przeylqd
Nun~er 3 (323}BI1.RZECJ9BO
ROK XXI'II I O R G A N P A N S T H ' O H ' E J S L I J Z B I " G E OL O G I C Z N E J.
.
..
·
-:;::5,~
~~
n /
~
t
-v
,.
~ s
~
~~-
~~1/\--z
v'\.:-K';/1-roi)_c..~:r
"'71.-
a
..
-~--tvv ~
...
(
-
~
Niniejszy numer reprezentuje referaty wygloszohe na sympozjum pt.: ,Tekto- ... ...,
nika pLatformowa na obszarze PoLski", zorganizowanym przez Instytut GeoLogicz
:
~?~
..-
(._
ny i Komisj~ Tektonicznq KNG PAN w dniach 15-16 XI 1979 r. Red. / .r.~.._ _'k.. · . / ' c.-,
~..
~.,~v-WLADYSLA W POZARYSKI, WOJCIECH BROCHWICZ-LEWINSKI
In:SitY'tU t Geo1o~iczny
ROLA AULAI{OGENOW W TEKTONICE PLATFORM
Zainteresowa.nie wielkimi r~owami
synsedymenta-cyjnymi ogromni·e wzr·oslo na przestrzeni ostatnieh
lat, po wykrydu zwiqzk6w mi~dzy zl.ozami ropy i
gazu a systemem row6w Morza P6lnoenego (18).
W pr6baeh wyjasnienia 1genezy takieh row6w
zwr6eo-no uwag~ na aulakogeny platformy wschodnineur·
o-pejskiej, ryfty czy grabeny :intrakratoniczne ty;pu r<
o-wu Renu, lf}'lf:ty zw.iq:zane genetycznie z
rozlatmywa-niem kontynentu ·i otwieraniem si~ oceanu ·Oraz
in-ne r6zin-ne struktury, znain-ne z ocean6w i kontyin-nen- kontynen-t6w, a okreslane jako ryfty.
Poj~cie aulakogen (z greckie•go - zrodzony z bruzdy), wprowadzil pod koniee lat czterdziestych
-ua . podstawie wynik6w badan row6w Paezelmy i
d:niepr,owsko-donieckieg.o - N. Szackij 1(28-31) dla
p6znoprekambryjskich i paleozoicznych row6w
synse-dymenta·eyjnyeh r.ozwjni~tych na platformie
wsehod-nioeuropejskiej. Da1sze badania po:zwolily na
wyr6z-nienie ealego systemu krzyzujqeych si~ row6w
ryfej-skieh, wendyjskich i paleozokznych na obszarze tej
platformy_ (.por. 24, 35 i in.) (por. rye. 1). Analizujqe
rol~ aulakogen6w w rozwoju plat:formy, M. B.
Mu-.ra,tow i W. J. Chain W!IJT{~wadzili 1poj~cie 'Stadium
au-lakogenowego w rozwoju starych platform (por. 17, s.
122), wiq·Zq'C powstawaillie sieci tych row6w z
kon-tynuujqcym s·i~ wypi~trzeniem i roz.ciqganiem
podlo-za
platformy 'PO cyklu geosynklinalnym (6, s. 289).Wielkie rowy synsedymentacyjne Europy Zachod-niej; a szczeg6lnie Renu, J. Illies <(13) inter,pretuje
ja-ko intrakratoniczne grabeny rozwini~te na gl6wnych
strefach oslabienia skorupy. Najwi~cej jednak uwagi
skupily na sobie pr6by interpretacji .genezy wielkich
row6w ~synsedymentaeyjnych, przedstawione przez P.
Hoffmana i in. (12), J. F. Deweya i K. Burke,5o (8) 'Oraz K. Burkego (4, 5). Autorzy ci tlumaczq powsta-wanie tq.kich, row6w, rozumianych jako ryfty, w ter-minach tektoniki plyt. Przez ryfty rozumiane Sq tu ... ,miejsca, gdzie litosf.era ulegla rozerwaniu pod
wplywem tensji na calej swej :grubosci. Ryfty
wy-st~pujq gl6wnie tam, gdzie lHosfera jest anormalnie
cienka. Wi~kszosc aktywnych ·oibecnie ryft6w
z;naj-duje si~ na oceanach lub brz·egach kontynent6w 1
prawdopodobnie tak bylo i w przeszlo:sci" (5, .s. 1-2)
(por. rye. 2). Stare ryfty, wkraczajqce w pasma fal-dowe, zinterpretowano tu jako aulakogeny
Szackie-. go (12, 5). Rozwijajqc mysl J. T. Wilsona, ze wiele
pasm faldtowych stanowi slad po zamkni~ciu oceanu,
P. Hoffman i in. (12), K. Burke (5) i i:nni autorzy
UKD 551.243.12.031 :55'1,242.5(4)
twierdzq, ze wiele aulakogen6~, wlqcznie z typowy~
mi aulakogenami Pacze~my 1
dnieprowsko-doniee-kim - to ryity powstale w wyniku rozlamu
konty-nerrtu. Tak rozumiane :rylfity~aulakogeny iby~y zamar~
lymi ram:onami w~zlow potr6jnych {triple junction)
(rye. 3), w kt6rych spreding rozwijal si~ w dw6ch
ramio.na·ch, a w trzecim ramieniu ulegal szyibko
za-hamowaniu (por. 12, fig. 1-5 na s. 52). To trzecie,
zamarle rami~ ryftu (zwane failed rift lub tez faUed
rif,t arm; 5, s. 2) eechowaloiby 'Si~ 'cent'ralnym 1p~kni~~
ciem, wzdluz kt6re.:;o dos·zlo · do powstania dajki
osiowej o liniowym przebiegu (4,
s.
379, rfig. 3), nakt6rq wskazuje dod a tnia anomalia osiowa, · :zmana z
liczny·ch ryft6w.
W tym modelu aulakogen reprezentowalby rami~
w~zla potr6j:nego, wzdluz kt6reg.o spreding byl
mini-malny, niewystar·czajq·cy dla otwarcia si~ dna .
oce-anicznego i roz.erwania kontynentu. Dlatego tez taka
forma miala szans~ zachowac 'Si~ w stanie kopalnym,
w przeciwienstwit do ramion ryft6w, wzdluz
kt6-rych doszlo do ~otwareia · oceanu (rye. 3). Te
ostat-nie, tworzq·C nowy brzeg kontynentu, u'egajq szyibko
pogrzebaniu pod .grubym pakietem osad6w stoku
kontynentaJnego, a nast~pnie - jeMi dochodzi do
kolizji - ulegajq zlozonym deformaej.om w trakcie
oro,genezy. W tym modelu przyjmuje si~, ze
aulak<o-geny 'powstawaly w wyniku rozlamu koritynentu ~
dlatego stadium aulakogenowe ibyloby r6wnowazne
ze stadium otwierania si~ oceanu, np. stadium
otwie-rania ~si~ Atla:ntyku (por. 5, ;f.ig. 1) l(por. rye. 2), a nie ze stadium kolizji kontynent6w.
Dla row6w nie wykazujqcych zwiqzk6w
genetycz-r-yeh i przestrzennych z powstawaniem 1oceanu w
wy-niku rozpadu konty:nentu, a zwiqzany,ch eza•sowo i
przestrz·ennie z kolizjq kontynent6w, K. Burke {5, s.
5) zapro'ponowal termin impaktogen. Poj~cie to,
wpro-wadzone dla r.owu g6rnego Renu 1i ryftu jeziora
Baj-kal, sugeruj.e z.e powstaly one w wyniku impaktu
k<ontynent6w, czyli kolizji. Do tej klasy row6w K.
Burke i F. Sawkins (w druku, fide 5) zaliczajq
weze-sno- i p6znodewoilskie r:owy srodkowej i
poludnio-wej Europy, powstale w zwiqzku z eryjskq i
akadyj-skq fazq koHzji w pasmie fal:dowym
kaledonid6w--appa'ach6w, a J. Sengor '(fide 5) - system r~ft6w
permskieh M·orza P6lnocnego, genetyezn:ie zwiqzany
z kolizjq hereynskq .
Przedstawiona interpreta.eja ~okazuje s·i~
prze-E3a
~b
[il]c
~d
E833e
-t
lllh
~h ~i
·
ai
Rye. 1. Aulakogeny platformy wschodnioeuropejskiej (wed!ug R. N. WaLijewa, 31)
a -: ·tarroze :i masyiWy pr.oteroiZIOii.c:zne i .a,rehatcrz.rl!e, b - baj-kahdy; aulak10rgeny: ,c - bajik:a.JJsklte, d - w,arrys,cyjiSik:ie, e
-bajkailSik.o-<wa,ryscyjiSiki·e, f - .kaiJ.e,dJon·sk.ie, g - .aJ.rpeJIS'kie; h
-wewn:qtr:z,platformorw'e str,efy fabdorwe T.ianarnria :i DiOlilJbarSiu;
i - .gr,an,tce [platlf.o~rmy, j - g~ran~c,e .arula!ki0rg.ern6rw; gr,upa au-lalkorg•en6iW iWIScho,drnd,cih ·c:z~sci iPilaJtfo,rmy: 1 - :KanliSik:l().-B.ial-sk,i, 2 - siNr!5'ieJwsJ.lw-.abidulJLiiJ.Iski, 3 - wiartsiki, 4 -
pr:ze:ct-:tiilmaillSki, 5 - pruga,cooWJskl()-fC,IZJellk,ariSk!i, 6 - .p,arc:z,elmy, 7
-ldiOrno-uniJe,dJwied:z•kii, 8 - p6l!nocrn,okaspijsk.i, 9 - inue·rsj,.i, 10 - buzulukskO-kUiSZIUffiSiki, 11 - srod.kO'WOkaspijskli., 12
-SYJStem aula.k.ogen6w Wielkiego Donbasu; grupa aulakogen6w za,chiOdnich li. srm:likowy,cih cz~sc1i plaJtfortmy: 13 - wotl:ynsik·
o--poles/ki, 14 - .s,rl()ldJki()IWOiWISyjiSki, 15 - morsikiewsiki, 16
-kaJUidarlaikSZ!Sko-drwliiniSik1i, '17 - k'ieroecko-JJieikuSIZI()Illisk.i, 18 -
bo-tntcko-<bality,ciki, J.9 - 'on.ezsiki, 20 - daleka,r,ijlsiki, 21 - Oslll(); gr/UP'a .a,uLaikog.en.6,w. 1plyty B,alr,elrutlsa: 22 -
·k,olLw\o-dienisiOIW-siki syiSitem.
Fig. 1. Aulacogens of the East-European Platform (after R. N. Valijev, 31).
a - Pirl()lte:r,avoiJc arnrd Arrcha!k 1ShlLe:Ldls an:d m.assid:s, b
-Baikalli:des; auJ.a,cl()g·elns: c - Ba,iikall.liaJn, d - V.ar·iJscan, e -Barik,aJ!iarn-V.arriscan, f - Caledon.i.a.n, g - Alpine; h -
in-ter-jpilatfl()lr,m Timan .anid Dorn,bas froild :zones, ,i. - pla,t.f,o·rm
blourndary, j - bl()lunldar.i,ers of auiJ.a,cl()>gents; g:rroUip of aula-CI()tg.ens of :ea1ste:rn iPaJrrt .of 1the LPlaJtf,olrd: 1 - Kama-Bel'Sik.,
2 - Serrgeevo-.Aibd!uliilno, 3 - Vlia1tk.a, 4 - Fo,r:e-TiJma;n, 5
-p,ugaohev-<Cherkas;slk., 6 - Pac,h·elma, 7 - Dono-Miedviedz-kij, 8 - NOII'Ith-<GaS~p.ian, 9 - linidelrrskij, J.O - Buz:u}uik.sk.o-Kusd:uurn,slkd!j, 11'1 - Ge!I11tral-Casrpian, 12 - Great Don,bc_,s aulac101gen rsyste,m; g.roup IOtf ·a,uJ.ac,orge:n,s l(),f Wie:sterrrn a:nd
central ;pa11t1s of the PlCiltforrn: 13 - Voilhy.n-PoLe:si~e, 14 -Genitral-RIUSIS1aln, :15 - Moscow, 16 - K'aiil!diail.aiksko~Dv:ina,
17 - Kiier•ecik,o-L'te:kn.l!Sihornslkij, J.8 - JBortlhnianBaiLt!iJc, 19 -Oruega, 20 - DaLekareiliia:n, 21 Osil:o; .g-ro1~p of a.ul.acoge:n.s
of ;1Jhe Ba:r,en1ts PJatfl(),rtm: 22 - Koilvo-1Diienwsovsk.ij s~stem.
de wszystkim w tym, ze o'kres :najwi~kszej intensy-fikacji proces6w pr-owadzq,cych do powstawania au-lako!gen6w, tj. stadium aulakogenowe, przy1pada we-dlug K. Burk·~go i innych na czas otwierania si~ o-ceanu, a wed:Cug M. W. Muratowa (17), W. J. Chai-na {6) i inny:ch · :badac'zy radzieckich :___ po koi:wowych fa·zach ruch6w w geosynklinie, czyli na okres po
zamkni~ciu si~ oceanu.
Wiary.g,odnosc tych alter:natywnych interpretacji mozna sprawdzic rozw:iq,zujq,c problem: czy aulako-geny Paczelmy i dnieprowsko-doniecki, tj. typowe aulakogeny platformy wschodnioeuropejskiej wyka-zujq, cechy zamarlych ramion w~zla potr6jnego, czy tez hie. Proces tworzenia :si~ tych aulakogen6w jest wciq,z jesz:cze niedostatecznie poznany, niemniej
dys-pom.~emy juz dose bogatymi danymi odnosnie do ich
historii, aby mozna byl·o stwierdzic, z.e bezposredni zwiq,zek g~netyczny mi~dzy ich powstaniem ·i otwar-ciem si~ -oceanu :byl co najmniej wq,tpliwy. W aula-kogenie Paczelmy najstarsze serie osadowe, datujqce ·
134
su.
Rye. 2. Zamarle ryfty zwiqzane genetycznie z otwie-raniem si~ Attantyku (wed!ug K. Burkego, 5) - sta-dium aulokogenowe w interpretacji autor6w
amery-kanskich.
Kr,apki - zamarle ryfty, uk·Otsne kreski - .prz·.~puiSlZIC'zalny
ob:sz,ar o slk.o,rupi·e I()IC:ea:n,iczn-ej.
Fig. 2. Failed arm rifts geneticaLly related with ope-ning Of the Atlantic (after K. Burke, 5) -
aulacoge-nic stage as interpreted by American authors.
Dotted - fa,Hed rurm 'rifts, 101blique str10kes - infeued .area
of 01C'eanic c:ruSit.
jego powstanie na snodkowy ryfej ·(kaverin.ska
swi-ta) (24, 33) stwierdza si~ bl1izej ,centrum, a nie
skra-ju platformy, .od kt6r·ego ten aula'ko.gen jest ·
Oddzie-lony przez w~·ele innych, zorientowanych
prostopad-le do niego (35, fig. 1; 33, fig. 42) i oddzielajqcych go od wciq,z kontrowersyjnego obszaru syneklizy pe-rykaspUskiej. Przekwje przez ten aulakoge:n nie wykazujq tez obecnosci jakiejkolwiek dajki osiowej (rye. 4), a wulkanizm wiqze si~ raczej z uskokami brzeznymi.
Liczne przekroje geofizyczne przez aulakogen dnieprowsko-doniecki ( obecnie
prypeck;o-dnieprowsko--doniecki) takze nie wykazaly obecnosci dajki
osio-wej. Ostatnio centrum bardziej ultrazasadowego wul-kanizmu, stwierdzone w rejonie Czerniszewa, usilo-wano - oo prawda - interpretowac jako plam~
go-rqcq zwiqzanq z w~zlem potr6jnym {14)~ ale bardziej
sluszna wydaje si~ jego interpretacja jako pseudo--plamy gorqca, gdyz to p6znodewonskie centrum jest usytuowane na przeci~ciu wyraznie r6znowiekowych stref rozlam6w, tworzqcych brzeg·i odcink6w row6w prypecko-orszanskiego (ryfej) i dnieprowsk, o-donie-ckieg,o (dewon - wczes:ny perm).
W interpretacji K. Burkego (4, s. 382-384), au,.
lakogen dnieprowsko~doniecki wiqze si~ z obszarem
zapadliska nadkaspijskiego, w kt6rym dopatruje si~
on relikt6w przedpermskiego dna oceanicznego (por.
jednak 33, s. 137_;138). Gdyby nawet byly to
re-likty skorupy oceanieznej, to i tak zwiqzek gene-tyezny mi~dzy tym aulakogenem i otwieraniem si~
oceanu geosynkliny waryscyjskiej pozostalby C·O
naj-mniej wqtpliwy. Polq·czenie z obszarem geosynkliny waryscyjskiej powstalo dopiero w karb.onie, gdyz w dewonie subsydencja · w p6lnocho-zachodniej cz~sci
+ + + + + + + 3
_u-=
+ + + + + + ·+ + +4 s1~ ocea +. T + + + + + +Rye. 3. Stosunek aulakogenu do oceanu i pasma fa!-dowego w uj~ciu autor6w amerykanskich (wed!ug P.
.Hoffmana i in., 11).
1 - po,wstani.e WE;>Zla potr6jnegQ 'i Sy!Sitemu trzech ryft6w,
2 - otw;ieramie sie dna oceanLciZn.e,g.o 1WZd:luz dw6ch ra,mion
w~zla po.tr6jnego .doprowadiza do p•owstania ,o,c-ean.u, g,.·,
trz.ecie ramie poooffiaje IZama,rle, 3 - dalszy ll'OIZ.W6j ocean:U; 4 - zamyk,ani·e Sli.E: oc•eanu w wy.niku subdukcj•i sk:.o,rupy oc.eatn;Lczn·ej, 5 - ·ca:lkowite zarnkni~cie sie oceanu d·o:p•n ···
wad.Za dio k·ol,izjli i powSitania o'ro,geilliu typu Himalaj6w;
.aulako.gen pozoiSitaje jako jedyny relikt w{izla po.trojneg•-·.
Fig. 3. The relation between aulacogen and the ocean and orogenic belt as interpreted by P. Hoffman et
aL. (11).
1 - onig:in 10f rt:r~ple juncrtton and rthree .rift SySitem, 2
-openiri.g of ocean aloOn,g •two a.rms o.f triple junot~on, but not atlong .the third, remaining as fa1iled arm, 3 - furthe'r od·evelopmen.t oo o.cea,n, 4 - clooin.g of OIC,ean due ;to
sub-duetion •Oif .oceanic floo,r, 5 - co1mplete d.os.in.g of oc·ean, ie•a.dLng to c1oJ.lis,ion of con.tinen.taJ. landma~Sses .and or!igin of or•oge.n of the Himalayan typ.e; aulaco,gen r~ma:ins as
the only :reUc of tr~~pLe juncrtion.
rowu byla prawie czterookrotnie w1~ksza ni.z w rejo-ll1ie Donbasu, to jes1t rw regionie, poprzez kt6ry II1a' s'tq-pilo polqczenie z oceanem Paratetydy i gdzie serie karbonu osiqgajq miqzszosc ·Ok. 8000 m. Podobn'!
sy-tuacj~ stwierdzamy w aulakogenie srodkowopolskim
(21). Aulakogen ten zaczql si~ tworzyc we wczesnym par:mie, a jego IPOlqczelllie z o:eanetm Tetydy ,na,stq-pilo dopiero w jurze srodkowej, po przelamaniu ma-sywu malopolskiego. Maksimum subsydencji w tym aulakogeni·e jest takz.e zwiqz.ane z obszarem po-lozonym z dala od brzegu strefy geosynklinalnej.
-2000
-2400 Rko
m
Rye. 4. Przekr6j geoLogiczny przez aulakogen Pa-czelmy (wedlug Klewcowej w: (30), s. 160)).
Me - IIne12luiZIOiik, C - ka,rbon, D3 - dewon g6rny, D2
-d·e,won sr;odkowy; ~S~e.ria pa,ciZelms~.a 'We!Illdu: Vk - fiO,rmacj'a k.raJSlliOIDL1i·elr:s,ka, Vw - f,a.rm.a,cj·ll ,woriOillJezs~.a, V k - f,o,!'lrnacJ>a
wted.ienia,p,iniS.ka; seria sierdowiSka -ryf·eju: Rn - f,o,rmacJci. .pieresypinska, Rk - fonmacja kirgiska, Rka - fomnacja k;a-wier~instKa; kr:zyzyki - podro:i.e •pnzedryfeJ61K'ie, J.:1ni·e p. riZe.ry-wan•e - USIK•DI.Ki pr:z.esl•e>diz;OJ~1e metodam.i ,geo,ii:zy.cZII1ymli. Fig. 4. GeoLogical cross-section through .the Pachelma
auLacogen (after KLevcova in: (30, p. 160). Me - J\11,efSOIZIO,i.c, ·C - Carhl)niLfe,riOIUJS, D3 - U,p1pe'r Devo-n.ia,n, D2 - :l'vlidd1e Devonian; .Pachelma Gro,up o•f the Vendian·: Vk - Kra•S'lliQI01Zienlk F101r!maltlion, Vw - Vor•ona Forma.tJion, Vwn - Ve1denya1pin10 Fo.r,matton; S1erldo·v Grm.lJP
of the R~iJphe,aJn: Rn - Pe,ne::;;Y\pki.niO Fotrmati.Jon, Rk - Klir-g:tz .:E'•Oirmart;.ton, Rka - Kav'e'r,Lno F·ormaUon; ,c,r10S1&es - pre--R~phe.an ba1sem,e,nt, 1b1Dok1en l'Lnes - fauLts fou:nld, 1by
,ge-'0\PhY's.ic.al me1thlods.
Nalezy tez zauwazyc, :te w swietle .ostatnich wy-nik6w g:t~bokich .sondowa1.1 ,sejsmicz,nych (27) okazuje
si~ ze dewoi:tsko-wczesnopermski r6w jest r·owem po-tomnym wzgl~dem rowu ryfejskiego (rye .. 5) ·O takim
samym kierunku i przebil.~gu .(27, figs. 128, 133, 135). W •tej sytuacji nie wyidaj.e 1si~ .prawidopod:O!bne, aby ogromne sily wyz,walane. przez plam~ gorqca i zwiq-zany z niq spreding doprowadzily do rozerwania i
rozsuni~cia sk·orupy korrtynentalnej wzdluz innych kierunk6w, a okazaly si~ .najmni·ej efektywne w stre-fie juz uprzednio ·oslabiou1ej ·przez .sy.stemy gl~hokich
rozlam6w ograniczajqcycll ryfejski aulakogen. Pozostale aulakogeny ·D mniejszej subsydencjd. (ry-fejskie i wendyjski-e) platfo~my ws,chodnioeuwpej-skiej, bye maze z wyjqtkiem kilku f'ow6w, gl6wnie Kazhimy i Radaj-ewa-Abdulina {24, s. 251), takze nie pasujq do mode.lu zamaJ.:lego ramienia. w~zla potr6j-nego,, ale raczej - podo.bnie jak aulakogeny: Pa· czel-my, dnieprowsko-donie<.:ki i srodkowopolski - do modelu impaktogenu, spelniajqc wszystkie wymogi jego defin:icji. W tej sytuacji termin .impaktogen .moz-na uz.moz-nac za synonim aulakogenu i tym samym za
zb~dny.
Jak 'Z powyzszego wynika, interpretacja
aulako-gen6w jako zamarlych ramion w~zla potr6jneg,o, za-;pro1ponowana 1przez P. Hofflmana i in. (1:2), K. Burke-go (4, 5) 'i innych, nie potwierdza si~. Dlat~go tez proponujemy .powr6cic do 'klasy·eznych definicji ra-dzieckich dla aulak,ogen6w, a dla r.aw6w, kt6re mo-gly powstac w wyniku ·prooes6w rozl.amu k.ontyn:entu i o1twierania 1si~ oceanu, sto:sowac da.lej te-rmin za-marly ryft (failed rift).
Analiza danych dotyczqcy,ch rozprz·estrzenienia o-sad6w ryfeju .i wendu na platformie wschodnioeuro-pejskiej wy.kazala, ~e .wyst~puje tu rzeczywisde ca-ly system row6w, kt6re mozna najlepiej okr·eslic ja-ko pr·odukt stadium aulakogenowego w rozwoju plat-formy. Z datowai:t wynika bowiem, ze najstarsze osa-dy wyst~pujq gl6wnie wlasnie w tych rowa·ch, a do-piero mlodsz:e - gl6wnie wendyjskie tworzq mniej lub bardziej ciq,glq pok.ryw~ platformowq . .
w
tej .sytuacji autorzy podj~ld. pr6.b~ ustalenia, czy in-ne cy.kle kolizji kontyin-nentalnych dopr,owadzily do powstania podobnych · system6w aul.akogen6w na mlodszych platformach.Prz·edtem }ednak nalezy wspomniec o podziale ,ry.ft6w" .proponowanym pr;zez E. E. Milanowskiego (16). Wyr6znil on 4 podstawowe typy w zaleznosci od ich charakteru budowy wgl~bnej skorupy, a :nast~p
nie szereg ,grup w odniesieniu do pozycji
tektonicz-nej ,ryftu", struktury podloza i historii ,geologicznej daneg;o obszaru, jak r6wniez charakteru struktur tek-toniczny.ch powstalych wraz z ,ryftem" i roli, zasi~gu
i charakteru .pr.ooes6w magmatycznych
towarzyszq-cy,ch ~uib ,pqpr.z.edzajqcy,ch poWJsta.nie ,lfyftu". Jedna:kze
b
20
km
+
+
Rye. 5. Przekr6j geofizyczno-geologiczny przez aula-kogen dnieprowsko-doniecki w rejo nie Charkowa
(we-d tug W. B. SoUoguba i in., 24).
M·e - .lnez,oZJolik, tP2 - perm g6rny, tP1 - perm downy, c --k.a.rbon, D - de1won, R,1 - ryfej g6r:ny i {przypUJSIZICIZal.nie)
niz!'rzy pale·oZJoik, xxxx - us,lc.oiki prz.esledrz,o.ne me;bJd::::mi
geoflizy,coznymi, k·rzyzyk1i - IPIOidl>Oz,e krysrtaili2:z,ne.
wyzej .om6wionym. I tak: jego kontynental:ne
(we-wnqtrzkontynentalne) strefy ryft.owe mozna uznac za
odpowiedniki · aulakogen6w, mi~dzykontynemalne
strefy ryftowe (np. Zatoka Aden:ska i Kalifornijska)
- za aktywne ramiona w~zla potr6jnego na
wczes-n.ym ·etapie rozwoju, a ooeaniczne :
(wewnqtrzoceani-czne) ·strefy ryftowe - za aktywne ramiona na
p6z-nym eta;pi·e r.ozwoju. Ostatni z typ6w wyr6z.ni,onych
prz~·z ·Milanowskiego, perikontynentalne (perioceani- •
CZine), ,strefy ryfrtowe, lffiimo jego za,Sitr:zen 1(116, 1S. 3·86),
najl·epiej dajq si~ chyba zdefiniowac jako streJy
brzezne lmntynent6w, rozdzielone w wyniku
spredin-gu, czyli geokliny w tektonke plyt.
AULAKOGIENY NA MLODYCH PLATFORMACH
Niewi.ele jest danych odnosnie do cyklu
kaledon-skiego i bajkalskieg.o, ale jak juz wspomniano, K.
BuDke 1i F. Sawkins {fide 5, s. 5) odnotowujq
pow-stanie systemu ,impaktogen6w" we wczesnym i
p6z-nym dewonie na terenie ·srodkowej i poludniowej
Europy,
w
wyniku kolizji eryjskiej •i akadyjskiej.P.o-dobrrie E. E. Milanovsky {16, s. 389) stwi·erdza
po-wstanie ,pierwszych epiorogenicznych stref ryfto-wy.ch" na m1odych sfaldowanych obszarach
epigeo-sy:nklinalny,ch ka.ledonid6w p6lnoc:nego Atlantyku i
bajkalid6w wschodniej Sy.berii, odpowiednio w de-wonie i kambrze.
W ·odniesieniu do epiwaryscyjskiej ·platformy
Eu-ropy Srodkowej i Zachodniej mamy obecnie do
dys-pozy.cji wiele niezaleznych oprac1owan :(7, 15, 26, 20,
37). Z tych 10pracowan wynika, ze ·po ·Or.ogenezie 1i
kon-solidacji waryscyd6w, na ich brzegu i przedpolu
po-wstaly pot~zne rowy sy:nsedymentacyjne (rye. 6),
wy-pelniane poczqtkowo .gl6wnie skalami magmowymi i
piroklastycznymi, a p6zniej klasty.cznymi. Mozna tu
wymienic ·za·padlisko pomorskie lub basen polski, b~
dqcy Za1CZqtkiem p6zniejsze1go .aulako,g.enu
srodkOWO-polskiego, r6w dolnosaksonski 1(20) .oraz mniejsze, jak
zapadHsko ·poznanskie i zie:onog6rskie. Z
p6znokar-bonsko-wczes:nopermskq fazq tworz·enia si~ row6w
mozna takze wiqzac tpowstanie systemu row~w
Mo-rza P6lnocnego (10, s. 144-145). R6w centralny
-Viking jest bowiem zwiqzany ze ·skalami
wulkanicz-nymi zaliczanymi do dolnego czerwonego spqgowca
(38, 9, fide 10 s. 144), a r6w p6lnocnej Norwegii - z
alkalicznymi dajkami bazal towymi z regi,onu
Sunnhor-dland, o wieku 275 mln lat. R6w Oslo takz·e ulegl
odmlodzeniu na 'poczqtku permu, na ·co wskazuje
po-jawienie si~ w nim osad6w tego wieku.
Wiqzanie genezy systemu r,ow6w Mona
F6lnocne-go i innych row6w powaryscyj:skich z modelem w~z
l6w potr6jny·ch i plam gorqca '(36, 4) wydaje si~
po-chopne. Centrum wulkanizmu jurajskie,go z rejonu
Piper na Morzu P6lnocnym (4;, fig. 6) mozna -
po-dobnie jak centrum ma.gma.tyzmu z Czern~szewa ~
uznac za pseudo-plam~ g.o1rqcq, igdyz jest ono
usy-tuowane na przeciEZciu rozlam6w wgl~bnych o
star-szych, wczesnowaryscyjskich czy kaledonskich
zalo-zeniach i Toz1am6w brzeznych rowu central:nego
(wcz.esnopermskich lub p6znokarbonskkh) i moze bye
zwiqzane z kh ·p6zniejszq, jurajskq reaktywacjq.
136
+
)(
--~
Fig. 5. GeophysicaL-geoLogicaL cross-section through the Dnepr-Donets aulacogen in the Charkov region
(after V. B. SoLLogt~b et aL., 24).
JV1e - M·e'S,or.z.o·1c, P2 - Upper P.erm,ian, P1 - Lower P.e•
r-mic:n, C - Camboniferou:s, D - Dewm>ia,n, R8 - Upper
R'ip-hezm c.n·d 'P'O~~Iibly L01wer Pal.e>Ozl()iLC, xxxx - faults fi(),Ulid
by ,geophy~,ie.a>l r.netll•ods, c.r•os,ses - orystaUi.ne bas.ement.
R6w centralny - Viking dostarcza tez
przekony-wajqcego ;przykladu .pozornych zwiqzk6w mi~dzy
au-lak.ogenem .i 1geosynklinq. Zostal on ·b,owiem sci~ty czy
tez ,doszedl" w wyniku rozszerzenia si~ stret
roz-lam6w do znacznie mlodszeg.o brzegu Oceanu
Atlan-tyckiego (? kredowego) (por. ry.c. 6)
*.
Jesli w pr.zy-szlosci ocean ten ulegni.e zamkni~ciu (czego nie
wy-klucza, .a wr~cz .sugeruje cykl Wilsona) i dojdzie
do kolizji .kontynent6w, to aulakogen ten b~dzie
,wchodzil" w g.eosynkli:n~, sugerujq'C ze j.ego
pow-stanie moglo si~ wiqzac z ·otwarciem tego oceanu. W
odniesieniu do rowu centralnego - Viking, dane
stratygraficzne j.ednoznacznie pokazujq, ze zjawiska
powstania rowu i oceanu byly od s·iebie znacznie
od-legle w czas'i·e, :niemniej nal-ezy pami~tac, z.e dla
u-przednio omawiany.ch aulakog.e.n6w ryfejskich dane
te sq o wiel-e ubozsze i latwiej •przeoczyc r6znic~
cza-sowq mi~dzy powstaniem tych form a otwieraniem
'Si~ oceanu i powstaniem brzegu kontynentalnego,
kt6-ry scina aulakogen.
Warto jesz.cze ·zauwazyc, ze rowy powstale na
platformie epiwaryS'cyjskiej Sq wypelnione
podob-nymi ,osadami jak aulakogeny ryfejskie - w nizszej
cz~sci gl6wnie prz.ez skaly magmowe i piroklastyczne,
a w wyzszej ·przez: klastyczne. Jesli kt6rys z tych
ro-w6w okazal si~ dlugowieczny, to gromadz.qce si~
p6-zniej osady :Sq tego samego ty:pu co w przyleglych
cz~sciach platformy, tj. przekladancem serii
mar-skich i kontynentalnych. Trzeba tez zwr6cic uwag~
na fakt, ze zarysy takich f10w6w, ja.k np. aula'kogen
srodkowopolski (21) wyrazniej zaz:naczajq si~ w
o-kr·esa,ch sedymentacj'i klastycznej, rozmywajqc si~ w
okresach sedymentacji w~glanowej, . kontrolowanej
nie przez ruchy synsedymentacyjne, lecz przez wiele innych czynnik6w. Tlumaczy to mniejszq czytelnosc row&w mezozoicznych czy nawet paleozoicznych w
po-r6wnaniu z prekambTyjskimi, powstajq·cymi gl6wnie
w ·Okresach depozycji osad6w kla:styczny,ch.
Nie-uwzgl~dnienie tej zaleznosci moze prowadzic do wy-r6.znienia pozornych etap6w odnawiania row6w
(re-newed rifting phases; 4 s. 386).
W odniesieniu do alpid6w, kolizj~
sr,odkowokre-dowq mozna uznac z.a przy.czyn~. ·pows tania licznych
aulak·ogen6w i podobnych form tego wieku (rye. 6): niecki p6lnocnosudeckiej w Polsce i NRD, kredo-wych row6w Niziny Niemieckiej, rowu kredowego
Danii, bhdqcego ;przedluzeni·em aula.kogenu
srodkowo-polskiego i innych (por. 34).
Klasycznym przykladem rowu, powstalego w
wy-niku kolizji p6Zniejszej, srodkowotrzeciorz~dowej,
jest r6w g6rnego Renu i zwiq·z.ane z nim rowy ws•
cho-dniej Francji •(por. 13, fig. 3). Taki sam charakter
wykazuj·e tez .system row6w Paczk,owa i K~dzierzyna
na obszarze Bolski (9). Na rowy te warto zwr6ck uwag~, gdy znamy dlugowiecznosc wi.elu.
aulakoge-n6w, a nie jest wykluczone, ze wymienione rowy
na-* Taki.e ,dJoljS·Cii-e" d:> geo:synkli1ny stwieTdza ·si~ w
od-rviesieniu do a·ula.k:og·en.u dniepr.owskl()-donte·c.kiego i s·
~Cr-t
ezt
T-J p :::::: D-C.::Z
R 'Tf'"M>-brzeg bloku kontynentalnego·-___
C]
_
~
____
o"""_ =m'==;;;o='==300====400====500""" kmRye. 6. Aulakogeny epiwaryscyjskie i · epialpejskie
na obszarze Europy (wecHug P. Karnkowskiego i in.,
13; S. Depowskiego, 7; E. Pl.eina, 18; P. A. Zieglera,
33; W. Pozaryskiego i W. Brochwicza-Lewinskiego, 19;
E. Voigta, 37; P. Heybroeka, 38 i ·in.)
Oza,s powSitaiWalll:ia aul.akog.en6w: Cr-'t - . kreda-tnz,e,ci'Oir:zed,
T-J - .tf'ias-j:ur.a, P - perm {gl6wnie d·oJ.ny), D-'C -
de-won-ika·rbJOill, .R - g6.r:ny ryfej i wend. Star,S!Ze a'ula.ko,geny:
1 - PaJczeiLrny, _2 - •dni·~pno.wsllw--dionlieclki, 3 - Midland
V:2il.l.ey; aula1kog.eny ·epiwarys,cyj:slk,i.e: · 4 - za,oa.dlisko
po-m.or.slkje (b.a:s•en poil.ski), 5 - ,z,a,padUs'k'o poiZnqiJ.,ski>e, 6 - z.;:;-p.adl'i,slk•o .zi.el,•oniQig6nslki.e {k•::ltlina rz:Jielonto,gor'Ska), 7 - rO.w
saiks,onslki oJ.artfor-my '\Msc·h·odni<:>iho>lis:zrt:vnslkJie: .i. 8 - Os·l·O·, 9 -·
Vikin,g-.Centrall. graben, 10 - Ro·er Vail.l-ey; 1:1 - po.lo.J
k.;-dur\-ski ·(s_r•o<dk·owopoJ.:Siki); aulak·c,geny .ep,ialpejlslki·e: 12 - d uilf'i<:<l. bruzda ,g6rn1oik.roedowa, 13 - Nti·edemsi:ilcthiSiSJcth>e Be·clk.·en (w,g
niCXWSIZ~ch dany.ch - triasowy 'lUJb tS'ta.rJSJzy), 14 - niieclka p6l-niQictno·sude:ctka, 15 - p:'Jlno'c,no-.,zr>,<:>h>"'·dn:ie tPrtz·eld.l':u:i;e,n,i-e ;nJ'.~nld
>p6l'nocno-·Siudeclkiiej, 16 - r61W Renlll, 117 - sys1tem nmw6w
·wsclhodniej F,r.a>ntc.j.i, 18 - n;:,wy Paa:ilkOIWia i Ke;d!zietrrzyn>a.
le±q do takich f.orm -i cechuje j.e stala tendencja do
wi~kszej ni± na Sq>siednich obszara-ch subsydencji. Ta
cecha mo±e miec istotne znaczenie, czyni<lC j-e obsza-rami niekorzystnymi dla wi·elu dziedz:in dzialalnosci gospodarczej czlowieka.
ROLA AULAKOGENOW W ROZW:OJU PLATFORM
Ostatnio ·opracowano teoretycznie mode1 przejscia od rowu synsedymentacyjneg·o do syneklizy (3, 2). W mode1u tym regionalna iz.ostatyczna r·eakcja na d~ ±ar osadu wypelniajqcego r6w powoduje powstanie elastycznego lub wiskoelastyczneg10 u:gi~cia litosfe-ry, a stqd - depresji si~gajqcej daleko poza brzegi ro-wu. R-ozw6.i. wi~c row6w tsynsedymentacyjnych pro-wadzi do two-rzenia si~ basen6w sedymentacyjnych
(3, s. 19).
Model ten potwierdzajq przytoczone powy21ej ob-serwa·cie. S'z.czeg61nie w odniesieniu do aulakogen6w ryfe.iskich i wendyjskich platformy wscbodnioeuro-pejskiej i aulakogen6w wczesnopermskich platformy epiwaryscyjskiej, ,gdzie po stadium row6w nast~pu
je stadium synekUzy w r'ozwoju platformy. Nale±y
Fig. 6. Epi-Variscan and epi-Alpine aulacogens in
Europe (after P. Karnkowski et al., 13; S. Depowski,
7; E. Plein,. 18; P. A. Ziegler, 33; W. Pozaryski and
W. Brochwicz-Lewinski, 19; E. Voigt, ,37; P.
Hey-broek, 38, and others).
T.Lrne 01f 01rigti:n 101f atUJlactog.enrs: Cr-t - Cre,tatc.etOIUtS-Tertia>ry,
T-J - T.r.iasJStk-JurtaStSt ik, :p - ,p,e.rmian (motsttly E.atrly), D-C
- Dev.on.i,a.n-C<?trbond.tf.etriOtU:S, R - Upper fuphe.an tand
Ven-dban.. Older .a.uLa,cogens: 1 - Pa,che-lma, 2 - Dnepr-Donettst, 3
- :Mbdland V.all.>ley; .erpli-V.aJri:soan a'ul.a,cto,g,en;s: 4 - FIJ[n>etr,an,ian (P.oListh) <Basbn, 5 - F:;,znail Depres:S>i·otn, 6 - Zielona GO>ra
De!p·r-es,s.i,on (Ba:stin), 7 - S2.xon.ian tr•olll.gh IQ•f the E.a>S>t
Hol-stein Pl>altf·mm, 8 - Ostl.o, 9 - Gentr2'l (V:ilki.n,g) .g.rahen, 10
-Roe1hr VaiJ.l.ey; 11 - Danlislh-.PIOil'ish (Mitd-PoJ.itsth); ·eip,i-Alpti>ne a'ul.a.c·ogens: 12 - Danish fur.r.orw (Late -Dretac'e>o>us-Danian) art; .the €Xtensilon o,f 11. 13 - Ni·e>detr•stac·m:Jkhe Betc!ken (a.
c-oo:rd.in.g to new·e.r da>ta, a'C:otua.lly Trtiatslsk IQT even· ·old>e>r), 14
- Nolr·th-Sudetl~c Ba:S!in, 15 - w,estetrn extens:io.ns o-f ·N>o.r
.th--SudeHc BatS.i>n, 16 - Urppe.r Rhine .gT.aJben, 17 - s.ystem
of tr•oiUghs of ea1s1ter:n Fraruc·e, 18 - Pa;crzk6w and KE;odlz-ierrzyn
tro>ughs.
zauwazyc, ±·e wiele row6w wczesnopermskich bylo
formami :krotkotnwalym·i, :kit6re 1prze:szly w s1tadiutm
syneklizy· ju± w p6znym permte lub w triasie, gdy
inne zaznaczaly si~ nadal jako ·rOiwy w jurze i
kre-dzie dolnej :(por. 37, 21). W tej sytuacji np. tbasen
Morza P6lnocneg'o byl:by wypadkowq efekt6w wszy-stkich tych row6w. W tym uj~C'iu aulakogeny bylyby czynnikiem 'Oslabiajqcym w pewnym stopniu
plat--fO'rm~ i ulatwia'jqcym -czy wr~cz umG±liwiajqcym
tworz·enie jej .pokrywy osadowej.
Destrukcyjny wplyw aulakogen6w wiq±e si~
tak-z.e z ich mo±liwym rozrastaniem si~ wzdlu±. W·idac to dobrze na przykladzie aulakogenu
srodkowopol-skie.go, kt6ry od wczesnego triasu do 'P6inej kredy sk,okowo wydlu±al s•i~ ku SE 'i NW. Z !rOzkladu
i'Z'o-linii miqzsz,osci tpstreg1o tpi.askowca 1(32, rye. 31-34), widac jak aulakogen ten przelamuje si~ na NW i SE
przez bardziej sztywne elementy, ·stanowiqce
o-graniczenie dla wczesno- i p6inopermskiego basenu.
W. Pozaryski i K. Zytko :(23) om6wili rozszerzanie si~ tego aulakogenu dalej ku SE w triasie i jurze, na
obszar geosynkliny 'karpackiej, a W. Po±aryski i in.
bloku Stev:ns (Zelandi.a) i Skanii w srodkowej
kre-dzie, w zwiq,zku z :powstaniem rowu kredowego
Da-nii. Dopflowadzilo to do odci~C'ia lub tez zwi~k,sz·enia
uprzedni10 istniejq,cych sttef rozlam6w,
oddzielajq,-cych dunskq, cz~sc tarezy haltyckiej z Ringkolbi
ng--Fyn od reszty tarczy. Nie jest wyklucziOine, ze 'dzi~
ki procesom odpowiedziallnym za powstanie prz.
edlu-zerria rowu srodkowopols.k:iego, wyniesienie
Ringko-bii11g-Fyn b~dzie w przyszlo'sci zachowywac •si~
nie-zaleznie od reszty tarczy balty.ckiej. P.odobnie masyw
ukminski z,ostal odci~ty od reszty plyty
wschodn'io-eurlopejskiej :przez 1systemy gl~bokich r.ozlam6w
zwiq,-zane z aulakogenami: orszansko-wo:lynJSkim,
prype-ckim i ryfejskim oraz mlodopaleozoieznym
dnieprow-Sko-donieckim.
, PRZYCZYNY PO WiST A WANIA A UL,AKOGENOW
Przy:ezyny powstawa:n'ia aulakogen6w sq, WClqZ
przedmiotem s'pekulacji, niemni·ej stwierdzenie ich
zwiq,zku 'czaSioweg·o z konoowymi etapami ·Ofl<)igenezy
i poczq,·tkiem rozwoju platformy pozwala na
wyeli-mhllowanie wielu hipotez. Jak wspo.mniano,
powsta-wanie aulakogen6w wiq,zano z .kontynuujq,cym si~
wypi~trzeniem i rozciq,ganiem podloza ·platfOTmy po
cyklu geosy:nklinalnym 1{6,
s.
289). Z kolei J. H. Illies(13) i inni geolodzy niemieccy sklonni by.li wic:rzac
powstawanie takkh row6w z istnieniem wielkic:h .stref
nieciq:glosci w .podlozu. Wydaje s·i~, z·e oba te
poglq,-dy sq, sluszne. Plotwi•erdzeni,em tego set dwa
najwit:k-sze ·sposr6d aulakogen6w epiwaryjscyjskich:
srodko-wopolski, 1powstaly wzdluz wgl~bnych ro:zlam6w SW
brzegu platf,ormy wschodnioeuflopejs.kiej, oraz r6w
centralny - Viking, powstaly na W skraju blok6w
dalslandyd6w tar,czy baltyckiej (por. 37). Og61nie
mo-Z:na stwierdzic, ze im wi~ksze ~s01 niejednorodnosci
w budowie podloza wzdluz jakiejs linii wgl~bnych
rozlam6w, tym silniejszy 'i ibardziej dlugotrwaly jest
rozw6j rowu. Wynika z tego, ze ta.kie .r1owy powstajq,
wzdluz wielkkh .stref .nieciq:g~osd w skorupie, w
o-kres'ie jej wy:pit:trzania i rozciq:g;ania po lub pod ko-niec cyklu geosynklinalnego. Nie mozna tez
wyklu-czyc pewnego udz·ialu ruch6w horyzonta:Inych w tych
pr:oeesach, zwlaszcza w swietle ostatmio opublik1
owa-nych wynik6w analizy takich ruch6w na obszarze
Eur·opy pod koni·ec cyklu wary·scyjskiego (1, 25).
R6z-n:ice w tempie 'prz·esuwania si~ 1p10szczeg6Inych
blo-k6w bylyby tu kompenJsowane przez ~subsydencj~
jed-nych i podnoszenie ·innych. Problemy te wymagajq
jednak dalszych badan.
LITERATURA
1. Arthaud F., Matte P h . - Late Paleozoic
stri'ke-slip faulting in southern Europe and
northern Africa; result 10f a right-lateral shear
zone between the Appalachians and the Urals.
Geol. Soc. Amer. Bull. 1977 vol. 88 no. 9.
2. Beaumont C. - The evolution 'Of sedimentary
lba,s:ins on ,a vis·c·oellasrtic Hthos:phere: theory and
examples. Ge1ophys. J. R. .Atstr. Soc. 1978 vol. 55.
3. Be au m o n t C., S wee n e y J. E. - Graben
generation of ma·j:or ·sedimentary basins·.
Tectono-physics 1'978 vol. 50.
4. B u r k e K. Aulacogens ahd continental
breakup. Ann. Rev. Earth Planet. Sd. 1977 vol. 5.
5. B u r k e K. - EViolution of continental dft
sy-stem's in the light of plate tectonios. 1[In:] I. B.
Ramlberg d. E. R. Neumann {red.) - Tectonics
and geophysies ·Of .continental rifts. D. Reidel
Pulbl. Co. Dordreeht 1978.
6. C :h a in W. J. - Geotechnika Oig61na. Wyd. Geo1.
1974.
7. D e IP ow s :k i S. (red.) - Atla:s HtofacjaJno-pa1
1eo-,geograf:icZ'ny permu .abszar6w platformowych
Pol-ski. Wyd. Geol. 1978.
8. Dewey J. F., Burke K . - Hot spots and ·
con-tinental ibreakUip: some 'implicatiions :f•or
collisio-nal orogeny. Geology 1974 vo1. 2.
9. D y j or S.,
n
end e w i ·c z A., G r o d z 1i c k i A.,Sad ow s k a A. - Neogeil!ska i ,
staroplejstocen-ska sedymentacja w obr~bie st.ref zapadliskowych
138
•
row6w Pa·oz!kowa i K~dzierzyna. Geo1l. Sudet.
1977 vol. 13.
10. F r a n c i s E. - The Midland Valley as a rift,
seen in connecti:on with the Late Paleoz-oic
Euro-pean rift SY'stem. '[In:] I. B. Ramberg i E. R.
Neumann :(red.) - Tectonic1s and geophysics of
continental rifts. D. Reidel PUibl. Co. Dordrecht 1978.
11. Heybroek P. - Explanat1ion to tectonic maps
10f the Netherlands. Geol. e:n MijTllbouw 1974
no. 2.
12. H:offman P., Dewey J. F., Burke K.
-Aulaoogen·s and their g·enetic relation to geo·
syn-clines with a Proterozoic example fmm Great Slave Lake, Canada. SEMP Special Publ. 1974 no. 19.
13. I 11 i e s J. H. - Two stages Rhinegraben rifting.
Tectonics and geophY'sics of continental rifts; D. Reidel PUJbl. Co. Dordrecht 1978.
14. J erma k ow J u. G. - 0
strukturno-gieneti-·czeskoj swiazi minieralnych koncent·raCiij s
ucza-IStikami pieriesieczenij ra:zlomow w zonach
ta-frogierrieza priczer'nomorskogo sklona wostoczno..:
-jewropiej•sk,oj platformy. Tiekt. i Strat. 1978 nr
15 ..
1'5. K a·r n k •o w ski P., K r z y s z to f ow i c z Z.,
S o 1 a k M. - Podcechsztynska lbudowa ,
geolo-,giczna basenu permskiego. Kwart. Geol. 1978
nr 4.
16. M !i Ian o v s k y E. E. - Some 'problems of
rift-ing devel1opment in the Earth's hi,story. 1[lp:]
I. B. Ramlberg 1 E. R. Neumann (red.) -
Tecto-nics and geophysics of continental rifts. D. Rei-del Publ. Co. Dordrecht 1978.
17. Murat ow M. W. - Pr:oi,schozdienije
matieri-kow i olkieaniczeslkich wpadin. lizd. NaUJka Mo-skwa 19'75.
18. Nay 1 or D., R e e s G., Peg rum R. M., W
hi-tem an A. J. - Norway, ·Oil and gas the North
Sea Trough's. Nordoil 1974 no. 4.
19. •Penningt,on J. J. - The geol,ogy of the
Argyll Field, 1[In:] A. W. Wnodland ·(red.) -
Pe-trology and the cont'inental shel[ .of north-west
Europe, 1. Geology, Applied Science Pu:bl. Lon-don 1975.
20. P 1 e in E. - Rotliegend-Abla1g.erun:gen im
Nord-deutschen Becken. Z. Dt. Geol. Ges. 1978 Bd. 129.
21. Po z a r y ski W., B ·roc h w i c z- Lewinski
W. - On the Polish trough. Geol. en Mijnibouw
1978 no. 4.
22. Po z a
r
y ski W., B roc h w i c z-Lewinski1w., J a ·s k 'ow i a k- rS c h o en e i c h ow a M. · The geology of the Southern Baltic: some
re-marks. Bull. .A·cad. Po~.on. Sci., Ser. Sd. de la
Terre 1978 no. 2.
23. Pozaryski W., Zytko K . - Aulak:ogen
srod-k·owopolski a 'geo.synklina karpacka. iPrz. Geol.
1979 no. 6.
24. S a 1 ·o p L. J. - Precambrian ·of the northern
hemi'sphere. Elsevier Sci. PUibl. Co. 1977.
25. Schwab G., Noldeke W., Tes,chke H. J.,
IB en e k H., J u ib d. t z · K. B., ·M e i e r R. - Zur
·PaHiomobilitat junger Tefeln, :dargestellt am
Bei-·spiel der Norddeutsch-·Polnischen Senke. Z Geol.
Wiss. Berlin 1979 No. 5.
26. S ;o k o l ow s k !i J. i in. - Atlas geosynoptyczny
Polski, 1 : 750 000. Wyd. Geol. 1979.
27. S o ll o g u b W. B., G u t e r c h A., Pro s en D.
i in. - Strojenije ziemnoj k·ory i wierchniej
mantii Oientral:noj i Wostocz'noj Jewropy. Nau'k.
Dumka. Kiew 197:8.
28. S ·z a c k i j N. S. - Osnownyje .czierty str.ojenija
i ra1zwitja Wostoezno-Jewropiejsk1oj Platformy.
l'zw. AN SSISR Ser. Geol. 194·6 nr 1.
29. S z a c k i j N. S. - Bolszoj Donibass !i :s.istiema
Wiczita. Srawnitielnaja t1ektonika driewnich plat~
:form. Ibidem 1946 nr 6.
30. S z a ·C lk i j N. S. - 0 srt:Ir·uktwrny:ch swiazaoh
platform so skladczatymi gieosynklinail:nymi ob-lastiami. Ilb1idem 1·947 nr 5.
31. S z a c k i j N. S. - 0 proisch!ozdienii Paczelm-'srkog,o progiba. Biul. Mask. Obs.z,cz. Ispyt. Prir.
Geol. Sect. 1955 nr 5.
32. S z y p e r k o -
S
1 i w c z yn
s k a A. - Triasdol-ny w p6lnocno-WJs·chordniej Pol:Sice. Pr. Ins't. Geol.
1979 t. 91.
33. Tiektonika J ewropy i sm'ieznych o!blastiej;
driew-nije platformy, bajkalidy, kaledonidy
{objasni-tielnaja zapi;Sika k Miezdunarodnoj tiektoniczeskoj
kartie Jewropy i smieznych oblastiej, 1 : 2 500 000).
Izd. Nauka Moskwa 1978.
34. V ·o i g t E. - Ue~ber Randtroge vor
Schollen-randern und 'ihre Bedeutung im Ga!b:iet der
:Mi•tteleuro:paishren S!enike 'und angrenz.e1nder
Q.e-biete. Z. Dt. Geol.. Ges. 1963 Bd. 114 Teil 2.
SUMMARY
The finding of relations between oil and gas
fields and the system of ,great synsedimentary
troughs -of the North Sea has focussed attention on other troughs of that type. The main kinds of synsedimentary troughs accepted in the literature
include aullacQgens, glfaibe;ns or intercon~tinenta;l .rifit's
of the Ujpper Rhinne ty1pe and Ti:fits .gene·tkally ~related
to continental 'break-up and :sea-floor spreading. In
the latest intenpretations carried out in the terms
of plate tectonics {4-5, 8, 11) it is possible to note
a trend to differentiat·e two trough types 10nly:
faLled a1nm rif1ts (inclliudi,ng auilacogens.), .geneltioally
related to continental· break-up, and ·impadogens,
related :to conti:nentaJ ·collitsion {5). However, the
ana-lysis carried out by the authors has shown that
the ·origin of typi<cal aulacogens ·Of the
East-Euro-pean Platftorm 1(Pachelma and Dnepr-Donetz
aula-cogens) had not been related to continental break-up but rather to collisions. The analysis has also given
support to the ~concept of the aulacogenk stage as
the earliest in ~evolution of ·platforms {6, 15). This
stage, previously diff.erentiated in evolution of epi--Gothian East-Eur-opean Platform, may be also
re-cognized in the ca1se of the epi-A,lpine, epi-Variscan
and even epi-Caledonian 1plaUorms o·f the central
and western Europe. In turn, the maximum intensity
of processes leading to formation of failed arm rifts
corresponds to the time ~of opening of an ocean,
e.g. the Atlantic.
The role of aulacogens lin evolution oif platforms
~is mainly conne·cted with formation of sedimentary
cover. On the one hand, we are dealing here with
regional isostatic adjustment to the load ·infilling the
tr·ough, leading to elastic 10r viscoelastic downwarp
of litho;siP'here and, therefore, a deiPre\ssion
(sedi-mentary bas·in) much wider than the trough {2-3),
and ·on the other hand ' - ·extension orf fractures
de-li-neating the . trough, leading to its extensi·on and,
at the ~same time, cutting ·Off fragments of a
plat-form.
35. W a 1 i jew P. N. - Awlakogieny
wostoczno-je-wropiejskoj platformy. Niedra Moskwa 1978.
36. W.h item an A. J., R e e s G., Nay 1 or D., P
e-g rum R. P. - North Sea throughs and plate
tectonics. Norges Geol. Unders. 1975 no. 316.
37. Z ie g 1 e r P. A. - North-Western Europe:
tecto-ni.cs and .basin deve:~opment. Geo~. ·en Mijnbouw
1978 no. 4.
38. Z i e g 1 e r W. H. - Outline ~of the geological
history ,of the North Sea. [In:] A. W. Woodland
(red.) - Petroleum and the 'continental shelf of
north-west Europe, 1. Geology, Applied Science
Publ. London 1975.
PE3IOME
3a TIOCJiep;HMe TO,II,.bi, TIOCJI€ Bbi.HBJieHM.H CB.H3eM
Me:m-ll.Y MeCTOpO:mll,eHJ1.HMJ1 HecpTl1 J1 ra3a J1 CJ1CTeMOM
Bna-ll,J1H CeBepHoro MOp.H, 3HaqJ1TeJihHO yBeJIJ1qJ1JiaCh
3aJ1H-TepecoBaHHOCTh 60JiblllJ1MJ1 CJ1HCell,MMeH'l'a~J10HHbiMJ1
Bnall,MHaMM. B JIMTepaType Bhrll,eJieHhr TPJ1 rJiaBHhiX TMTia 3TJ1X BTiall,JilH: aBJiaKOreHbi, rpa6eHbi (J1JIJ1 J1HTpa-TeKTOHJ1qeCKJ1e pl1cpTbr) TJ1lla BTial.J..MHhr PeHa 11 p l1cpTbr reHeTJ1qecKJ1 CB.H3aHHbie C pa3JIOMbiBaHJ1eM KOHTJ1HeH-TaJibHbiX 6JIOKOB B pe3yJibTaTe paCCTynaHJil.H OKeaHa.
B MHTepnpeTa~l1.HX npoBOl.J..MMhiX c TOqKJ1 3peHJ1.H
TeK-TOHMKJ1 TIJIJ1T, B TIOCJiell,Hee BpeM.H Ha6JIIOll,aeTC.H TeH-l1,€H~J1.H K Bbill,eJieHJ110 TOJibKO ,D;B<YX TJ1TIOB BTiall,JilH:
3aMeplllJ1X pMcpTOB - reHeTJ1"!eCKJ1 CB.H3aHHbiX C
pac-CTyTiaHMeM OKeaHa, K KOTOpbiM npMHall,Jie:lli:aT
TJ1TIJ1q-Hbie aBJiaKoreHhi J1 J1MnaKToreHoB - reHeT'JilqecKM
CB.H3aHHbiX CO CTOJIKHOBeHJ1eM KOHTJ1HeHT'OB. IlpOBe-ll,eHHbiJ1: aHaJIJ13 TIOKa3aJI O,D;HaKO, qTO TJ1TIJ1qHbie aBJia-KOTeHbi CB.H3aHbi He C ,paCCTyTiaHJ1eM OKeaHa, HO CKO-pee CO CTOJIKHOBeHMeM KOHTMHeHTOB. TaK qTo TIOH.HTJ1e J1MTiaKTOTeH .HBJI.HeTC.H CJ1HOHJ1.MOM TIOH.HTJ1.H aBJiaKoren. AnaJIM3 TIOl.J..TBepl.J..MJI TaK:me npaBMJrbHOCTb Bhill,eJienM.H aBJiaKOTeHOBOM CTall,J1J1, KaK uaqaJibHOM CTall,J1J1 pa3-BJ1TJ1.H TIJiaTcpOpM. 3Ta CTall,M.H, Bbil1,€JI.HeMa.H B pa3BJ1-TJ1J1 3TIJ1-TOTJ1MKOM TIJiaTcpOpMbi, na6JIIOll,aeTC.H TaK:me B pa3BJ1TJ1J1 ll.PYTJ1X TIJiaTcpOpM: aJihTIJ.1:i1:CKOM,
3TIJ1--BapMCIJ;J1MCKOM M 3nM-KaJiell,OHCKO:i1:. MaKCMMaJibHa.H
J1HT€HCJ1BHOCTb npo~eCCOB Be,D;yJ::qJ1X K 05pa30BaHJ1J1
3aMepllll1X pl1cpTOB COOTBeTCTBYeT' nepl10l.J..Y
paCCTpy-naHJ1.H oKeaHa, HanpMMep ATJianTMqecKoro.
PoJib aBJiaKorenoB B pa3BJ1TJ1J1 nJiaTcpopM CB.H3ana npe:mll,e Bcero c o5pa3oBanMeM ocall,OqHoro noKpoBa. C Oll,HOM CTOpOHbi 3TO CB.H3aHO C perMOHaJihHOM
J130CTa-TJ1qeCKOM peaK~J1eM Ha Bee OCall,KOB 3aTIOJIH.HIOJ::qJ1X
BTial.J..MHY, Bbi3hiBarorn;e:i1: o6pa30BaHMe 3JiaCTJ1qHoro J1JIJ1
BJ1CK03JiaCTJ1quoro nporM6a JIMToccpepbi J1 no 3To:i1:
npJ1qJ1He - ll,enpecCJ1J1 npoT.HrMBaroJ::qe:iic.H ll,aJieKo 3a
5eperM Bnall,J1Hbr (nepexoll, co cTall,MM Bna,n;l1Hbi B
cTa-l.J..MIO npGrJ15a TO eCTb CJ1HeKJIJ13a). C ,n;pyro:i1: CTOpOHbi 3TO CB.H3aHO C yBeJIJ1qeuJ1eM BTia,JJ;J1Hbi B ,JJ;JIJ1HY, qTO Bbi3biBaeT OTeeqenMe '-IaCTeM TIJiaTcpOpMbi OT J1X TJiaB-HOM MaCChi 3oHaMM rJiy5oKMx 5eperOBhrx pa3JIOMOB, orpauJ1qJ1BaiOJ::ql1X 3TJ1 Bna,n;J1Hbr.
JAN KUTEK
---
.
-
..
~-.-..
-
.
-
·
-:
=--:--:--:
·I
Uniwers:ytet WaTs.zawski
CECHY SZCZEGOLNE POLSKIEJ CZF;SCI BASENU SRODKO\VOEUROPEJSKIEGO
Bas·en p6lnocno~za,chodnio-eUI"Opejski, albo
srod-kowoeuropejski, o tr6j.k&tnym zarysie, rozci&ga si~
od Polski az po IQibszar Morza P6lnocnego. Hasen ten,
kt6ry rozwijal si~ w permie, mez·ozoiku i kenoz·oiku,
o;raniczony jest w przyblizeniu od pO:bnocnego wscho-du lini& Tornquista-Tei'sseyre'a, od p6lnocnego zacho-du brytyjsko-skandynawskimi kaledonidami, a od po-ludnia na og6l srodkowoeurope}skimi,
epigeosynkli-U:K!D 551.248 :551.83/.88(4~8-924.3) nalymi waryscydami. Sedymentacja zwi&zana z o-mawianym basenem wykraczala j.edna'k
niejednokrot-nie poza tak nakreslone ramy. Obszar, ·zaj~ty ·przez
rozwazany basen bywa wyr6Zniany w nieco innych
kategoriach poj~c'iowy,ch, jako platforma, plyta lub
megasynekliza srodk,owoeuropejska {2); w
objasnie-niach do ostatniej wersji Mi~dzynar1odowej mapy
