SEMIOTYCZNE WARUNKI POROZUMIEWANIA SI W UJ CIU LEONA KOJA

(1)

FILOZOFIA I NAUKA Studia filozoficzne i interdyscyplinarne

Tom 8, cz. 2, 2020

Zb s a Mus ski

SEMIOTYCZNE WARUNKI POROZUMIEWANIA SI W UJ CIU LEONA KOJA

10.37240/FiN.2020.8.2.12

STRESZCZENIE

G ne prace Leona Koja dot c problem semiot ki, logiki, filo ofii j ka, filo ofii um s u, et ki. W ielu nich s odniesienia do arunk osi gni cia porozumienia. Dot c one: 1. arunk logic n ch, 2. arunk metodologic n ch, 3. arunk et c n ch, 4. arunk semiot c n ch. Art ku po i con jest okre-

leniu t ch ostatnich arunk . Pokr tce ostan om ione podsta o e poj cia semiotyczne obecne pracach Leona Koja. Na gruncie a o e Koja koncepcji semiot ki okre lone ostan poj cia okre laj ce warunki efektywnej realizacji procesu komuniko ania si i jego podstawowe funkcje.

S o a kluc o e: Leon Koj, komuniko anie si , poro umie anie si , przeko- nania, racjonalno , kr t ka

KOMUNIKOWANIE SI JAKO PROBLEM TEORETYCZNY Powszechne przekonanie o tym, czym jest komunikowanie, jest zgodne z tym, co pisze Leon Koj: Komuniko anie na pier s r ut oka jest spra bard o prost . Jedna osoba co ie i stara si t ied jaki spos b do- starc inn m osobom. ¹ To pr ekonanie jest pod ielane pr e ielu u t- ko nik j ka i dlatego Fredrik Stjernberg na a fakt komunikacji da- n niek estiono an .² Po s echnie ak ada si , e komunikacja polega na transmisji ied , informacji, jest mian m li lub idei, emocji, do iad- c e , umiej tno ci, pr enos eniem u agi drugiego celem replikacji tre ci pami ci, a na et jest procesem, kt r c element iata.³ Gdy jednak skupim si na teoriach semantycznych, teoriach znaku, znaczenia, to wra-

—————————

1 L. Koj, Zdarzeniowa koncepcja znaku, BMS, 41, Polskie Towarzystwo Semiotyczne, Warszawa 1998, 27.

2 F. Stjernberg, The Public Nature of Meaning. Almqvist & Wiksell International, Stockholm 1991, s. 1.

3 F. E. X. Dance, The Concept of Communication, Journal of Communication, 20, 1970, s. 201 210.

(2)

enie oc isto ci pr ebiegu procesu komuniko ania si nika, nika te oc isto i at o analizy w osi ganiu jego efekt no ci, c li jak dalej au a a Koj: W s c eg ach spra a jest jednak dos skompliko ana. ⁴ Dlatego na gruncie wielu teorii komunikacji podejmo ane s pr b ustalenia warunk poro umie ania si w r n ch jego aspektach, t m tak e semiotycznych.⁵ Od o uj c si do ielu t ch teorii Koj pr bo a s oich pracach ro po na (konieczne) warunki semiotyczne udanego porozumie-

ania si lud i, stara si te budo a no e podsta poj cio e i teore- t c ne adek atniejs ego opisu i anali t ch arunk i mo li o ci ich spe nienia r ec isto ci spo ecznej.

Prace Koja a ieraj lic ne odniesienia do samego zjawiska porozumie- ania si , a tak e przebiegu tego procesu i arunk jego efekt no ci. Na podstawie s c eg o s ch problem semiotycznych podejmowanych pr e Koja, mo na okre li og lniejs e t p arunk efekt nego komuniko ania si i osi gania poro umienia. Poni ej r niono og lne typy

arunk , a na iasach podano s c eg o s e problem , kt re b pr edmiotem bada Koja, a kt re mo na po i a mniej lub bard iej be po red- nio z badanymi przez niego i warunkami poro umie ania si :

1. warunki logiczne (np. asada spr ec no ci, u na anie konsek encji), 2. warunki etyczne (np. odpo ied ialno a s o a, rola autorytetu, ety- ka dyskusji naukowych),

3. warunki metodologiczne (np. uzasadnianie t ierd e , pr ekona , teorii naukowych, precyzowanie nac e ),

4. warunki antropologiczne (natura c o ieka, racjonalno ),

5. warunki semiotyczne ( asada pr e roc sto ci naku, teoria naku, teoria znaczenia, semantyka i pragmatyka).

Koj ci le i e istnienie mo li o ci poro umie ania si lud i sferze publicznej i teoret c nej nie t lko jako ci cia c o ieka r n ch jego obs arach funkcjono ania, ale tak e t or eniem arunk cia god- n ch natur c o ieka. Jest to amier enie bard o trudne koncepc jnie dla semiotyka i wymaga poszerzenia akresu bada teoret c n ch, b u gl d- ni iele miar po aj ko ch, a i an ch r n mi s stemami

arto ci istotn ch pr d eniu do poro umienia si . Wiele fragment prac Koja dot c cych anali arunk komuniko ania si ma form u ag lub lu nych stwierdze na ten temat. Znac nie i cej u agi teoret cz- nej i prec ji poj cio ej ida t ch c ciach prac Koja, kt re i si

jego g n mi badaniami, c li obs arem semiot ki logic nej. Dlatego dla pr edsta ienia i ks ej kompletno ci semiot c n ch bada Koja zosta- n one tutaj pr o ane c tatach i oma iane po c eniu pe niej- szym kontekstem analiz prowadzonych przez Koja.

—————————

4 L. Koj, Zdarzeniowa koncepcja znaku, op. cit., s. 27.

5 Termin poro umie anie si i komuniko anie si b d tutaj pojmo ane to samo, cho ja- sne jest, e dok adniejs e anali maga b pro ad enia ro r nienia t ch termin .

(3)

Semiotyczne warunki porozumiewania się w ujęciu Leona Koja 187

ZNACZENIE POROZUMIEWANIA SI I KRYTYKI DLA JAKO CI YCIA SPO ECZNEGO

W ielu tekstach, kied Koj odnosi si do arunk okre laj c ch poro- umie ania si , poja ia si kr ts a lub d u s a anali a potr eb komuniko- ania si , a tak e c sto to ar s ca temu ocena i diagno a istniej cego stanu r ec dot c cego komuniko ania si lud i, poro umie ania i ro- umienia si . W jedn m tekst pod namienn m t tu em i nieco o cha- rakterze felietonowym Wołanie na pustyni po i ca t m problemom i cej u agi i astana ia si g biej nad potr ebami i celami komuniko ania si . Wspomina o ciu spo ec n m, polit c n m, akademickim odnos c t sy- tuacj do mo li o ci i jako ci komuniko ania si t m obs ar e. Ocenia tak: jest cora gor ej nas m sposobem poro umie ania si .⁶ W odnie- sieniu do cia spo ec nego a pisze:

Inst tucj natur r ec aintereso an spra n m poro umie aniu si najs ers ch arst lud kich, i to pod ka d m gl dem, jest (b po inno) pa st o. [ ] W pa st ie demokrat c n m chod i jes c e i o to, ab ob ate- le mogli si mi d sob poro umie a , ustala sp lne posta , a t m sa- m m nac a ad e i jej poczynania. ⁷

Miar jako ci cia spo ec nego jest j k, kt r ma s u poro u- mie aniu si r n ch lud i [ ]. Im i ks lic b lud i potrafim si poro umie , t m leps m j kiem d sponujem .⁸ J k umo li ia uc estnic- two w demokracji, a ta z kolei wymaga powszechnych konsultacji, zaanga- o ania, u gadniania program , pro ad enia c st ch debat. Semiot c ne

arunki komuniko ania si c si a o eniami dot c c mi natur c o ieka, jego mo li o ci po na c ch i racjonalno ci, sposobu organizacji cia spo ec nego, po sta ania i stabili acji r n ch s stem arto ci.

Koj ujmuj c skr cie ielo takich u arunko a , pis e: Regu d skusji maj [ ] charakter moraln dot c ajemn ch relacji mi d lud mi. ⁹ Regu te s praco ane toku d skusji i debat i r n ch form komunikacji spo ec nej. S stale testo ane co do s ej efekt no ci i podda ane ci g ej kr t ce.

W kilku tekstach podkre la rol kr t ki dla pr ebiegu procesu komuniko ania si i r nia jej rod aje. U a a, e

[k]r t ka poj ta jako alka ma ra n p na po sta anie nieporo u- mie , a ka d m ra ie spr ja nie ro umieniu po ied i formu o an ch

—————————

6 L. Koj, Wołanie na pustyni na pustyni, : J k sp c esnej humanist ki, J. Pelc (red.), BMS, 46, Polskie Towarzystwo Semiotyczne, Warszawa 2000, s. 110.

7 Ibidem, s. 118.

8 Ibidem, s. 111.

9 L. Koj, Nauka, nauczanie i warto ci, : idem, W tpli o ci metodologic ne, RRR, 16, W daw- nictwo UMCS, Lublin 1993, s. 74.

(4)

j ku i an m nieu na an mi teoriami i og lniej pr ekonaniami.

Kr t ka poj ta jako sp praca, pr eci nie, sprzyja rozumieniu wypowiedzi formu o an ch odmienn ch teoret c nie j kach. Zasadnic pr c n s er enia si pogl d semiot c n ch, kluc aj c ch mo li o poro u- mie ania si , s le ce u podsta koncepcje dot c ce ajemnego stosunku teorii. S one trakto ane jak r ale, kt r mus si alc a .¹⁰

Dalej podkre la negat ne skutki kr t ki pojmo anej jako alka:

Wolno pr pus c a , e anie do alki intelektualnej po oduje posta anie cora s ers ch p as c n nieporo umienia. Apele do nieustannej alki, maj a c aj u podsta a o enie, e r ali acja i alka to normalne mechani m cia lud kiego. St d pogl d te spr jaj monad acji cia in- telektualnego i pro ad do petr fikacji stano isk, a co a t m id ie, do ha- mowania procesu popra iania, tak e po na c ego, astanego iata. ¹¹

Dlatego s oich u agach dot c c ch nie t lko semiot ki, ale tak e sfer spo ec nej, et c nej (c sto b t skr to ch i napr dce formu o a- n ch) podkre la ten rod aj agro enia, ska uj c jednoc e nie rol okre l- n ch funkcji komuniko ania si i ag osi gania poro umienia si na et na po iomie semant c n m: ro umienia tak samo s i m ienia o t m sa- m m mimo istniej c ch r nic pr ekonaniach.

TRUDNO CI I WARUNKI POROZUMIEWANIA SI

Okre lenie semiot c n ch (i s ers ch) arunk poro umie ania si a iera art ku A Necessary Condition for Mutual Understanding.¹² Oma-

iaj c te arunki Koj od o uje si do s tuacji ro oju nauki, gd ie bada- nia uc on ch podda ane s sta ej kr t ce i ma miejsce suro e ( sensie Karla Poppera) sprawdzanie hipotez, teorii i odrzucanie tych sfalsyfikowa- n ch. Opisuj c te s tuacje od o uje si do dobr e nan ch i a n ch poj

pro ad on ch do filo ofii nauki pr e Thomasa Kuhna, a s c eg lno ci do poj nie sp mierno ci i niepr ek adalno ci nac enia, jak te do teorii Lud ika Flecka i jego poj cia kolekt , a tak e do semant c n ch koncepcji Hilarego Putnama i opisanej pr e niego roli stereot p procesie komuniko ania si . Pr okre laniu og ln ch arunk poro umie ania si nie brakuje te odniesie do c e niejs ch koncepcji c asu rotu

—————————

10 Ibidem, s. 87.

11 Ibidem.

12 L. Koj, A Necessary Condition for Mutual Understanding, w: Semiotic Theory and Practice. Pro- ceedings of the Third International Congress of the IASS Palermo 1984, M. Herzfeld (red.), Walter de Gruyter & Co., Berlin 1988, 1+2; zob. tak e: https://www.worldcat.org/title/semiotic-theory-and- practice-volume-1-proceedings-of-the-third-international-congress-of-the-iass-palermo-1984/oclc/

1051139720/viewport. Niekt re t ch arunk s po t rnie om ione ksi ce L. Koj, Problemy semiotyki logicznej, BMS, 1, Polskie Towarzystwo Semiotyczne, Warszawa 1990.

(5)

j ko ego filo ofii, ro oju filo ofii j ka, a s c eg lno ci do Rudolfa Carnapa koncepcji postulat nac enio ch c Willarda Van Ormana Quine a poj cia nieokre lono ci referencji teorii. Wszystkie te teorie, koncepcje, poj cia mies c si nurcie filo ofii analit c nej (jej prekursor i kr t k ) i stano i art kule podsta do s c eg o s ej anali a- runk efekt nego procesu komunikacji. Pr b okre lenia t ch arunk mo na alic do akresu bada semiot ki logic nej, ramach kt rej mie-

ci si i ks o prac Koja. Sformu o ane tutaj arunki s pojmo ane negat nie, gd ska uj pr ede s stkim na ogranic enia po oduj ce niemo no lub nieefekt no osi gni cia porozumienia. Jakkolwiek mo - na je at o pr eks ta ci arunki po t ne, to jednak poni ej pr toc o- ne ostan ersji podanej tek cie or ginaln m. Mo na je skr cie pr edsta i nast puj co jako (negat ne) arunki semiot c ne dot c ce:

1. antropologii (dot c ce c o ieka), a. nie znamy drugiego,

b. nie mo em ej z nim w relacje komunikowania ( jeste m samotni )

2. poznania,

a. nie mo em pr ekroc naszych pr ekona (ogranic aj nasz horyzont interpretacji),

b. nie mo em poj intencji interlokutora (Wittgenstein, Quine, Davidson)

i. jeste m u i ieni przez nasze przekonania (w naszym ograniczonym i amkni t m ogl d ie iata),

ii. podobnie jak ogranic aj nas nasze przekonania, tak ograni- cza nas nasz j k,

iii. nawet ludzie, kt r r ni si nawet niewiele co do znaczenia s , kt r ch u aj i pr ekona , kt re i , mog nie mie nic sp lnego,

3. metodologii (w wersji Poppera),

a. r ali uj ce teorie uznawane przez ludzi s te rodkiem walki mi d nimi,

4. j ka (Carnap),

a. nowe ra enia s definiowane tylko przez u cie innych wyra- e , ponie a nie jeste m w stanie si gn r ec isto ci (Car- nap).

W ietle t ch arunk , kt re s nie t lko kr teriami, ale te ocen mo li o ci osi gni cia poro umienia, jeste m zdaniem Koja nie tylko oddzieleni od innych ludzi, ale te od res t iata jeste m monadami . Monadami i olo an mi j ko o, po na c o, spo ec nie. Po to b temu arad i , tr eba ska a na arunki, pr najmniej semiot c ne, kt re st a- r aj mo li o ci osi gania poro umienia si , komuniko ania si ludzi

spra ach prakt c n ch i teoret c n ch. Takie mo li o ci, daniem Koja istniej , t lko tr eba je opraco a i ich istnienie u iadomi .

(6)

W s ojej monografii oma iaj cej podsta o e poj cia semiot ki logicznej Koj, okre laj c m.in. arunki logic no-semant c ne dot c ce poro u- mie ania si , pr edsta ia te kr tko po alogic ne (rac ej j ko o- pragmat c ne) trudno ci poro umie ania si , do kt r ch alic a:¹³

1. B d fi c nego konania nak ( ak cenia, s um ).

2. Niepra id o o ci gramat c ne, obejmuje to zasady gramatyki, ale te asad s uchania, percepcji, t ar ania d i k .

3. Czynniki socjologiczne odmienna kultura, r ne pr ekonania, kt - re mog p a na nie godne implikatur okre laj ce u te y- powiedziach znaczenia.

4. Brak ied o ro m cach problem ten i e k opotami z usta- leniem arunk racjonalno ci (nie najomo pr ekona po oduje nie najomo cel d ia aj c ch podmiot , arunk ich realizacji.

5. B d intencjonalne s c eg ln m rod ajem b du intencjonalnego jest k amst o, kt re mo e pr jmo a mniej po s edni posta : a. pr emilc ania, niepopra iania b d ; co istotne Koj pr jmuje,

e racjonalno nie ak ada pra dom no ci,

b. pro ad i do mian nac e , co pro ad i mo e do amies a- nia komunikacyjnego polegaj cego na t m, e pr pisujemy wyra eniom odmienne nac enia ni inne osob ;¹⁴ na pr k ad k amst a reklamo e i propagando e.

Te r norodne pr c n braku komunikacji ska uj na s ers kon- tekst, jakim s oje ro a ania o poro umie aniu si umies c a Koj, cho c sto b one do lu no sformu o ane.

POROZUMIEWANIE SI (POWSZECHNA OPINIA)

Po s e negat ne arunki poro umie ania si i lic one pr es kod s r n ch pracach Koja dope niane pr e formu o ane arunki po y- t ne. W ich okre leniu od o uje si Koj do po s echnie przyjmowanego pojmo ania tego, c m jest poro umie anie si (komuniko anie si ). U a-

a, e a c aj pr jmujem , e ro umiem inn ch, gd sp pracujem i jeste m odpo iednich relacjach inn mi lud mi. Dlatego s d i, e do- wolna teoria wzajemnego ro umienia si nie t lko musi u na a pe ne teorie semiot c ne, ale r nie pr jmo a okre lone a o enia antropolo- gic ne, kt re kolei s r d em koniec n ch arunk semant c n ch na- k adan ch na proces komuniko ania si . Nie mo na b olennikiem

—————————

13 L. Koj, Problemy semiotyki logicznej, op. cit., s. 418 421.

14 Ibidem, s. 421.

(7)

Semiotyczne warunki poro mie ania si j ci Leona Koja 191

owocnej teorii wzajemnego zrozumienia bez odrzucenia jak pisze Koj giej ( a c aj) a l gii .¹⁵ W ka je aj a i ek i d , da a b i , ek la i, e e c i i l gic ie dk a-

i e ia i j ka i ac e ia f a i a g cie a e filozofii a ali c ej a a i c ieka k d ia a i l d i. Wed g ieg e ie akie a aj j k a c ieka d ia a. Skoro na g cie e d l gii P e kiej ak ada i , e e ie, a e j ki, i ali a ( alc ) e b , ed g K ja dej cie akie y- a a e ek c ieka d i ch, d ec i ci, k ie a i a walce, zabijaniu i odrzucaniu.

Te ie j ka, ak , k ikacji k e laj ce a ki porozumiewania i aj cha ak e ie lk c e a c , l gic , ale ak e cha ak-

e e c , i a e ba i a a dbi c , c y-

aj c d dk ai e e a ia dbi c k ika e c e a , charakter informac j , gd eka je i f acje ch a ek ach ia a a ak j l gic - e a j , gd ak a ia d a- szych acji i e a ci. Dla eg , jak dk e la K j,

ie a ie i a a l b a ek . P ie e d b e - g je i j kie , gd afi be d da k ch dk , . izual- ch, j , de acji i i ., ai e e a chac a i ej ostawie g a . P d gie, d b e g je i j kie , gd a i d- ka i j k i afi l d i jak aj i cej i a yrody,

l d kich, cia chic eg , k ak i d l d kich w ich bogactwie socjologicznym, psychologicznym itd. Wreszcie, dobrze po-

g je i j kie , gd be d da k ch dk afi ek a ludzi d a ch e , a ci, cel i d ia a . ¹⁶

Jeg da ie , efek gi a ia i j kie ce ie k u- ik a ia i aga e ie ia ech a k : ai e e a ie cha- cza (odbiorcy), przekazanie istotnych informacji oraz przekonywanie do

k e l eg e a ci. Pie ich i a je e k , d gi a ie, a eci ak j l gi .

W jej a ali ie ce k ik a ia i K j dk e la: [j] k e ie a ie i a jed ak i d g : dbi c .¹⁷ U gl d ie ie odbi c ala a a a b aki i ci dbi c , k ie a- fi cha , c a k ie i . P d je iecie li ie ie ada c , jeg i acj i a ia k ika e bal ch: Ch d , Id , j a- ch a ia ie e bal e, gd l d ie d ia aj , ci g , caj , chaj i a ia d k ji ch, a ia d ia a j k ch, a ia o- ja iaj i k i a , jak d ad ie k e la K j. A ecie a e

—————————

15 L. Koj, A Necessary Condition for Mutual Understanding, op. cit., s. 560.

16 L. Koj, Wo anie na p st ni, op. cit., s. 111.

17 Ibidem, s. 112.

(8)

d ia ania j ko e po inn b racjonalne. Chcem m.in. a pomoc j ka pr c ni si do reali acji nas ch cel .¹⁸ W swojej koncepcji semiot ki stara si u gl dnia dobitnie miar osobo j ka, kt r c z psychologic n mi cechami i dolno ciami u tko nik j ka, a s c e- g lno ci s ojej i ji pragmat ki c mocno asad kooperacji ( teorii akt mo ) kategori d ia ania, a to kolei racjonalno ci r n ch form dzia ania.¹⁹ Dlatego anali ie semiot c n ch arunk s u c ch realizacji poro umie ania si tak istotn rol odgr a poj cie racjonalno ci.

RACJONALNO A POROZUMIENIE SI

Poj cie racjonalno ci i e Koj komuniko aniem si pojmowanym jako rodek poro umie ania si . Z i ek racjonalno ci sam m j kiem jest

trad cji filo ofic nej do oc ist , ale po o enie akcentu na racjonalno i komunikowanie si jest na gruncie tradycji filozofii analit c nej c m teoretycznie odmiennym i wymaga wprowadzenia do analizy semiotycznej obu kategorii dodatko ch poj .

W s c eg lno ci dot c to procedur ustalania nac enia ra e , c m mam do c nienia rodo isku niestandardo m, obc m j ko o, kulturo o, gd t lko dom lam si nac enia, naj c s tuacj , natur lud k , jej potr eb itd. i ak adaj c racjonalno interlokutora, pr jmujem hipo- tet c nie, co on danej s tuacji po inien po ied ie , a rac ej o czym po inien m i .²⁰ Zdolno do ustalenia adekwatnego w danej sytuacji nac enia j ko ego le u podsta ro umienia c jej wypowiedzi. By ro umie po ied konkretnej sytuacji potrzebne jest nam zdaniem Koja spec fic ne poj cie racjonalno ci, a miano icie poj cie racjonalno ci j ko ej, a s c eg lno ci jej pe na posta , o kt rej pis e, e [j]est asa- d ro umienia lud i. Na iem j racjonalno ci ro umienio .²¹ Jej defi- nicj formu uje nast puj co:

Je li do olna osoba v okolic no ciach s wypowiadaj c w o q osi ga s j cel r i ks m pra dopodobie st em ni ted , gd achod oko- lic no ci s, ale nie jest wypowiedziane w o q, to osoba v jest racjonalna, gdy maj c cel r w sytuacji s wypowiada w o q.²²

W skr cie mo na uj , e racjonalno ta polega na po iadaniu si o pe n ch spra ach okre lon ch okolic no ciach, b osi gn a o on cel. W padku, gd si nie po iada okre lon ch ra e lub nie w tych okre lon ch s tuacjach, lub m i si o c m inn m, to mo na pr y-

—————————

18 Ibidem.

19 L. Koj, Problemy semiotyki logicznej, op. cit., s. 418.

20 L. Koj, Wołanie na pustyni, op. cit., s. 113.

21 Ibidem.

22 Ibidem.

(9)

j , e osoba taka nie acho uje si racjonalnie, a pr e to nie jest ro umia- na pr e inne, kt re kieruj si t racjonalno ci .

Racjonalno j ko a dot c nie t lko d ia a j ko ch i ro umienia j ko ego acho ania si inn ch ludzi, ale tak e le y u podstaw rozwoju wsp prac mi d nimi.²³ Nabywanie takiej kompetencyjnej racjonalno ci j ko ej oparte jest na na lado nict ie acho a racjonaln ch ro umienio o i kiero ane jest racjonalno ci na lado c .²⁴ Koj raca u ag na spo ec ne pr es kod komunikacji, do kt r ch alic a: r nice spo ec ne, brak kontakt mi d c onkami danej spo eczno ci, r ne st le j ko e, odmienno ci kulturo e.²⁵ Utrudniaj one na lado anie, a pr e to nab a- nie kompetencji komunikac jn ch. Ws stkie te spominane po ej er- sje racjonalno ci (racjonalno j ko a, ro umienio a, na lado c a) odgr aj istotn rol ro oju dolno ci poro umie ania si . Og lnie mo - na atem st ierd i , e racjonalno j yko a i e spos b istotn skutec no j ko ro umieniem i na ladowaniem ²⁶. Na lado anie, imitacja i ane s e dolno ci pr edsta iania sobie ied , jak posia- da druga osoba. Koj spro ad a to do arunku, kt r ujmuje t ale no :

D ie osob x i y, na et je li maj r ne pogl d , mog si poro umie pod arunkiem, e jedna nich potrafi imito a s d drugiej, e mo e ona y- o a sobie s d pr edsta ione. ²⁷ Ta dolno , cho mo e b pojmowa- na intuicyjnie, to w koncepcjach Koja jest ujmowana jako element precyzyj- nie budo anego s stemu a o e opisuj c ch i ja niaj c ch warunki komuniko ania si , funkcjono ania nak , j ka. Dlatego poni ej poja i si inne prec jniej okre lone poj cia j te koncepcji semiot c n ch Koja, ale nie b d one pr edmiotem s c eg o s ej anali c ja niania.

WSP PRACA WIEDZA DODATKOWA

Warunkiem kulturowo-spo ec n m poro umie ania si jest mo li o i potr eba sp lnego okre lania problem i sp prac pr ich ro i y-

ania. Warunki takie nie aistniej spo ec no ci, kt ra reali o a ab Hobbeso ski model spo ec e st a. W takim spo ec e st ie, daniem Koja, nieracjonalnie b ob ak ada , e istnieje potr eba sp prac (a nie alki) i st ar a arunki po stania j ka, kt r b b pr datn do osi gania porozumienia.²⁸ Walka ze swej natury stwarza warunki do walki i rywaliza-

—————————

23 Ibidem.

24 T ch t p c odmian racjonalno ci (jak ida ) ro a aniach L. Koja poja ia si kilka. S one po i ane e sob konceptualnie, ale ich ro r nianie maga ob dodatko ch anali . Tutaj s pr o ane, b og lnie pr edsta i a o enia i poj cia oma ian m sposobie argumentacji.

25 L. Koj, Wołanie na pustyni, op. cit., s. 116.

26 Ibidem, s. 115.

27 L. Koj, Pragmatyka, w: Znaczenie i prawda. Rozprawy semiotyczne, J. Pelc (red.), BMS, 26, Polskie Towarzystwo Semiotyczne, PWN, Warszawa 2000, s. 65.

(10)

cji, a nie st ar a arunk do sp prac , kt ra jest koniec na do po stania okre lonego t pu ied . Na ten s c eg ln t p ied , kt rego t o- r enie, a mo e t lko docenienie, umo li ia dopiero sp praca, raca u ag Koj s ej koncepcji j ka, nac enia, racjonalno ci. Jego daniem sp praca umo li ia t or enie ied dodatko ej koniec nej do ustalenia odniesienia znaku w akcie komunikacji, czyli ustalenia znaczenia termin j ka innej teorii c w innej koncepcji iata. Zdaniem Koja mo - li o dob cia takiej ied pod a a istniej c pogl d, e u naj c dan teori T nie jeste m stanie pos ugi a si j kiem innej teorii T’, czyli nie potrafim ro umie j ka tej drugiej teorii. Jak pis e: Gd b tak istotnie b o, osoba x u naj c teori T nie potrafi ab pr e led i niosko-

a osob z i nie potrafi ab ustali , co dla tej osob jest o nac ane pr e ra enie E. Mielib m c as do c nienia do rad kaln niemo no- ci poro umie ania si . ²⁹ Jednak por n anie niosko an ch tre ci r n ch teorii po ala na nale ienie, por nanie nac e i odniesie termin t ch r nych teorii (koncepcji) w sytuacji, gdy mamy do czynienia d skusj mi d olennikami odmienn ch teorii. Brak arunk do sp prac (opr c alki) jest utrudnieniem w zdobyciu wiedzy dodatkowej koniecznej dla ustalenia odniesienia znaku u tego przez oponenta i ustalenia, czy podejmie on stosowne dzia ania, b osi gn odpo iedni cel. C li jak to ujmuje Koj: Chod i s c eg lno ci o to, c osoba x jest w stanie prze id ie , co teorii T’ osoba z potrafi niosko a . ³⁰ Ponie a jak pisze Koj [a]b i c osoba x mog a odt or niosko anie osob z, musi x d spono a biorem da j cio ch teorii T’ i modelem, kt r s u osobie z pr niosko aniu .³¹ Ta zdolno do odt or enia niosko-

ania innej osob pro ad i do bard iej podsta o ch dolno ci poznaw- c ch nas ego um s u, a miano icie do dolno ci obra enio ch, kt re Koj nazy a dolno ci do budo ania fikcji .

ROLA TWORZENIA FIKCJI

Nas a dolno do sp prac to dolno do tworzenia wiedzy dodatko- ej umo li iaj cej dokon anie niosko a po alaj c ch ustala na- c enia i odniesienie termin teoriach (koncepcjach iata) inn ch ni t ch pr j t ch pr e nas. Zdolno t or enia ied dodatko ej jest umie- j tno ci po na c do chod enia po a to, co jest nam ju dane, c li jak to ujmuje Koj jest dolno ci po alaj c budo a fikcje. [ ] Po- trafim obec tego tak e t ch modelach interpreto a ra enia [ ] Co za tym idzie, potrafimy odtwor c je niosko ania na et ted , gd nie

—————————

29 Ibidem, s. 423.

30 Ibidem, s. 422.

31 Ibidem, s. 423.

(11)

akceptujem jego pr ekona . Jak pis e og lniejs ej ersji s ojej koncepcji pragmat ki: Umiej tno odnos enia si do pr edmiot fikc jn ch jest podsta poro umienia ro m c maj c ch odmienne pr ekonania: obaj odnos si do pr edmiot (chocia ocenian ch odmiennie: jako r ec i- ste lub fikc jne) i obaj mog u a poj ten sam spos b. ³² Przekracza- m c as c sto po s echnie pr jmo ane ogranic enia po na c e do- t c ce nas ch mo li o ci komunikac jn ch i pr e to odr ucam te og l- nie akcepto ane mniemanie o ma ch dolno ciach c o ieka, o nie dolno- ci konstrukcji fikcji .³³ Odr ucenie t ch ogranic e po ala nam osi ga poro umienie spra ach bada c ch, ale te ielu k estiach spo ecz- nych. Dlatego sensie og lniejs m dostr e enie mo li o ci odej cia od koncepcji m i c ch o naszych ograniczeniach poznawczych staje si

mot acj budo ania fikcji, kt ra mier a do ro umienia inn ch lud i i ich t or jest pe na nad iei ch sp prac nad t or eniem c ego leps ego. Gd nie ma si t ch intencji, po staje oboj tna mart ota (brak na- d iei) lub ostra alka (nad ieja pokonania). Wted nie poja iaj si tenden- cje ajemnego ro umienia si . ³⁴

Jakkol iek ostra alka nie jest po dana ciu spo ec n m i badaw- c m, to kr t ka jest naturaln metod u gadniania tre ci i dochod enia do

sp prac . Tre pogl d c ied s zawarte w przekonaniach (s - dach) pod ielan ch pr e uc estnik d skusji.

POJ CIE PRZEKONANIA

Do anali roli, jak ma odgr a kr t ka d skusjach i debatach pojmo an ch jako form sp prac erbalnej, pr datna jest koncepcja pr e- kona apropono ana pr e Koja. Warto jej po i ci i cej u agi, gd na tej podsta ie mo na pr pu ci , jak Koj u asadnia b spos b bardziej s stemat c n arunki poro umie ania si budo ane na gruncie ro ija- nej pr e siebie semiot ki, a s c eg lno ci rozwijanej koncepcji znaku.

Na poc tek pro ad a on istotne ro r nienie i pis e:

Pr ekonanie b a pojmo ane na d a r ne sposob . M i si o pr ekona- niu pra d i o ci lub pra dopodobie st ie zda . M i si tak e o pr eko- naniu, jak si rzeczy maj . Dla u skania leps ego kontrastu mi d obu pojmo aniami ra am pier s spos b a pomoc rotu: osoba x ak- ceptuje zdanie z . Przekonanie drugim sensie jest ra ane pr u ciu sformu o ania: osoba x jest pr ekonana, e p . W pierwszym wypadku ope- rujem na ami da lub odpo iednimi mienn mi metaj ko mi.

—————————

32 L. Koj, Pragmatyka, op. cit., s. 65.

34 L. Koj, Nauka, nauczanie, warto ci, op. cit., s. 87.

(12)

W drugim operujem daniami lub mienn mi j ka pr edmioto ego, przebiegaj c mi nie pr e bi r t or j ko ch, ale pr e s tuacje lub

dar enia. ³⁵

I dalej st ierd a, e pier s e nich na iem pr ekonaniem seman- t c n m lub pragmat c n m i s u ono do ra ania s d r no nacz- n ch interling ist c nie .³⁶ Jest to ich wa na funkcja komunikac jna, ponie a na podsta ie t ch s d mo na ro po na a istnienie r no-

nac no ci lub ro bie no ci nac enio ej termin u t ch danej teorii czy dyskusji.

Nie tpli ie ten aspekt koncepcji pr ekona jest istotn dla samej teorii semiotycznej, jej semant c n ch agadnie , ale dla okre lenia bard iej po-

na c ch arunk komuniko ania si istotniejsze jest to pierwsze poj - cie pr ekonania, o kt r m L. Koj pis e tak: Najpro ciej poj cie s du i jego akceptacji mo na ch ba tak okre li : x akceptuje s d ra on pr e danie z, gd jest pr ekonan , e p i z jest znakiem zdarzenia p. ³⁷ Wtedy jednak rezygnujemy z pragmatyczno-semant c nego poj cia pr ekonania jako poj - cia podsta o ego i dec dujem si na pr j cie drugiego ro umienia pr e- konania, kt re na a on pr ekonaniem epistemic n m . Pr ekonanie to ra a po na c stosunek podmiotu do po na anego iata. Pr ekonania epistemic ne b aj r ne. Do niekt r ch dochod im pod d ugich ro a-

aniach, po starann ch spra d eniach, c s s us ne. Niekt re a poja ia- j si jakb samor utnie, be spra d e , c s trafne; te ostatnie b d na- ane spontanic n mi. ³⁸ Gd pr ekonanie spontanic ne traci s j status spontanic no ci i podlega ocenie asadno ci, na pr k ad podc as spraw- dzania, to staje si ono refleks jne. Z kolei, miana pr ekona spontanic n ch mo e dopro ad i do mian pr ekona refleks jn ch. Ostatecz- nie ka da miana pr ekona a s e ale od mian pr ekona spontanic n ch .³⁹ Dot c to tak e i k mi d nimi. Cho pr ekonania spontanic ne s rac ej niepe ne, to ich bi r jako ca o jest stabiln . Pr e- konania spontanic ne mog b pra d i e lub fa s e, a s e maj jednak intencj odnos enia si do iata (realnego lub fikc jnego). W ra aj

dolno podmiotu do m lenia o dar eniach lub stanach r ec . Wolno [ ] pr j , e pr ekonanie spontanic ne jest ident c ne m leniem o dar eniach lub s tuacjach, je li t lko nie pom lano o t ch dar eniach nic od rotnego. ⁴⁰

—————————

35 L. Koj, O zasadno ci przekona , : idem, W tpli o ci metodologic ne, RRR, 16, W da nict o UMCS, Lublin 1993, s. 10 (podkre lenie L. K.).

36 L. Koj, O zasadno ci przekona , op. cit., s. 11.

37 Ibidem.

38 Ibidem, s. 13.

39 Ibidem, s. 18.

40 Ibidem, s. 11.Chod i tu o to, e nas m m leniu nie po inna poja i si spr ec no . S er- s e ro ini cie tej problemat ki pracach: L. Koj, Znak i my l, Krajowa Agencja Wydawnicza, Bia stok 1990; idem, Problemy semiotyki logicznej, op. cit.

(13)

UMIARKOWANY KRYTYCYZM I POROZUMIENIE SI

Mo na pr pus c a , ro ijaj c s er ej koncepcj Koja, e c t ch pr ekona sk ada si na ied dodatko , kt ra jest istotna dla osi gni cia poro umienia, ponie a odgr a istotn rol pr ustalaniu nac enia i odniesienia u an ch e niosko aniach i ro mo ie termin . Wiele nich mo e b pr ekonaniami epistemic n mi i ra a efekt po na c podmiotu, c li ied o iecie. Jest to dodatko e a o enie o reali mie poznawczym, ale to stanowisko jest bliskie omawianym tutaj koncepcjom.

Na gruncie realizmu mo na asadniej pod a a rad kaln ersj kr t cy- mu, co c nie e gl dn stabilno ci ca o ci s stemu upor dko an ch pr ekona po ala pod a rad kaln kr t c m st lu Karte jus a.

Zdaniem Koja taki radykalizm jest nieekonomiczny ewolucyjne, ponie a pod a a dolno ci po na c e c o ieka.⁴¹ Dlatego asadniej jest pr j asad umiarko anego kr t c mu . Wed ug Koja mam ni do c nienia, gdy poddaj c tpli o nas e pr ekonania spontanic ne, staj si one refleks jn mi. D ieje si tak, gd ro umiem c je po ied i nie-

godne nas mi pr ekonaniami spontanic n mi i pom lim o c m nie- zgodnym z naszymi przekonaniami.⁴² Takie trakto anie pr ekona (i ra- aj c ch je po ied i) oponenta dopus c a mo li o (a na et potr eb ) podj cia nim o ocnej j ko o, po na c o, spo ec nie d skusji nie re y- gnuj c jednoc e nie kr t c nego ich trakto ania.

Kr t c m polega na t m, e nale spra d a kr t c nie pr ekonania spontaniczne, co polega na konfrontowaniu ich z przekonaniami innych, na dopus c aniu po iadania ro bie n ch opinii, uja niaj c ch r ne pr ekonania i mus aj c ch do m lenia o inn ch s tuacjach ni te, o kt - r ch dot d m leli m . S oboda po iadania r n ch opinii jest istotn m sk adnikiem asad kr t c mu ⁴³. Ostateczna konfrontacja pr ekona od- b a si zatem na po iomie pr ekona spontanic n ch.

Jak podkre la Koj, neopo t i mie starano si reduko a t ierd e- nia teoretyczne do obserwacyjnych lub oczywistych i na tej podstawie ro str ga tpli o ci i ich asadno . Tutaj proponuje si redukcje da refleks jn ch do spontanic n ch, ponie a jak pis e: ...wszystkie przekonania refleks jne spro ad aj si do pr ekona spontanic n ch .⁴⁴ Jednak jest to redukcjoni m mniej rad kaln , ponie a chod i tu o u asadnianie t ierd e refleks jn ch na podsta ie inn ch pr ekona , a dopiero na ko cu u asadnienie dokonuje si na podsta ie da spontanic n ch (c asami pr jmo an ch nie iadomie).⁴⁵

—————————

41 L. Koj, O zasadno ci przekona , op. cit., s. 19.

42 Ibidem, s. 20.

43 Ibidem, s. 22.

44 Ibidem, s. 14.

45 Ibidem, s. 15.

(14)

Do takiej konfrontacji pr ekona refleks jn ch potr ebna jest d skusja, kt ra c sto dopro ad a do ka ania r nic pr jmo an ch pr ekonaniach spontanic n ch, c sto uja nion ch dopiero trakcie jej tr ania.

Taki stan kr t c nej redukcji s u uja nieniu r nic pr ekona , poci ga- j c ch konsek encji r nice nac eniach u t ch termin . Zdolno ci do budo ania fikcji po alaj nam ro umie racjonalno j ko drugiej osob i nast pnie po inn dopro ad i do sp prac , kt rej efektem ma b po stanie ied dodatko ej umo li iaj cej ju pe niej budo a s stem pr ekona osob drugiej, a pr e to ustali nac enia i odniesienia u y an ch termin . W c as nikaj du m stopniu j ko e, c li semiot c ne pr es kod do osi gni cia poro umienia. Co pra da, mog po osta inne (spo ec ne, ps chic ne, fi c ne), ale semiot c ne s naj ci lej

i ane komuniko aniem si lud i na ka d m po iomie jego reali acji.

BIBLIOGRAFIA

Pr o ane prace Leona Koja:

A Necessary Condition for Mutual Understanding, w: Semiotic Theory and Practice. Proceed- ings of the Third International Congress of the IASS Palermo 1984, M. Herzfeld (red.), Walter de Gru ter & Co., Berlin 1988, 1+2; [tak e: https://www.worldcat.org/title/ semiotic-theory-and-practice-volume-1-proceedings-of-the-third-international-congress-of- the-iass-palermo-1984/oclc/1051139720/viewport].

Krytyka, rozumienie, ocena, : idem, W tpli o ci metodologic ne, RRR, 16, W da nict o UMCS, Lublin 1993.

Nauka, nauczanie i warto ci, : L. Koj, W tpli o ci metodologic ne, RRR, 16, W da nict o UMCS, Lublin 1993.

O zasadno ci przekona , : L. Koj, W tpli o ci metodologic ne, RRR, 16, W da nict o UMCS, Lublin 1993.

Pragmatyka, w: Znaczenie i prawda. Rozprawy semiotyczne, J. Pelc (red.), BMS, 26, Polskie Towarzystwo Semiotyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.

Problemy semiotyki logicznej, BMS, 1, Polskie Towarzystwo Semiotyczne, Warszawa 1990.

Wątpliwo ci metodologiczne, RRR, 16, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1993.

Wołanie na pustyni, : J k sp c esnej humanist ki, J. Pelc (red.), BMS, 46, Polskie To- warzystwo Semiotyczne, Warszawa 2000.

Zdarzeniowa koncepcja znaku, BMS, 41, Polskie Towarzystwo Semiotyczne, Warszawa 1998.

Znak i my l, Krajo a Agencja W da nic a, Bia stok 1990.

Prace inne:

F. E. X. Dance, The Concept of Communication, Journal of Communication , 20, 1970, s. 201 210.

F. Stjernberg, The Public Nature of Meaning. Almqvist & Wiksell International, Stockholm 1991.

(15)

Semiotyczne warunki porozumiewania się w ujęciu Leona Koja 199 LEON KOJ S SEMIO IC CONDI ION FOR M AL NDERS ANDING

ABSTRACT

Major works by Leon Koj deal with the issues of semiotics, logics, philosophy of language, philosophy of mind and ethics. Many of them refer to aspects of communication, however, this is not the main subject of his considerations. These refer- ences relate to the problems of satisfying: 1. the logical criteria, 2. the methodologi- cal criteria, 3. the ethical criteria, 4. the semiotic criteria. This article is dedicated to defining the semiotic criteria. It briefl co ers basic semiotic notions present in Koj s orks. On the basis of Koj s assumptions the concept of semiotics conditions for the realisation and functions of the communication process is defined.

Keywords: Leon Koj, communication, understanding, beliefs, rationality, criti- cism.

O AUTORZE dr hab., prof. UMCS, Zak ad Logiki i Kognit ist ki, Instytut Filozo- fii, W d ia Filo ofii i Socjologii, UMCS, pl. M. Curie-Sk odo skiej 4, 20-031 Lublin.

E-mail: zmuszyn@gmail.com