawy partnera tej samej p³ci u szczeni¹t wi¹¿e siê z demonstrowaniem zachowañ gro¿¹cych i sygna³ów uspokajaj¹cych, które bior¹ udzia³ w pro-cesach rytualizacji agresji (4). Agresja zwi¹zana z dominacj¹ wystêpuje g³ównie pomiêdzy psami tej samej p³ci (8, 18, 28). Odgrywanie ofensywnych po-staw z bezpiecznym natê¿eniem agresji podczas za-bawy mo¿e ograniczyæ wystêpowanie jawnej agresji w póniejszym okresie ¿ycia szczeni¹t (20). Ju¿ u omiotygodniowych szczeni¹t pojawiaj¹ siê zacho-wania zwi¹zane z dominowaniem samców nad sami-cami w sytuacjach wymagaj¹cych konkurowania ze sob¹ (27). W okresie socjalizacji psy najszybciej przy-swajaj¹ umiejêtnoci potrzebne do nawi¹zywania prawid³owych relacji z innymi przedstawicielami swo-jego gatunku (6, 13). Wystêpowanie lub brak zacho-wañ tego typu mo¿e powa¿nie wp³yn¹æ na ich relacje z innymi psami w póniejszych etapach ¿ycia. Wa¿ne jest, aby szczeniêta nauczy³y siê w³aciwego wzajem-nego porozumiewania siê, dlatego istotne jest, aby w tym okresie przebywa³y wraz z matk¹ (12). Suka uczy szczeniêta prawid³owego sposobu
komunikowa-Med. Weter. 2012, 68 (4) 220
nia siê miêdzy sob¹, w³aciwych zachowañ i samo-kontroli. W przypadku, gdy suka nie potrafi w³aci-wie wychowaæ szczeni¹t, rolê tê powinien przej¹æ ho-dowca (19).
Øezáè i wsp. (24) zbadali interakcje zachodz¹ce po-miêdzy psami wyprowadzanymi na spacer. Obserwa-cje wykaza³y, ¿e ró¿ne formy zabawy stanowi³y 26% wszystkich zachowañ psów. Okaza³o siê, ¿e zabawa jest jednym z najczêciej wystêpuj¹cych zachowañ podczas spotkania dwóch ró¿nych psów. Autorzy do-szli do wniosku, ¿e na czêstotliwoæ wystêpowania zabawy pomiêdzy nimi wp³ywa p³eæ i wielkoæ psów oraz to, czy by³y one na smyczy. Psy bez smyczy kazywa³y wiêksz¹ chêæ do zabawy ni¿ osobniki wy-prowadzane na uwiêzi. Poziom zabawy by³ równie¿ ni¿szy, gdy jeden z psów by³ wyprowadzany na smy-czy, a drugi biega³ luzem. Czêciej te¿ do zabawy pre-ferowane by³y osobniki tej samej wielkoci ni¿ wiêk-sze czy mniejwiêk-sze od nich. Ta zale¿noæ wystêpowa³a zarówno u osobników wyprowadzanych na smyczy, jak i bez niej. Do zabawy najczêciej wybierane by³y osobniki odmiennej p³ci, bez wzglêdu na to, czy by³y na smyczy, czy nie. Czêstotliwoæ wystêpowania za-bawy pomiêdzy seniorami by³a kilkanacie razy ni¿-sza ni¿ pomiêdzy szczeniakami (24). Spowodowane to mo¿e byæ obni¿eniem aktywnoci lokomotorycznej u starszych psów (31).
Pies nale¿y do nielicznej grupy zwierz¹t, które rów-nie¿ potrafi¹ bawiæ siê z innymi zwierzêtami (26). Oprócz innego psa najczêciej wybieranym partnerem do zabawy jest cz³owiek. Powsta³o wiele teorii odno-nie do genezy i funkcji zabawy pomiêdzy psem a cz³o-wiekiem. W przypadku, gdy pies nie ma mo¿liwoci bawienia siê z drugim psem, rekompensuje sobie to zabaw¹ z cz³owiekiem (33). Wzorce zachowañ pod-czas zabawy psa z cz³owiekiem s¹ takie same, jak miê-dzy bawi¹cymi siê psami (2). Zabawa wystêpuj¹ca pomiêdzy psami mo¿e jednak ró¿niæ siê od tej, która ma miejsce miêdzy psem a cz³owiekiem (25). Tylko niektóre sk³adowe elementy zabawy wewn¹trzgatun-kowej u psów ró¿ni¹ siê od tych, jakie wystêpuj¹ po-miêdzy psami a cz³owiekiem. Psy podczas zabawy z cz³owiekiem wspó³zawodnicz¹ z nim bardziej ni¿ ma to miejsce w trakcie zabawy z innym psem, jedno-czenie psy bawi¹ce siê z ludmi w wiêkszoci przy-padków nie d¹¿¹ do wygranej z nimi, chêtniej prezen-tuj¹ przedmioty wykorzystywane do zabawy. Psy ba-wi¹ce siê ze sob¹ d¹¿¹ do wygranej i nie wykazuj¹ takiej chêci do prezentacji ró¿nego typu zabawek, jak ma to miejsce w zabawie z cz³owiekiem. Chêæ posia-dania przedmiotu u¿ytego do zabawy jest o wiele wiêk-sza przy zabawie wewn¹trzgatunkowej. Podczas za-bawy z ludmi g³ówn¹ rolê odgrywaj¹ wzajemne inter-akcje na p³aszczynie piescz³owiek, natomiast na p³aszczynie wewn¹trzgatunkowej osobniki bardziej ukierunkowane s¹ na posiadanie przedmiotu u¿ytego do zabawy (25). Chêæ posiadania zabawki podczas
zabawy wewn¹trzgatunkowej u psów nale¿y t³umaczyæ tym, ¿e psy traktuj¹ zdobycie jej jako symulacjê walki o najlepszy fragment miêsa po polowaniu (3).
Dodatkowo na zachowanie psa podczas spaceru wp³yw ma p³eæ osoby go wyprowadzaj¹cej. Przy spot-kaniu dwóch psów na spacerze mia³o miejsce czêst-sze zaznaczanie terytorium moczem, jeli osobami wyprowadzaj¹cymi by³y kobiety. Sk³onnoæ psa do gryzienia czy wykazywania zachowañ gro¿¹cych jest równie¿ zwi¹zana z p³ci¹ ich w³aciciela (24). Psy, których w³acicielami s¹ mê¿czyni, maj¹ wiêksz¹ sk³onnoæ do wykazywania zachowañ konfliktowych. Zwi¹zane jest to z wystêpuj¹c¹ u psów zdolnoci¹ odczytywania ludzkich emocji, nawyków spo³ecznych czy sposobów komunikowania siê ich w³acicieli (15). Mê¿czyni maj¹ wiêksz¹ sk³onnoæ do przejawiania zachowañ agresywnych ni¿ kobiety, dodatkowo spo-sób szkolenia stosowany przez mê¿czyzn mo¿e byæ bardziej konfrontacyjny, co wzmaga wystêpowanie zachowañ agresywnych u psa (24). Psy podczas zaba-wy mog¹ szczekaæ na siebie, warczeæ lub gryæ siê. Wiele osób odbiera te zachowania jako przejaw agre-sji, co spowodowane jest brakiem umiejêtnoci odró¿-nienia agresji symulowanej podczas zabawy od agre-sji realnej. Czêsto skutkuje to tym, ¿e w³aciciele psów celowo uniemo¿liwiaj¹ im zabawê z innymi psami, obawiaj¹c siê konfliktu (24).
Podsumowanie
Na przestrzeni lat powsta³o wiele teorii odnonie do genezy i funkcji zabawy u psów oraz jej wp³ywu na ich zachowanie. Umiejêtnoæ odró¿nienia zachowañ ofensywnych od agresywnych mo¿e ograniczyæ wy-stêpowanie jawnej agresji w póniejszym okresie ¿y-cia. Psy preferuj¹ zabawê diadyczn¹, a poprzez zaba-wê ucz¹ siê wspó³¿ycia z innymi psami, zwierzêtami czy ludmi. Cz³owiek nie powinien pozbawiaæ psa mo¿liwoci zabawy, natomiast mo¿e modyfikowaæ zachowania psa zwi¹zane z wykazywaniem chêci do zabawy.
Pimiennictwo
1.Adler C., Mackensen-Friedrichs I., Franz C., Crailsheim K.: Social play behavior of group housed domestic dogs (Canis familiaris). J. Vet. Behav. 2011, 6, 98.
2.Aldis O.: Play Fighting. Academic Press, New York 1975.
3.Appleby D.: Aint Misbehavin: A Good Behaviour Guide for Family Dogs. Broadcast Books, Bristol 1997.
4.Bauer E., Ward C., Smuts B.: Play Like a Puppy, Play Like a Dog. J. Vet. Behav. 2009, 4, 68-69.
5.Bauer E. B., Smuts B. B.: Cooperation and competition during dyadic play in domestic dogs, Canis familiaris. Anim. Behav. 2007, 73, 489-499. 6.Bekoff M.: Social play behavior: cooperation, fairness, trust, and the
evolu-tion of morality. J. Cons. Stud. 2001, 8, 81-90.
7.Biben M.: Squirrel monkey play fighting: making the case for a cognitive training function for play, [w:] Bekoff M., Byers J. A. (Wyd.), Animal Play: Evolutionary, Comparative and Ecological Perspectives. Cambridge Univer-sity Press, Cambridge 1998, 161-182.
8.Borchelt P. L.: Aggressive behavior of dogs kept as companion animals: clas-sifcation and influence of sex, reproductive status and breed. Appl. Anim. Ethol. 1983, 10, 45-61.
Med. Weter. 2012, 68 (4) 221
9.Byers J. A.: Biological effects of locomotor play: getting into shape, or some-thing more specific? [w:] Bekoff M., Byers J. A. (Wyd.): Animal Play Evolu-tionary, Comparative, and Ecological Perspectives. Cambridge University Press, Cambridge 1998, 205-220.
10.Endler J.: Some general comments on the evolution and design of animal communication systems. Philos. Trans. R. Soc. Lond. B 1993, 340, 215-225. 11.Fox M. W.: The Dog: Its Domestication and Behavior. Garland STPM Press
New York, New York 1978.
12.Goleman M.: Wp³yw zachowania matek na cechy behawioralne szczeni¹t i psów doros³ych. Med. Weter. 2010, 66, 843-846.
13.Goleman M.: Wykorzystanie testów dla szczeni¹t przy ocenie przysz³ego za-chowania i charakteru psa. Med. Weter. 2010, 66, 418-420.
14.Grine F. E., Fleagle J. G., Leakey R. E.: The First Humans: Origin and Early Evolution of the Genus Homo. Springer Science+Business Media B. V. New York 2009, s. 78.
15.Hare B., Tomasello M.: Human-like social skills in dogs? Trends Cogn. Sci. 2005, 9, 439-444.
16.Huizinga J.: Homo ludens: a study of the play-element in cult. Beacon Press, Boston 1971.
17.Karpiñski M., Czy¿owski P., Drozd L., Goleman M.: Influence of environ-mental factors and breed on adaptation intelligence at dogs. Med. Weter. 2009, 65, 201-204.
18.Karpiñski M., Goleman M., Drozd L., Czy¿owski P.: Wybrane zachowania agresywne u psów ró¿nych typów u¿ytkowych. Rocz. Nauk. PTZ 2006, 2, 151-156.
19.Kosiñska J.: O socjalizacji raz jeszcze. Kynologia 2007, 4, 16, 29. 20.Lindsay S. R.: Applied Dog Behavior and Training: Procedures and
Proto-cols. Blackwell Scientific, Ames, Iowa 2005.
21.Pal S. K.: Play behaviour during early ontogeny in free-ranging dogs (Canis familiaris). Appl. Anim. Behav. Sci. 2010, 126, 140-153.
22.Palagi E.: Play at work: revisiting data focusing on chimpanzees (Pan troglodytes). J. Anthr. Sci. 2007, 85, 63-81.
23.Price E. O.: Behavioral aspects of animal domestication. Quart. Rev. Biol. 1984, 59, 1-32.
24.Øezáè P., Viziová P., Dobeová M., Havlíèek Z., Pospíilová D.: Factors affecting dogdog interactions on walks with their owners. Appl. Anim. Behav. Sci. 2011, 134, 170-176.
25.Rooney N. J., Bradshaw J. W. S., Robinson I. H.: A comparison of dog-dog and dog-human play behavior. Appl. Anim. Behav. Sci. 2000, 66, 235-248. 26.Russell E. S.: Playing with a dog. Quart. Rev. Biology 1936, 11, 1-15. 27.Scott J. P., Fuller J. L.: Genetics and the Social Behavior of the Dog. Chicago
Press, Chicago 1965.
28.Sherman C. K., Reisner I. R., Taliaferro L. A., Houpt K. A.: Characteristics, treatment, and outcome of 99 cases of aggression between dogs. Appl. Anim. Behav. Sci. 1996, 47, 91-108.
29.Spinka M., Newberry R. C., Bekoff M.: Mammalian play: training for the unexpected. Quart. Rev. Biol. 2001, 76, 141-168.
30.Suomi S. J.: Why does play matter? Behav. Brain Sci. 1982, 5, 169-170. 31.Vaughan L. C.: Orthopedic problems in old dogs. Vet. Rec. 1990, 126,
379--388.
32.Ward C., Bauer E. B., Smuts B. B.: Partner preferences and asymmetries in social play among domestic dog, Canis lupus familiaris, littermates. Anim. Behav. 2008, 76, 1187-1199.
33.Whitney L. F.: Dog Psychology: The Basis of Dog Training. Howell Book House, New York 1989, s. 98.
Adres autora: dr Miros³aw Karpiñski, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin; e-mail: miroslaw.karpinski@up.lublin.pl
