Kaja Karwowska1, Magdalena Skotnicka1, Magdalena Pieszko2
SUBSTANCJE BIOAKTYWNE WYSTĘPUJĄCE W „ZIELONYCH” SUPLEMENTACH DIETY
1 Zakład Towaroznawstwa Żywności, Wydział Nauk o Zdrowiu z Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej, Gdański Uniwersytet Medyczny
Kierownik: dr hab. M. Skotnicka
2 Zakład Żywienia Klinicznego i Dietetyki, Wydział Nauk o Zdrowiu z Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej, Gdański Uniwersytet Medyczny
Kierownik: prof. dr hab. med. S. Małgorzewicz
Hasła kluczowe: suplementy diety, chlorella, spirulina, jęczmień, chlorofil. Key words: dietary supplements, chlorella, spirulina, barley, chlorophyll.
Prawidłowo zbilansowana dieta powinna dostarczać wszystkich składników odżywczych, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Niestety w obecnych czasach pośpiech i duża liczba obowiązków sprawiają, że spożywane posiłki są mało zróżnicowane i ubogie w cenne produkty. W wyniku takiego po-stępowania przyjmowany pokarm dostarcza mniejszych ilości niezbędnych skład-ników lub jest ich pozbawiony. W dłuższej perspektywie, taki sposób odżywiania się może prowadzić do zburzeń (niedoboru lub nadmiaru spożycia poszczególnych składników), skutkujących wystąpieniem chorób dietozależnych.
W celu uniknięcia pogorszenia stanu zdrowia i utrzymania homeostazy w orga-nizmie, konsumenci przyjmują suplementy diety (1).
Suplementy diety stanowią szczególną grupę środków spożywczych. W związku z tym muszą spełniać podstawowe wymagania stawiane produktom spożywczym oraz szczegółowe wymagania ustanowione dla suplementów diety. Zgodnie z defi-nicją zawartą w art. 3 ust. 3 o bezpieczeństwie żywności i żywienia z 2006 r., suple-ment diety jest środkiem spożywczym, „którego celem jest uzupełnienie normalnej diety, będący skoncentrowanym źródłem witamin lub składników mineralnych lub innych substancji wykazujących efekt odżywczy lub inny fizjologiczny, pojedyn-czych lub złożonych”. Producent jest odpowiedzialny za postać suplementu, która powinna umożliwić jego precyzyjne dawkowanie. Według art. 27 niniejszej ustawy w składzie suplementów diety występować mogą wszystkie witaminy i składniki mineralne, które naturalnie znajdują się w produktach żywnościowych i są wraz z nimi spożywane oraz substancje wykazujące efekt odżywczy lub inny pożądany efekt fizjologiczny (2).
Szczegółowe kwestie składu oraz oznakowania suplementów reguluje rozporzą-dzenie ministra zdrowia z dnia 9 października 2007 r. w sprawie składu oraz oznako-wania suplementów diety (Dz. U. 2007 Nr 196 poz. 1425) (3). Dane o dopuszczalnej maksymalnej ilości witamin, składników odżywczych i innych substancji powinny zapewnić konsumenta, że stosowanie się do informacji zawartych na opakowaniu, dotyczących spożycia suplementów, gwarantuje bezpieczeństwo dla zdrowia i ży-cia człowieka. Producenci suplementów diety są zobowiązani powiadomić Główny Inspektorat Sanitarny (GIS) o wprowadzeniu swoich produktów do obrotu na te-renie Rzeczpospolitej Polskiej. Jednak suplementy diety nie podlegają tak surowej kontroli jak leki. Wystarczy, że producent złoży odpowiednie zawiadomienie do GIS i od razu może wprowadzić swój produkt na rynek. W trakcie weryfikacji da-nych mogą zostać wykryte nieprawidłowości, które skutkować będą obowiązkiem wycofania produktu z obrotu lub zakazem wprowadzania go do obrotu. Jeśli pro-dukt jest już dostępny na rynku, to procedura jego wycofania może trwać nawet kilka lat. W tym czasie konsumenci są narażeni na spożywanie produktów, które mogą zagrażać ich zdrowiu (3, 4).
Niższe koszty produkcji spowodowały, że rynek został zdominowany przez środki farmaceutyczne otrzymywane na drodze syntezy chemicznej. Jednak obecnie konsumenci chętniej sięgają po produkty pochodzenia naturalnego. Dlatego coraz częściej na rynku spotyka się suplementy diety zawierające substancje roślinne oraz wyizolowane z nich związki bioaktywne. Rzadziej spotykane są związki pochodze-nia zwierzęcego.
Suplementy diety na bazie składników roślinnych powinny również spełniać do-datkowe kryteria określone w EFSA Scientific Cooperation (ESCO) Report. Jest to wykaz roślin i substancji pochodzenia roślinnego, o których wiadomo, że zawierają substancje toksyczne, uzależniające, psychotropowe lub inne budzące obawy, któ-rych stosowanie w produktach spożywczych (czyli także suplementach diety) może być przyczyną problemów na tle zdrowotnym (5).
Spośród suplementów roślinnych coraz większą popularnością cieszą się „zielo-ne” suplementy diety. W krajowych regulacjach prawnych nie występuje taka de-finicja. Zwyczajowo przyjęto, że ich skład opiera się na wykorzystaniu warzyw, owoców, traw czy alg, które zostały uprzednio rozdrobnione i wysuszone do uzy-skania sproszkowanej postaci. Zazwyczaj zawierają one surowce roślinne o bogatej zawartości składników odżywczych. Do najpopularniejszych należą: chlorella, jar-muż, spirulina, trawa jęczmienna, zielona herbata, zielona kawa oraz zioła. Surowce te występują w suplementach osobno lub w mieszankach zawierających dwa lub więcej naturalnych składników. Ze względu na popularność oraz szeroki asortyment produktów tego typu, postanowiono w pracy skupić się na 3 surowcach.
Chlorella
Chlorella zwyczajna (Chlorella vulgaris) jest, występującą w wodach słodkich jednokomórkową, zieloną mikroalgą z rodziny Chlorellaceae (6).
Zawiera ona od 48 do 58% białka w suchej masie. Jego ostateczna ilość zależy od fazy wzrostu komórki. Spośród węglowodanów, obecnych w ilości 8-17%, naj-liczniej występuje skrobia i celuloza. Lipidy w ilości 14-22% to przede wszystkim glikolipidy, woski, triglicerydy, fosfolipidy i niewielka ilość wolnych kwasów tłusz-czowych. Popiół to 6-9% suchej masy rośliny. Wśród makroelementów oznaczono: sód, potas, magnez, wapń i fosfor, natomiast z mikroelementów: cynk, mangan oraz żelazo. Omawiana alga zawiera również witaminy, przede wszystkim witaminę C, a także witaminę A, witaminę E oraz niektóre z witamin z grupy B. Ostatnią grupą składników są barwniki, które w chlorelli występują w ilości 1-2% suchej masy. Stanowi ona ważne źródło karotenoidów, będących pigmentami pomocniczymi dla chlorofilu. Jednym z ich przedstawicieli jest beta-karoten, połączony z kroplami tłuszczowymi w chloroplastach (7, 8).
Obecnie chlorella vulagris znalazła szerokie zastosowanie nie tylko jako środek wzbogacający żywność, suplement diety czy karma dla zwierząt, ale również w ko-smetykach, do produkcji biodiesla czy jako biofiltr do oczyszczania ścieków (9).
Spirulina
Spirulina to niebiesko-zielone algi o spiralnym kształcie, należące do rodziny
Oscillatoriaceae. Naturalnie występują w tropikalnych i subtropikalnych jeziorach,
cechujących się wysokimi wartościami pH oraz stosunkowo wysoką zawartością soli (węglanów i wodorowęglanów). Już w czasach średniowiecznych wykorzysty-wano je jako źródło białka i witamin. Dwiema najważniejszymi algami określanymi terminem „spirulina” są Arthrospira maxima i Arthrospira plantesis – są one wy-korzystywane do produkcji suplementów diety (10, 11).
Spirulinę określa się jako najlepszy, najbardziej skoncentrowany pokarm zawie-rający składniki odżywcze, przeciwutleniacze, probiotyki i nutraceutyki. Świato-wa Organizacja Zdrowia opisała spirulinę jako najlepszy produkt żywnościowy dla człowieka. UNESCO uznało, że jest to pożywienie przyszłości. Z kolei wg NASA spirulina jest najlepszym pokarmem do hodowania w kosmosie podczas długoter-minowych misji kosmicznych, a FDA potwierdziło, że jest to jedno z najlepszych źródeł białka (10).
Ze względu na dużą wartość odżywczą, spirulina wykorzystywana jest jako do-datek do diety w wielu regionach świata. Zawiera 60-70% białka, które jest kom-pletnym źródłem egzogennych aminokwasów. Ponadto, białko to nie wywołuje reakcji alergicznej. W spirulinie znajduje się 7-16% lipidów. Zawiera ona kwasy tłuszczowe omega-3 (kwas α-linolowy, eikozapentaenowy, dokozaheksaenowy) i omega-6 (kwas γ-linolenowy, kwas α-linolenowy, kwas arachidonowy). W jej składzie występuje szeroka gama węglowodanów, których ilość w suchej masie oscyluje w granicach 15-25%. Błonnik pokarmowy stanowi 8-10% suchej masy. Dodatkowo jest ona dobrym źródłem witamin (A, z grupy B, C i E) i minerałów (żelazo, wapń, chrom, miedź, magnez, mangan, fosfor, potas, sód i cynk). Zawiera również barwniki: chlorofil a, fikocyjaninę oraz karoteny. Prawdopodobnie dzięki
tworzeniu kompleksów z fikocyjaniną, przyswajalność żelaza z produktów zawiera-jących spirulinę jest dwa razy większa niż z niektórych preparatów leczniczych czy produktów mięsnych (10, 12, 13).
Obecnie w wielu krajach występuje szeroka gama produktów mających w swoim składzie algi Arthrospira. Są to produkty bazujące w 100% na spirulinie lub mie-szanki, zawierające dodatkowo inne źródła substancji odżywczych.
Zielony jęczmień
Jęczmień zwyczajny (Hordeum vulgare L.) jest rośliną jednoroczną. Jego wy-siew następuje wiosną lub jesienią. Podczas wzrostu osiąga wysokość do 100 cm. W jego budowie wyróżniamy: łodygę (źdźbło) z charakterystycznymi międzywęź-lami, które rozdzielają od siebie kolanka, podłużne i okryte woskowatym nalotem liście i kwiatostan (kłos) z ziarnami otoczone szczoteczką z włosków (14).
Termin „zielony jęczmień” to termin określający sadzonki jęczmienia, któ-re osiągają wysokość 20-30 cm. Zamiennie używa się również okktó-reśleń „młody jęczmień” oraz „trawa jęczmienna”. Młode, zielone liście jęczmienia są dobrym i naturalnym źródłem witamin, minerałów, antyoksydantów i barwników (15). Wy-ciągi z trawy zawierają wyższe ilości białek (45,2%) niż węglowodanów (23,2%) i lipidów (3,2%). Zielony jęczmień zawiera znaczne ilości wapnia, żelaza, magnezu, β-karotenu, chlorofilu i witaminy C. Jest również bogaty w miedź, potas, mangan, cynk, kwas foliowy, kwas pantonenowy i witaminę B12. Charakteryzuje go także wysoka zawartość glukozy (15,4-88,4 g/kg s.m.), fruktozy (37,6-81,4 g/kg s.m.) kwasu asparaginowego (15,23-28,68 g/kg s.m.) i glutaminowego (16,69-35,52 g/kg s.m.). Świeża trawa jęczmienna zawiera nawet do 515,3 mg flawonoidów na 100 g produktu. Spośród 37 zidentyfikowanych związków, najliczniej występuje lutona-ryna (24,0 mg/100 g produktu) oraz saponalutona-ryna (14,0 mg/100 g produktu). Posiada również jeden z najwyższych naturalnych poziomów enzymu dysmutazy ponad-tlenkowej (SOD), który jest silnym przeciwutleniaczem. Młody jęczmień zawiera 20 aminokwasów, w tym 8 niezbędnych, których organizm ludzki nie produkuje samodzielnie (16, 17, 18).
Trawa jęczmienna jest jedną z najważniejszych i najbardziej cenionych traw, która jest obecnie szeroko wykorzystywana w suplementach diety oraz żywności.
Chlorofil
Składnikiem, który łączy opisane wyżej surowce i od którego nazwę wzięły „zielone” suplementy diety jest chlorofil. Stanowi on powszechnie występujący w świecie roślinnym barwnik, który uczestniczy w podstawowych procesach ży-ciowych. Każda z wyżej wymienionych roślin bogata jest w witaminy i składniki mineralne, korzystnie wpływające na zdrowie. Jednak wysoka zawartość chlorofilu również ma znaczenie w kontekście prozdrowotnego działania „zielonych” suple-mentów diety.
Chlorofile są definiowane jako cykliczne tertrapirole z charakterystycznym izocyklicznym pierścieniem pięcioramiennym. Chlorofil swoją budową przypo- mina cząsteczkę hemoglobiny. Struktura obu związków przedstawia uderzające podobieństwo w strukturze pierścienia tetrapirolu. Jedyna różnica dotyczy central-nie położonego atomu metalu – magnezu (Mg) w chlorofilu i żelaza (Fe) w hemo-globinie. Podobieństwo w ich budowie uznawane jest za element odpowiedzialny za działanie terapeutyczne wykazane przez chlorofil w warunkach niedoboru hemo-globiny (18, 19).
W grupie chlorofili wyróżnia się frakcje a, b, c, d i f. Najpowszechniej występują-cym w organizmach roślinnych barwnikiem jest chlorofil a. Nadaje on niebieskozielo-ną barwę. Związek ten znajduje się we wszystkich organizmach przeprowadzających fotosyntezę. Chlorofil b określany jest jako żółtozielony barwnik. Występuje w zielo-nych fotosyntetyczzielo-nych roślinach, glonach i cyjanobakteriach typu II. Chlorofile typu c są zwarte w błonach komórek niektórych glonów i stramenopili. Chlorofil d został zidentyfikowany w 1943 r. w niektórych gatunkach czerwonych alg morskich. Chlo-rofil f jest najsłabiej poznanym pigmentem tetrapirolowym, ponieważ został odkryty dopiero w 2010 r. przez badaczy z Australii. Został zidentyfikowany w sinicach (20).
Dostarczanie odpowiedniej ilości chlorofilu z pożywieniem może przynieść ko-rzystne skutki dla zdrowia organizmu. Szacuje się, że codziennie ludzki organizm trawi 26-86 mg chlorofilu. Ich źródłami w codziennej diecie są przede wszystkim zielone warzywa oraz zioła (tab. 1) (21).
Tabela 1. Zawartość chlorofilu typu a i b w niektórych warzywach i ziołach. Table 1. Chlorophyll content of types a and b in various vegetables and herbs.
Część nadziemna warzywa/rośliny (mg/g ś.m.)Chlorofil a (mg/g ś.m.)Chlorofil b
Jarmuż 0,99 0,362
Koper ogrodowy 1,463 0,383
Mniszek lekarski 1,31 0,363
Natka pietruszki zwyczajnej 0,63 0,23
Pietruszka naciowa 1,88 0,561
Pokrzywa zwyczajna 2,14 0,62
Roszponka jadalna 0,79 0,195
Sałata masłowa 0,83 0,204
Szpinak zwyczajny 0,69 0,219
Jednymi z pierwszych opisanych właściwości chlorofilu były jego zdolności przeciwzapalne i gojenia ran. W roku 1948 Cady i jego zespół przedstawili
wy-niki badań przeprowadzonych na 50 pacjentach z przewlekłymi owrzodzeniami. Wykorzystując maść z rozpuszczalnymi w wodzie pochodnymi chlorofilu, uzyskali zadowalające wyniki dla 47 pacjentów (22).
Kolejne badania dotyczyły hamowania tworzenia się i wzrostu kryształów szcza-wianu wapnia w nerkach szczurów. To odkrycie sugerowało możliwe wykorzysta-nie chlorofilu w zapobieganiu i leczeniu kamicy dróg moczowych (23).
Przeprowadzono również badania na 62 pacjentach z problemami geriatrycznymi, którym podawano tabletki z chlorofiliną (miedziowy kompleks chlorofilu). Okaza-ło się, że pomogły one ograniczyć nieprzyjemne zapachy pochodzące bezpośrednio z ciał pacjentów oraz z ich kału. Dodatkowo pomogły w łagodzeniu przewlekłych zaparć. Podczas badania nie zaobserwowano żadnych niepożądanych objawów (24).
W drugiej połowie XX w. rozpoczęły się prace nad analizą budowy cząsteczki chlorofilu oraz możliwości jego wykorzystania w preparatach w obrocie handlo-wym (25).
Na przełomie XX i XXI w. rozpoczęto badania mające na celu sprawdzenie, czy spożywanie chlorofilu może zapobiegać rozwojowi chorób nowotworowych. Dowody in vitro sugerują, że chlorofil może być stosowany jako środek chemo-protekcyjny. Posiada on zdolność hamowania działania karcynogenów, które pro-wadzą do rozwoju nowotworów oraz wspomaga usuwanie rakotwórczych toksyn. W badaniach prowadzonych na zwierzętach udowodniono, że pochodne chlorofilu – chlorofiliny – mogą hamować wchłanianie heterocyklicznych amin aromatycznych, wykazujących potencjalne działanie rakotwórcze (26). Badania in vivo wykazały, że suplementacja chlorofiliną (prowadzona na szczurach i pstrągach tęczowych) w znaczący sposób obniżała stopień uszkodzenia DNA spowodowanego przez afla-toksynę B1. Przyjmowanie jej wpłynęło również w sposób znaczący na zmniej-szenie średniej liczby nowotworów wątroby. Z kolei badania przeprowadzone na myszach i szczurach wykazały umiarkowanie pozytywny wpływ pochodnych chlo-rofilu na hamowanie rozwoju nowotworów skóry. Dieta bogata w chlorofil prowadzi do zmniejszenia ryzyka zachorowania na raka jelita grubego (27).
Metabolity chlorofilu uczestniczą w modulowaniu poziomu insuliny i utrzymy-waniu homeostazy lipidowej. Odpowiadają również za regulację stopnia wrażliwo-ści mięśni na insulinę, zwiększanie ich wytrzymałowrażliwo-ści wysiłkowej i wydatkowania energii. Postawiono hipotezę, że związki te mogą poprawiać ustrojową homeostazę glukozy, chroniąc w ten sposób przed rozwojem zespołu metabolicznego (28).
Otyłość stała się poważnym zagrożeniem dla zdrowia publicznego na całym świecie. Li i in. (29) przedstawili wyniki badań dotyczące wpływu suplementacji wyciągiem ze szpinaku bogatego w chlorofil na otyłość poprzez zmiany mikroflory jelitowej u myszy .
Do tej pory przeprowadzono wiele badań, które wykazały kolejne właściwości chlorofilu. Ostatnim z najważniejszych wydają się być jego zdolności przeciwutle-niające – początkowo prowadzone na olejach roślinnych (30).
Wysokie stężenia wolnych rodników powodują uszkodzenia białek, lipidów i kwasów nukleinowych. Przypisuje się im również rolę w wywoływaniu m.in.
cho-rób neurodegeneracyjnych, nowotworowych i zapalnych. Pochodne chlorofilu wy-kazują zdolność do redukcji wolnych rodników. Wywy-kazują również synergistyczne działanie z witaminą E (28).
Obecnie chlorofil wykorzystywany jest jako substancja aktywna w suplementach diety, produktach przeznaczonych do pielęgnacji jamy ustnej, kosmetykach do pie-lęgnacji twarzy i ciała oraz jako barwnik spożywczy – oznaczony jako E 141.
Podsumowanie
Termin „zielone suplementy diety” nie funkcjonuje w polskim porządku praw-nym. Ma on jedynie charakter potoczny. Zwyczajowo przyjęto, że ich skład opiera się na wykorzystaniu warzyw, owoców, traw czy alg, które zostały uprzednio roz-drobnione i wysuszone do uzyskania sproszkowanej postaci. Jednymi z najczęściej stosowanych surowców są chlorella, spirulina i młody jęczmień. Rośliny te są boga-te w mikro- i makroelementy i wykazują korzystny wpływ na zdrowie. Niewątpli-wie cechą charakterystyczną omawianej grupy suplementów diety jest ich zielona barwa, determinowana przez obecność chlorofilu. Liczne badania potwierdziły jego właściwości przeciwutleniające, przeciwzapalne, przeciwnowotworowe czy neu-tralizujące nieprzyjemne zapachy. Jednym z podstawowych sposobów włączenia chlorofilu do diety jest jedzenie zielonych warzyw. Jednak popularnym źródłem chlorofilu w diecie są suplementy diety.
K . K a r w o w s k a , M . S k o t n i c k a , M . P i e s z k o
BIOACTIVE SUBSTANCES IN THE „GREEN” DIETARY SUPPLEMENTS PIŚMIENNICTWO
1. Muszyńska B., Jękot B., Topolska-Pasek M., Rzewińska A.: Właściwości prozdrowotne wę-glowodanów występujących w algach. Farmacja Polska, 2016; 72(7): 2-13. – 2. Ustawa dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia. Dz.U. z 2006 r. Nr 171, poz. 1225. – 3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 października 2007 r. w sprawie składu oraz oznakowania suplementów diety. Dz. U. 2007 Nr 196 poz. 1425. – 4. NIK Dopuszczanie do obrotu suplementów diety. https://www.nik. gov.pl/plik/id,13031,vp,15443.pdf [Online; dostęp 01.03.2020]. – 5. Stoś K.: Suplementy diety. http:// ncez.pl/informacje-dla-producentow-zywnosci/artykuly-tematyczne/suplementy-diety. [Online; Dostęp 20.02.2020]. – 6. Daliry S., Hallajisani A., Mohammadi Roshandeh J., Nouri H., Golzary A: Investigation of optimal conditio for Chlorella vularis microalgae growth. GJESM, 2017; 3(2): 217-230. – 7. Safi C., Zebib B., Merah O., Pontalier P.-Y., Vaca-Garcia C.: Morphology, composition, processing and applications of Chlorella vulgaris: A review. Renew. Sustain. Energy Rev, 2014; 35, 265–278. – 8. Postma P.R., Miron T.L., Olivieri G., Barbosa M.J., Wijffels R.H., Eppink M.H.M.: Mild disintegration of the green microalgae Chlorella vulgaris using bead milling. Bioresour. Technol, 2015; 184: 297-304. – 9. Ikaran Z., Suarez-Alva-rez S., Urreta I., Castanon S.: The effect of nitrogen limitation on the physiology and metabolism of chlorella vulagris var L3. Algal Research, 2015; 10: 134-144. – 10. Soni R., Sudhakar K., Rana R.S.: Spirulina – From Growth to Nutritional Product: A Review. Trends Food Sci. Technol., 2017; 69: 157-171.
11. Wu Q., Liu L., Miron A., Klimova B., Wan D., Kuca K.: The antioxidant, immunomodulato-ry, and anti-inflammatory activities of Spirulina: an overview. Arch. Toxicol., 2016; 90: 1817-1840.
– 12. Gumiela E. Szulińska M., Bogdański P.: Wpływ suplementacji spiruliny na wybrane parametry antropometryczne i biochemiczne. Forum Zaburzeń Metabolicznych, 2013; 4(4): 199–209. – 13. Zeinab M.A., Abd-El Azeem, Ali T.A., Osman M.F.: Effect of spirulin (Arthrospira platensis) A and Nannochloro-psis (NannochloroNannochloro-psis gaditana) supplementation on growth performance, feed utilization carcass com-position of Nile tilapia (Oreochromis niloticus). AUJAS, Ain Shams Univ., Cairo, Egypt, 2019; 27(1): 419-429. – 14. Kawka K., Lemieszek M.K.: Prozdrowotne właściwości młodego jęczmienia. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2017; 23(1): 7-12. – 15. Kowalczewski P.Ł., Radzikowska D., Ivanisova E.,
Szwengiel A., Kacaniova M., Sawinska Z.: Influence of Abiotic Stress Factors on the Antioxidant
Proper-ties and Polyphenols Profile Composition of Green Barley (Hordeum vulgare L.). Int. J. Mol. Sci., 2020; 21(2): no. 397. – 16. El-Shahat G. El-Dreny, El-Hadidy G.S.: Utylization of young green barley as a poten-tial source of some nutrition substances. Zagazig J. Agric. Res., 2018; 45(4): 1333-1344. – 17. Czerwonka,
A., Kawka K.,Cykier K., Lemieszek M., Rzeski W.: Evaluation of Anticancer Activity of Water and Juice
Extracts of Young Hordeum Vulgare in Human Cancer Cell Lines HT-29 and A549. AAEM, 2017; 24(2): 345–349. – 18. Lahouar L., El-Bok S., Achour L.: Therapeutic Potential of Young Green Barley Leaves in Prevention And Treatment of Chronic Diseases: An Overview. Am. J. Cin. Med., 2015; 43(7): 1-19. – 19. Wangcharoen W., Phimphilai S.: Chlorophyll and total phenolic contents, antioxidant activities and consumer acceptance test of processed grass drinks, J. Food Sci. Technol., 2016; 53(12): 4135-4140. – 20. da Silva Ferreira V., Sant’Anna C.: Impact of culture conditions on the chlorophyll content of mi-croalgae for biotechnological applications. World J. Microbiol. Biotechnol., 2017; 33(1): 1-8.
21. Wieczorek J., Wieczorek Z.: Części nadziemne popularnych warzyw jako źródło karotenoidów i chlorofilu w żywności. Bromat. Chem. Toksykol, 2016; 49(3): 422-426. – 22. Cady J.B., Morgan W.S.: Treatment of chronic ulcers with chlorophyll: review of a series of fifty cases. Am. J. Surg., 1948; 75(4): 562-569. – 23. Tawashi R., Cousineau M., Sharkawi M.: Effect of sodium copper chlorophyllin on the formation of calcium oxalate crystals in rat kidney. Investigative Urology, 1980; 18(2): 90-92. – 24. Young R.W, Beregi J.S.: Use of chlorophyllin in the treatment of geriatric patients. J. Am. Geriatr. Soc., 1980; 28: 46-47. – 25. Kephart J.C.: Chlorophyll derivatives- their chemistry, commercial preparations and uses. Economic Botany, 1955; 9:30-38. – 26. Chernomorsky S.A, Rancourt R., Virdi K., Segelman A., Portez R.D.: Antimutagenicity, cytotoxicity and composition of chlorophyllin copper complex. Cancer Lett, 1997; 120(2): 141-147. – 27. Ferruzi M.G., Blakeslee J.: Digestion, absorption, and cancer preventa-tive activity of dietary chlorophyll derivapreventa-tives, Nutrition Research, 2007; 27: 1–12. – 28. Roca-Saavedra
P., Marino-Lorenzo P., Miranda J. M., Porto-Arias J.J. , Lamas A., Vazquez B.I., Franco C.M., Cepeda A.: Phytanic Acid Consumption and Human Health, Risks, Benefits and Future Trends: A Review. Food Chemistry, 2017; 221: 237-247. – 29. Li Y., Cui Y., Lu F., Wang X., Liao X., Hu X., Zhang Y.: Beneficial effects of a chlorophyll-rich spinach extract supplementation on prevention of obesity and modulation of gut microbiota in high-fat diet-fed mice. Journal of Functional Foods, 2019; 60: 103436. – 30. Endo Y., Usuki R., Kaneda T.: Antioxidant effects of chlorophyll and pheophytin on the autooxidation of oils in the dark. I. Comparison of the inhibitory effects. AOCS, 1985; 62: 1375-1378.
