Medycyna Wet. 2006, 62 (7) 817
Praca oryginalna Original paper
Sarkoidy koni zosta³y opisane w 1936 r. przez Jackso-na, który ju¿ wówczas podejrzewa³ zakany charakter tej choroby (4). Zgodnie z pierwotnie wysuwanym podej-rzeniem o etiologii wirusowej zmian rozrostowych w sar-koidach koni, jest obecnie potwierdzone, ¿e czynnikiem etiologicznym w powstawaniu tych guzów s¹ wirusy bdawczycy byd³a (3). S¹ to wirusy DNA nale¿¹ce do ro-dziny Papovaviridae, których cech¹ charakterystyczn¹ jest zdolnoæ wywo³ywania rozrostów nowotworowych w skó-rze. W wiêkszoci przypadków wirusy papillomatozy wy-wo³uj¹ powstawanie ³agodnych rozrostów nowotworo-wych, wywodz¹cych siê z komórek nab³onka, które ob-serwuje siê zarówno u ludzi, jak i u ró¿nych gatunków zwierz¹t. Te popularnie spotykane zmiany skórne lub zlo-kalizowane na b³onach luzowych, okrelane s¹ mianem brodawczaków (10, 11). Zmiany te czêsto ulegaj¹ samo-istnej regresji, czyli samowyleczeniu. W zwi¹zku z wiru-sow¹ etiologi¹ tych zmian chorobowych, samowylecze-nie jest uwarunkowane prawid³owym funkcjonowasamowylecze-niem mechanizmów immunologicznych obecnych w skórze lub w b³onach luzowych. Z obserwacji klinicznych wiado-mo jednak, ¿e nowotwory te wiado-mog¹ ulegaæ transformacji w guzy o charakterze z³oliwym, a pojawienie siê tego typu zmian dowodzi obecnoci powa¿nych zaburzeñ w od-pornoci zaatakowanej przez wirus tkanki.
Pewne typy wirusów zaliczane tak¿e do tej grupy wy-kazuj¹ zdolnoæ indukcji zmian nowotworowych, zloka-lizowanych w obrêbie tkanki ³¹cznej w³óknistej. Do nich nale¿¹ wirusy brodawczycy byd³a i wirus fibromatozy je-leni. Zaka¿enie wirusami brodawczycy nastêpuje przez kontakt bezporedni, rzadziej za porednictwem owadów. Wirusy te zbudowane z DNA ulegaj¹ integracji z DNA j¹dra komórek gospodarza. Replikacja wirusa nastêpuje w komórkach warstwy podstawnej nab³onka, czego efek-tem jest indukcja nadmiernej proliferacji naskórka,
któ-rej towarzyszy proliferacja przyleg³ej tkanki ³¹cznej skó-ry (12, 17).
W patogenezie procesu metaplazji komórek brodaw-czaka wystêpuj¹cego u ludzi wykazano, ¿e obecny w ko-mórkach wirus powoduje inaktywacjê genów p 53 i p Rb, i zmiany te s¹ odpowiedzialne za wyst¹pienie zaburzeñ w regulacji cyklu komórkowego. Powstawanie charakte-rystycznych dla brodawczycy cytoplazmatycznych cia³ek wtrêtowych stanowi wyraz wystêpowania zaburzeñ w ró¿-nicowaniu siê komórek nab³onka. Zaburzenie to w obra-zie mikroskopowym widoczne jest w formie gromadze-nia siê w cytoplazmie komórek nab³onka mikrofilamen-tów cytokeratyny i keratohialiny. Równoczenie obser-wuje siê wystêpowanie zasadoch³onnych wewn¹trzj¹dro-wych cia³ek wtrêtowewn¹trzj¹dro-wych, bêd¹cych skupiskami wirionów wirusa brodawczycy (1).
Przedstawiony w zarysie mechanizm indukcji zaburzeñ w metabolizmie zaka¿onej komórki prowadzi w efekcie koñcowym do jej nekrobiozy. Uwolnione wiriony w pro-cesie rozpadu komórki zaka¿aj¹ nastêpne komórki ota-czaj¹cej je tkanki. Proces chorobowy jest kontynuowany. Dla lekarza klinicysty, który obserwuje odnowê wzrostu guza po uprzednio wykonanym zabiegu chirurgicznym, nawrót choroby jest informacj¹ o wystêpowaniu u dane-go konia obni¿enia odpornoci skóry lub b³on luzowych, lub pozostawieniu czêci zaka¿onych komórek.
Podobnie jak ma to miejsce w innych zaka¿eniach wi-rusowych, choroba mo¿e ulec zahamowaniu, przez uru-chomienie mechanizmów cytotoksycznych odpowiedzi immunologicznej gospodarza, pozostawiaj¹c zakodowa-n¹ odpornoæ na zaka¿enie danym wirusem. Ten typ ³a-godnego i przemijaj¹cego zaka¿enia opisywano u koni z sarkoidami jako chorobê 1-3 letnich koni (19). Z obser-wacji klinicznej wiadomo jednak, ¿e guzki te mog¹ ule-gaæ rozprzestrzenianiu, a tak¿e odnowie po usuniêciu
Sarkoidy koni zmiany histopatologiczne
MARIA KATKIEWICZ, SYLWESTER ZAJ¥C Katedry Nauk Klinicznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW,
ul. Nowoursynowska 159 C, 02-787 Warszawa Katkiewicz M., Zaj¹c S.
Equine sarcoids histopathological changes
SummaryThe paper describes two cases of sarcoids in horses non-responsive to therapeutic procedures. Microscopic examinations of tumor tissue revealed the presence of an evident difference in the degree of collagen fiber synthesis between both examined tumors. The nuclear expression of proliferate antigen Ki 67 was signifi-cantly higher in the tumor tissue exhibiting low collagen fiber synthesis. The differences in the microscopic structure between these 2 tumors were reflected in the degree of differentiation between the cells of the tumors. The paper also discussed the ethiopathogenesis of equine sarcoids and the animals immune status role in the disease development and progress, as well as the latest methods used in effective sarcoid therapy.
Medycyna Wet. 2006, 62 (7) 818
chirurgicznym. Mo¿e to stanowiæ objaw braku efektyw-noci dzia³ania mechanizmów odporefektyw-nociowych, a przede wszystkim komórek immunokompetentnych skóry (16).
Sarkoidy koni z punktu widzenia obrazu klinicznego, to jest w oparciu o wygl¹d makroskopowy guzów, zosta-³y podzielone na 5 typów (14):
1) rozrost brodawkowaty skóry, zwykle nie pokrytej w³osem, cechuj¹cy siê powolnym wzrostem;
2) wygl¹d dzikiego miêsa (proliferacja fibroblastów), guz ronie w obrêbie tkanki ³¹cznej skóry, wzrost szybki, czêsto z ubytkami naskórka i owrzodzeniem skóry;
3) typ mieszany posiadaj¹cy cechy 1 i 2 typu rozrostu; 4) rozrost ukryty, powierzchnia guza p³aska pokryta szorstkim, bardzo zgrubia³ym bezw³osym naskórkiem;
5) w³ókniaki tkanki podskórnej, le¿¹ce pod niezmie-nion¹ skór¹.
Z obserwacji w³asnych wynika, ¿e zaproponowany po-dzia³ sarkoidów na podstawie obrazu klinicznego nie jest w pe³ni przydatny z klinicznego punktu widzenia. Szcze-gólne w¹tpliwoci nasuwaj¹ siê przy wyborze optymal-nej metody terapeutyczoptymal-nej, jak i prognozowaniu o wyst¹-pieniu ewentualnych nawrotów choroby. Dlatego te¿ w praktyce wybiera siê metodê terapii sarkoidów w opar-ciu o w³asne dowiadczenie i dostêpne mo¿liwoci tech-niczne leczenia.
W kilku przypadkach klinicznych próba leczenia sar-koidów przy zastosowaniu metod chirurgicznych, kriote-rapii oraz stosowaniu preparatów immunostymuluj¹cych nie przynios³y pozytywnych rezultatów, o czym wiad-czy³y nawroty choroby. Wystêpowanie rozrostów opor-nych wobec rutynowo stosowaopor-nych metod leczenia sk³o-ni³o autorów tego opracowania do bli¿szego okrelenia charakteru guzów z zastosowaniem badania mikroskopo-wego. Do badañ histopatologicznych wybrano dwa przy-padki oporne na leczenie, w których pomimo zastosowa-nia kilkakrotnych zabiegów chirurgicznych, krioterapii, jak równie¿ stosowania preparatów immunostymuluj¹-cych wystêpowa³y nawroty choroby. Wybrane przypadki sarkoidów koni ilustruj¹ mo¿liwoæ wystêpowania du¿e-go stopnia zró¿nicowania struktury mikroskopowej gu-zów i wynikaj¹cego st¹d rokowania dotycz¹cego prze-biegu choroby oraz wyboru metod terapii.
Materia³ i metody
Badanie histopatologiczne wykonano z wycinków guzków pobranych od dwóch klaczy: klacz nr 1, lat 7 zmiany umiejs-cowione na górnej i dolnej powiece oraz klacz nr 2, lat 8 zmiany usytuowane na b³onie luzowej nosa, po³o¿one 6 cm od brzegu nozdrzy.
Wycinki utrwalono w buforowanej 10% formalinie, zato-piono w parafinie. Skrawki mikrotomowe barwiono rutynowo hematoksylin¹ i eozyn¹ oraz metod¹ van Giesona w celu wy-barwienia w³ókien kolagenowych. Ponadto wykonano reakcjê immunocytochemiczn¹ (IPOX) w celu wykrycia obecnoci antygenu Ki 67 przy u¿yciu przeciwcia³ MIB-1 firmy Novo-castra NCL-Ki-67-Parrafin-Kit. Do analizy komputerowej ob-razu u¿yto mikroskopu Nikon 104 sprzê¿onego z komputerem przez kamerê Nikon 75 z wykorzystaniem programu Multi-Scan 96. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej, umieszczaj¹c w tabelach redni¹ z odchyleniem standardowym. rednie wyniki stopnia nasilenia ekspresji Ki 67 poddano ana-lizie wariancji stosuj¹c test T, zak³adaj¹cy równe b¹d nierów-ne wariancje. Ró¿nice w wariancjach wyznaczano za pomoc¹ testu F. Do wyliczeñ statystycznych u¿yto programu Statgra-phics Plus.
Wyniki i omówienie
W badaniu histopatologicznym, w obu badanych wy-cinkach guzków, stwierdzono utkanie charakterystyczne dla sarkoidów koni.
U klaczy nr 1 guzki by³y zlokalizowane w górnej i dol-nej powiece. W obrazie mikroskopowym stwierdzono utkanie z³o¿one z fibroblastów, rozrzuconych w³ókien ko-lagenowych oraz naczyñ krwiononych, które posiada³y prawid³ow¹ strukturê (ryc. 1 i 3). Tylko pojedyncze ko-mórki ródb³onka wykazywa³y cechy ma³ego stopnia bra-ku zró¿nicowania. W obrêbie guza stwierdzono ubytek naskórka, co by³o zwi¹zane z wystêpowaniem wtórnego zaka¿enia i indukcj¹ odczynu zapalnego o charakterze ropnym, o czym wiadczy³a obecnoæ obfitego nacieku granulocytów obojêtnoch³onnych.
Klacz nr 2 mia³a usuniêty guzek z przedsionka jamy nosowej. Podobnie jak u klaczy nr 1, w czêci powierz-chownej guzka, pozbawionej nab³onka obserwowano obfity naciek zapalny o charakterze ropnym oraz
ognis-Ryc. 1. Klacz nr 1. Widoczne utkanie guza typowe dla sarkoidów koni. Doæ liczne eozynoch³onne w³ókna kolageno-we. HE ×20
Ryc. 2. Klacz nr 2. Widoczne utkanie guza o ma³ym stopniu zró¿nicowania. Nieliczne w³ókna kolagenowe, naczynia w³osowate wys³ane wysokimi komórka-mi ródb³onka. HE ×20
Ryc. 3. Klacz nr 1. Liczne w³ókna kola-genowe o utkaniu typowym dla sarko-idów koni. V. Gieson ×20
Medycyna Wet. 2006, 62 (7) 819
ka nekrobiozy tkanki guza. W g³êbi guzka naciek zapalny zanika³. Mi¹¿sz guzka stanowi³a niedojrza³a tkanka me-zenchymalna, zbudowana z wrzecionowatych komórek, ró¿nej wielkoci, o polimorficznych du¿ych jasnych j¹d-rach i ma³ych j¹derkach (ryc. 2). W³ókna kolagenowe by³y nieliczne, a tak¿e wyranie mniej liczne ni¿ w guzku po-wieki pochodz¹cym od klaczy nr 1 (ryc. 4). W mi¹¿szu guza wystêpowa³y liczne niedojrza³e i posiadaj¹ce ma³¹ rednicê naczynia krwionone. Naczynia te by³y wys³ane wysokimi komórkami o du¿ym jasnym j¹drze, co stano-wi³o wyran¹ cechê zaburzeñ w ró¿nicowaniu komórek ródb³onka.
Wydaje siê zatem, ¿e brak efektu terapeutycznego w tych 2 przypadkach wynika³ u klaczy nr 1 z umiejsco-wienia guza i niemo¿noci ca³kowitego usuniêcia zaka-¿onych tkanek podczas zabiegu chirurgicznego, natomiast u klaczy nr 2 z du¿ej inwazyjnoci i stosunkowo ma³ego stopnia zró¿nicowania tkanki, co mo¿e nasuwaæ podej-rzenie wystêpowania metaplazji z³oliwej w obserwowa-nym guzie.
W obu guzach wykonano ocenê stopnia ekspresji an-tygenu Ki 67 oraz obliczono wartoci wzglêdne stopnia ekspresji tego antygenu. W wyniku tych obliczeñ stwier-dzono wystêpowanie statystycznie istotnej ró¿nicy w stop-niu ekspresji antygenu Ki 67 miêdzy oboma badanymi guzkami (p < 0,005). Znacznie wy¿szy stopieñ ekspresji antygenu Ki 67 w guzku pochodz¹cym z przedsionka nosa klaczy nr 2 (ryc. 6), w stosunku do klaczy nr 1 (ryc. 5), dowodzi wystêpowania wy¿szego stopnia proliferacji komórek tego guzka. Przyjêto, ¿e cecha ta jest charakte-rystyczna dla rozrostów o charakterze nowotworowym.
Martens i wsp. (8, 9) przeprowadzili badania immuno-cytochemiczne w celu wykrycia ekspresji keratyny 10, antygenu Ki 67 oraz genu supresorowego 53 w guzach pochodz¹cych ze wszystkich klinicznych typów sarkoidów koni i nie stwierdzili wystêpowania wyranej ró¿nicy miêdzy badanymi guzami. Autorzy ci uwa¿aj¹, ¿e wszyst-kie typy kliniczne sarkoidów charakteryzuje wy³¹cznie obecnoæ DNA wirusa brodawczycy byd³a oraz wzrost liczby fibroblastów w skórze. Ten pogl¹d jest dyskusyj-ny, bowiem ju¿ obserwacje kliniczne nasuwaj¹ podejrze-nie, i¿ guzy te ró¿ni¹ siê miêdzy sob¹ zarówno stopniem
zró¿nicowania, jak i inwazyjnoci. Przedstawione wyni-ki badañ w³asnych, zarówno zwi¹zane ze stopniem zró¿-nicowania siê tkanki guza wyra¿onym zdolnoci¹ do syn-tezy w³ókien kolagenowych, jak i stopniem ekspresji an-tygenu Ki 67 stanowi¹ dowód ró¿nego stopnia zró¿nico-wania tkanek pochodz¹cych z obu guzów. Wysoki sto-pieñ ekspresji antygenu Ki 67 jest wyrazem wysokiego stopnia proliferacji komórkowej, charakterystycznej dla nowotworów z³oliwych. Podobnie, spadek zdolnoci syn-tezy w³ókien kolagenowych przez fibroblasty, oznacza tak¿e uszkodzenie tych komórek. Opinia przedstawiona przez Martens i wsp. mo¿e wynikaæ st¹d, i¿ badane guzy, niezale¿nie od ich lokalizacji, posiada³y taki sam stopieñ atypii, gdy¿ pochodzi³y z jednej populacji koni. Obser-wacje kliniczne tak¿e przemawiaj¹ za tym, ¿e sarkoidy u koni mog¹ manifestowaæ siê ró¿nym stopniem inwa-zyjnoci, która to cecha jest bezporednim wskanikiem stopnia zaburzeñ w ró¿nicowaniu siê komórek nowotwo-ru. Proliferacja komórek nowotworowych stanowi naj-starsze kryterium oceny z³oliwoci nowotworów, zanim oparto tê ocenê o metody patologii molekularnej, a eks-presja antygenu Ki 67 jest markerem stopnia tej prolife-racji.
Jak wspomniano, w brodawczycy u ludzi wykazano, i¿ wirus powoduje inaktywacjê genu p53. Gen p53 jest genem supresorowym, odpowiedzialnym za transkrypcjê genów koduj¹cych ró¿ne typy bia³ek regulatorowych cy-klu komórkowego (7). Wydaje siê, ¿e stopieñ zainfeko-wania komórki przez wirus i z tym zwi¹zany stopieñ in-dukcji zmian rozrostowych, s¹ w du¿ej mierze uwarun-kowane statusem immunologicznym gospodarza. Maj¹c to na uwadze, obecnie jest propagowana terapia sarko-idów oparta na nieswoistej immunostymulacji BCG, nie-zale¿nie od wykonanego zabiegu chirurgicznego (18).
Przedstawione wyniki badañ patomorfologicznych wskazuj¹ na mo¿liwoæ wystêpowania du¿ych ró¿nic w stopniu zró¿nicowania siê tkanki sarkoidów. Wydaje siê wiêc, ¿e podzia³ na typy kliniczne wykonany w opar-ciu o lokalizacjê guzów mo¿e tylko w pewnym stopniu rokowaæ o dalszym rozwoju choroby, np. w zwi¹zku z ukrwieniem tego rejonu skóry lub gruboci¹ naskórka. Obserwowane zaburzenie procesów ró¿nicowania siê
ko-Ryc. 6. Klacz nr 2. Liczne j¹dra fibro-blastów wykazuj¹ce ekspresjê antygenu Ki 67, wskazuj¹ce na wysoki potencja³ proliferacyjny guza. IPOX ×20
Ryc. 4. Klacz nr 2. Nieliczne w³ókna ko-lagenowe i blastyczne postaci naczyñ w³o-sowatych. V. Gieson ×40
Ryc. 5. Klacz nr 1. Guz o charakterze rozrostu fibroblastycznego. Liczne j¹dra fibroblastów wykazuj¹ce ekspresjê anty-genu Ki 67. IPOX ×20
Medycyna Wet. 2006, 62 (7) 820
mórek i stopnia ich proliferacji tak ró¿ny w dwóch opisy-wanych guzach, mo¿e wskazywaæ na dzia³anie onkogen-ne wirusa brodawczycy byd³a.
Z uwagi na fakt, i¿ przyczyn¹ rozwoju sarkoidów u koni jest zaka¿enie wirusowe, przebieg tej choroby mo¿e sta-nowiæ dla lekarza klinicysty pewn¹ informacjê o statusie immunologicznym konia lub nawet pewnej ograniczonej populacji koni. Najnowsze badania nad wystêpowaniem sarkoidów u koni rasy arabskiej wykaza³y, i¿ istnieje sta-tystycznie znamienna korelacja miêdzy rozwojem tych guzów, a obecnoci¹ u tych koni alleli genetycznie uwa-runkowanego niedoboru immunologicznego (2). Nale¿y równie¿ braæ pod uwagê mo¿liwoæ wystêpowania u cho-rego konia niedoborów immunologicznych o innym pod-³o¿u etiopatogenetycznym (5).
W praktyce klinicznej najczêciej stosowan¹ metod¹ leczenia sarkoidów jest usuniêcie chirurgiczne zmian skór-nych, lecz w 50% przypadków obserwuje siê nawroty cho-roby (14). G³ówn¹ przyczyn¹ nawrotów jest pozostawie-nie podczas zabiegu zaka¿onych wirusem fragmentów tkanki guza oraz mo¿liwoæ rozsiewu zaka¿onych komó-rek. Rzadziej stosuje siê natomiast metodê wymra¿ania (g³ównie z powodu braku odpowiedniego sprzêtu), która w wiêkszoci przypadków jest skuteczna (6). Niestety, powa¿nym ograniczeniem zastosowania tej metody jest czêsto du¿a objêtoæ guzów oraz ich umiejscowienie unie-mo¿liwiaj¹ce wykonanie zabiegu, np. w okolicy oczodo-³u. Zazwyczaj dobry efekt terapeutyczny uzyskuje siê przez chirurgiczne usuniêcie du¿ych zmian chorobowych w pierwszym etapie leczenia, a ewentualne ponownie pojawiaj¹ce siê rozrosty usuwa siê, wykorzystuj¹c zasto-sowanie metody dzia³ania niskich temperatur. Bardzo dob-re wyniki leczenia z ca³kowit¹ dob-remisj¹ choroby uzyskuje siê w tych przypadkach, gdy guzy nie penetruj¹ g³êboko w tkankê podskórn¹, a ich zasiêg ogranicza siê tylko do skóry.
Jako leczenie wspomagaj¹ce w przebiegu sarkoidów zalecane jest stosowanie nieswoistych immunomodula-torów, takich jak Baypamun P firmy Bayer i Lydium KLP firmy Nikka Health Prod. W wietle w³asnego dowiad-czenia wydaje siê, ¿e stosowanie tego typu wspomagaj¹-cej terapii jest bardzo pomocne. W licznych publikacjach potwierdzono skutecznoæ stosowania immunomodulato-rów w przebiegu sarkoidów koni, np. Studdert i wsp., wy-kazali korzystne dzia³anie Baypamunu P podawanego w bezporedni¹ okolicê zmian chorobowych, co pozwa-la³o uzyskaæ efekt ca³kowitego wyleczenia sarkoidów w wiêkszoci leczonych przypadków (16).
W latach osiemdziesi¹tych ukaza³o siê wiele doniesieñ o wysokiej skutecznoci laserowej terapii sarkoidów. Obecnie wycofano siê jednak ze stosowania tej metody terapeutycznej. Okaza³o siê bowiem, ¿e pod wp³ywem dzia³ania wysokich temperatur w trakcie zabiegu istnieje mo¿liwoæ uwalniania siê DNA wirusa z komórek guza, co w znacznym stopniu zwiêksza ryzyko rozsiewu wiru-sa i pojawienie siê nawrotów choroby (17).
Dane pimiennictwa wskazuj¹ na uzyskiwanie dobrych efektów leczniczych w przebiegu sarkoidów z zastoso-waniem innych metod, takich jak: leczenie radiologicz-ne, podawanie rodków do stosowania zewnêtrznego, takich jak 5-fluorouracil lub podophyllum (Metcalf), sto-sowanie autoszczepionek wykonanych z autologicznej
tkanki guza czy te¿ immunomodulacjê przy u¿yciu szcze-pionki BCG (13, 20).
W praktyce w³asnej w kilku przypadkach stosowano 5-fluorouracil w maci do stosowania zewnêtrznego na powierzchniê guzów, lecz nie uzyskano zadowalaj¹cych rezultatów przeprowadzonej terapii. Natomiast leczenie radiologiczne, jakkolwiek skuteczne, jest, niestety, bar-dzo kosztowne i na razie niedostêpne w Polsce.
Godne zalecenia wydaje siê stosowanie immunotera-pii, szczególnie przy u¿yciu szczepionki przeciwgruli-czej (BCG) podawanej drog¹ iniekcji w bezporedni¹ okolicê guza (15). Pomimo uzyskiwania wysokiego pro-centu wyleczonych koni (siêgaj¹cego 60-70%), nale¿y jed-nak braæ pod uwagê mo¿liwoæ wyst¹pienia powik³añ g³ównie w postaci wstrz¹su anafilaktycznego, w szcze-gólnoci po powtórnym podaniu BCG (18). Informacje o stosowaniu immunoterapii pochodz¹ z literatury facho-wej, natomiast autorzy niniejszej publikacji nie posiadaj¹ w³asnego dowiadczenia odnonie do skutecznoci u¿y-cia tej metody terapii.
W wietle przedstawionych badañ wykazuj¹cych istotne ró¿nice w budowie sarkoidów, godne polecenia jest wy-konanie badania histopatologicznego wycinków guzów przed podjêciem decyzji o leczeniu zmian.
Pimiennictwo
1.Carr E. A., Theon A. P., Madewell B. R., Hitchcock M. E., Schlegel R., Schil-ler J. T.: Expression of transforming gene (E5) of bovine papillomavirus in sarcoids obtained from horses. AJVR 2001, 62, 1212-1223.
2.Ding Q., Bramble L., Yuzbasiyan-Gurkan V., Bell T., Meek K.: DNA-PKcs mutations in dogs and horses: allele frequency and association with neoplasia. Gene 2002, 23, 263-283.
3.Fulton R. E., Doane F. W., Mac Person L. W.: The fine structure of equine papil-lomas and the equine papilloma virus. J. Ultrastructure Res. 1970, 30, 328-343. 4.Jubb K. V. F., Kennedy P. C.: Pathology of Domestic Animals. Academic Press.
1970, s. 643.
5.Katkiewicz M., Witkowski L., Kita J.: Changes in structure of lymphatic organs in foals died due to Rhodococcus equi infection. Polish J. Vet Sci. 2005, 8, 3, 219-224.
6.Klein W. R., Bras G. E., Misdorf W., Steerenberg P. A., de Jong W. H., Tiesje-ma R. H., Kersjes A. W., Ruitenberg E. J.: Equine sarcoid: BCG immunotherapy compared to cryosurgery in a prospective randomized clinical trial. Cancer Im-munol. Immunotherapy 1986, 21, 133-140.
7.Levine A. J.: The cellular gatekeeper for growth and division. Cell 1997, 88, 323-331.
8.Martens A., De Moor A., Demeulemeester J., Ducatelle R.: Histopathological characteristics of five clinical types of equine sarcoid. Res. Vet. Sci. 2000, 69, 295-300.
9.Martens A., De Moor A., Demeulemeester J., Peelman L.: Polymerase chain reaction analysis of the surgical margins of equine sarcoids for bovine papil-loma virus DNA. Vet. Surgery 2001, 30, 460-467.
10.Metcalf J. W.: Improved technique in sarcoid removal. Proc. Am. Ass. Equine Prac. 1971, 17, 45-47.
11.Murphy F. A., Gibbs E. P. J., Horzinek M. C., Studdert M. J.: Veterinary Virolo-gy. Ca, Davis Academic Press. 1999, 341-342.
12.Olson Jr. C., Cook R. H.: Cutaneous sarcoma-like lesions of the horse caused by the agent of bovine papillomavirus. Proc. Soc. Exp. Biol. Med. 1951, 77, 281-284.
13.Pascoe P. R., Summers P. M.: Clinical survey of tumorous and tumor-like lesions in horses in south-east Queensland. Equine Vet. J. 1981, 13, 235-239. 14.Regland W. L., Keown G. C., Spencer G. R.: Equine sarcoid. Equine Vet. J.
1970, 2, 2-11.
15.Schwartzman S. M., Cantrell J. L., Ribi E., Ward J.: Immunotherapy of equine sarcoid with cell wall skeleton (CWS) trehalose dimycolate (TDM) biologic. Equine Pract. 1984, 6, 13-23.
16.Studdert M. J.: Virus infections of equines. Virus Infections of Vertebrates. M. J. Studdert, Elsevier, Amsterdam 1996, 83-94.
17.Sudberg J. P.: Urges caution with use of laser on lesions of suspected viral origin. JAVMA 1990, 196, 1007-1011.
18.Vanselow B. A., Abetz I., Jackson A. R. B.: BCG Emulsion immunotherapy of equine sarcoid. Equine Vet. J. 1988, 20, 444-447.
19.Vanselow B. A., Spradbrow P. B.: Equine and bovine papillomvirus infections. Cyt. Virus Infections of Vertebrates. M.J. Studdert, Elsevier, Amsterdam 1997, 83-94.
20.Wyn-Jones G.: Treatment of periocular tumors of horses using radioactive gold grains. Equine Vet. 1979, 11, 3-10.
Adres autora: prof. dr hab. Maria Katkiewicz, ul. Ebro 45, 01-490 War-szawa
