Struktura i ewolucja polskiej części północno-zachodniego trzeciorzędowego basenu europejskiego

KRYSTYNA

P02.~YSKA

Z8IIJAIjd ~IolPIAIN

STRUKTURA I

,

EWOLUCJA POLSKIEJ

"

CZĘSCI

PÓŁNOCNO-ZACHOONmGO TRZECIORZĘDOWEGO'

BASENU

EUROPEJSKIEGO •

W l'.olsce występują dWa .ob.szary

p"lES.lgevarllflcz-ne OS&UOW trzeQLOCZ'OQowyclI. YY lI~'~vweJ rOlllce • 1.11. pOln.ocy ~aJu W,U:KSzy' oosza.r OlJeJiDUJt: ~l'Z .. I;.Ol':G .. U

eplKonl.ynein;w.ny, a .na pUłuanlU nllllllc'lSZ! .- W:~t:~\J­ .'.rzęa ł'i:U'al;e'yay l 'J:t:.y<1Y; JeS' w geuliJ' 11l~1J.11i:11HJ'

uo-,

sza.r

alpeJSKI..

.oo.oun zaoaniem ,JeSt prze,dsta wić pozycJę

PWe:OISeQ-'gra.IICzną uzeclorzęuu epili:.ontyneUkI.Lnegv .t'o.s.l.J.

..:>J.vd.-,,Kowej i i'omQaneJ. vec.nule SI~ 011 gt:OA1'tl'yczuynh, u.e zali ta1aSSOlUatyeznynu warundUlllU, a' w~ęc wy OlLU<ł

' przewagą OS8aow IWIltynentalIlYQIl, nad morllKlml,

przewagą .procesow denUC1acji nau procesami 'sellymen-tacji.. 'W Iluzej mi~rze sedymentacJa jest zre~UKI>Wa­

na, osady maJą Wlę<! małą; miąższoi!ć 'l ~yl1CZllą

11-tOlaClę, 'charaKtea'Yi'ującą SU~.Ll.<:znymł przerwami se:" dymentaCYlnymi. J!C1Wyr.sze cecny zuaJC1UJą SWOJą prZYczylIl.ę w'ogOlnej pale;.goograllli i tektol,l1Ce .I!Ouro-py w trzecdorzędZ'1e.

0g6Ime wyxOilnJla się w Europie, na przestrzeni

trZeciOrZędu dwa Wlelkie baseny sedymtmll:acji, które

is1in.!ały paza 'l'etyaą: , ' " 1) 'p6łnoorio-.zactwdnibasen ,europejski (NW Euro-peari'.I.'ertia·ry Basin) oraz , ' '

2) połudmoWlO-wscbodci basen <SE European

Tetr-tiary Basin). "

W centrum północno-zachodniego baseou leży Mo-rze P6inocoe i najwłaściwiej byłoby go pazwać ba-. S(mem Morza Północnego s. l. W POLuaniowo-wscholl-nieJ Europie

rozdua

się większy basen trzeciorzędo­ wy, kt6reeo częścią zachodnilł jest basen ukraiński, a kU wscnodowi ciągnie się' on daleko, przekraczaJąc morze Kaspijskie. Basen ten znajduje się na starej pla.tformie prekamba"yjskiej, wkraczając ku pol'.1dniGwi na obrzeżająCIł ją młodą platformę (turańsko-słd.fską).

Ogólne ramy tych basenów ukształtowały nie ru-chy związane z Tetydą, a więc z orogeDelll ,alpejskim, leCz dużo \WZeśnlejaze rUChy związane z dia,strofiz-rnem cyklu waryscYJski~go. Na częśćzacbodnią tego Wlelkiego basenu (NW European Teritiary Basin) d~­ cydujący wpływ miały waryscydy położone na, jego południowym

Umunowaruu

-1 związane

z

nimi ruchy przedpo.la. Basen

ten

powstał już ldJUżo wcześniej, bo z lrońcem ery' pafuorż;oiczriej, a mia4ww.i.cie w pet:m.ie.

Istniał QIl w mezoeoiku, a trzeciorzęd jest tylko

dal-szym 'etapem rozWQjowym tego samego basenu

struk-twralneiO, kt6ry zrelP'.Dtą trwa dalej i w czwartorzę­

dzie.

Analo8iQlląsytuację obserwujemy i na wschodzie, gdyż tam powatan1e

roWu

dnieprowsko-donieckiego PO}!lŻOIle3O w osi basenu t jego przedłużenie aż do Mor.za Kaspijskiego datuje się od połowy dewonu. Jest to związane z diastrpUzmem waryscyjskim wschodniej Europy. Tu również mamy do czynienia z permasnentnym hrtn·lend.em basenu zał.ożonego w de-wonie i jego prz$wan.iem aż do kenozoiku.

Polska leży na granicy m1ęd%y tymi dwoma

base-nami epikoo.tynemalnymi Europy - p6łnocno-zachod­ nim i ·południowo-wechodnlt;n. Przed kredą gQrną obszar wschodniej Polski stanowił barierę między ty-mi basenaty-mi. W kredzie górnej nastąpiło połącienie tych basen6w:t unifikacja facji. Nastl:pnie ruchy la-ramij9k.ie dźwignęły ten obszar i' ,s.powodowały po-noWllle Wyodręboiet1le tych 2 basenów, a Polska przy-jęła PQ'Zycję szerokdej barierY między nimL

• Pod tym tytułem wy,ł~s1ła 'autorka referat'

w

ramach polliedzenla IGCP, Project no. 124: "Structure and"evolution

ot the l!lUropean Ter,tiary Basin". które odbyło się w dniach 10--13 XIl187l1 r,. w JIIalnzu (RFN). SpraWozdanie z' tego po-lliedzenia zilln1dc1ł .. Przegląd, Geoloi\icżny" nr ~ z 1978 r"

~~ , ,

400

UKD "1.88:022:5lIl,4&U2(ł):BU.81+M1.Sl1,M(ł88--18)

.

.

Polska jest 'więc terenem kluczowym dla bezpo-średniej korelaCJi obu basenów, zazę1ńały się tu ,bo-wiem obsza,ry facjalne j~dnego i drugiego basenu. Mówimy o tym zazębianiu się i korelaCji, ale trzeba

pamiętać, że wylrtępują tu osady silnie medukowltlle, wykazujące liczne hiatusy, a więc tę korelacJtł można przeprowadziĆ tylko na niektórych odcinkach profilu

trzeciorzędowe.go. Bariera 'przebiegała w miejscu, w ' którym orogen waryscyjsk.i stykał się z zachodndm brzee;lem starej platformy. Basen p&ocno-znchodni

rO:z.dligał' się na obszarze otwierania się tych 2

ele-ment6w. Soiślejsze OkIreślenie tej bariery na terenie Polski wyznaezałoby jej przebieg strefą pr.zykrawę-,~ziow:ą ,starej platformy, a miejscami, częściowo po-J;:ry.w:ającym si~z nią, wyo1esJeRiem inwersyjnym la-ramdjekim, zwanym plakantyklinorium' środkowo-pol­

skim. Dzieliłoby ono Polskę na dwa obszary, z kt6-ryClh p6łnlOCIW-W8Chodrii był głównie pod wpłYwem

basenu ukraińskiego. a południowO-Z8.chodni związany

był ściślej z basenem Morza Północnego poprzez. basen

germański, kt«y jest Jego pmedłużeoiem. "

W Polsce p:n.ak.arpackiej nle 'ma oią:głości sedy-mellltacyjnej międZy Ioredą a brzec.lorz~dem, choć luka dzieląl'a te dwie epoki jest nieznaczna. ObeJmuje ona

najwyższy pozfom ,ma&trychtu górnego. - ZIOnę 'z PBt!'UdotextuZana or82 dolny dan.

PALEOGEN

Osady paleogenu Polski pozakarpackiej 'Sił w głów­ nej mierze .osadami morsk:I.mt Osady lądowe

odpowia-dają wilgotnemu klimato.wi, w którym tworzyły się ~ęgle występujące tu podrzędnie. Mią!szość osadów paleogenu jest bardzo mała l wynosi kilka do

kilku-chleaięekl, wyjątkowo do 100 m, 'dla p:lSZczeg6lnych

podpięter. Dolny 'paleocen, począwszy od danu, jest"

rozwdnięty w morskiej facji -i występowanie jeso ogra-nicza się do środkowej i północno-wschodniej Polski. Najlepsze odsłonłęcia danu i montu są znane z okolic

Puław, 'w dollnde środkDwej Wisły. Są to margliste gezy Il"ytmicznie przeławicające się z warstwami twardych, siwych wapieni, które tworzą

tzw.

serię

,,si-waka". '

nan rozpoczyna

się margl.istyril1,

kwa;rcowo-glauko-'nitowymi piaskami z fosforytami w spągu. Dolny paleogen (dan 1 mont) jest dobrze scharakteryzowany faunIstycznie, gdy!' zawiera zespół drobnych otwornic planktonicznych. n~ych z kredy, a' przewodnicob na całym ś:wJecle dla dolnego paleocenu. Są to Gk>-lńgerlna daubjeTgenŃ B r O n 11, G.' pseudobwlotdeB Plum, G. edita Subb.,G.tJanantaSubb.,

S'Ubbo-tina tTiloc'UZinoides P l u m. Natomiast brak VI Polsce

najnoJ.źszeJ zony danu

z

bardzo drobnymi, gładkościen­ nymi formami, takinll jak Glnbtgerina ta'Urica' M

o-cr o z, G. frln(Ja S u b b., G. et&/1'Ubina Lu t e r

,

b.,

Pre-n&olistltJll. Z benłl>.1icznychotwOl'nie występują:

Lo-a:ortom'Um appUnae (P l u m), Ceratob'UlimiM

t'Ubercu-lata (B r o ,t z), znane z Zelandianu Szwecji, Danii,

Lit-wy ł Ukraillly. Osadydanu w środkowej Polsce wystę:­ pują ..;." po.atacf. serii silnie zredukowanej, szczątkowej. Większe miąż.s1Jości dokilkudzlelłięciu metrów, osiąga-ją on,e w Polsce Północ~ej. ' , ,

Monł jest wykształcoriy 'W Polsce Srodkowej w tej

samej facji co dano Są to gezy przeławleone wapie-niami, natornłastw Polsce ,Północnej są to wapienie organodetrytyeme, tzw. tuffeau. Ta seria dost81"eZa gł6wnie zespołu otwornic benotooicznych, przy

obec-'ności szczególnie Hemie reprezentowanego gatunku

charaktery-styczrieeo dla· montu. Bentos repreientowany.jest

za-r6Wlno przez formy ohłodnolublle · obecne w basenie

. wschodnim - 'uk1faińskJm, jak i przez formy ciepło­

lubne, występujące masowo w osadaC:h samego strato"'

-typu montu ~. d'Obourg w Belgii), w mone~ w

Halandtl. i Francji. Są to Rotalfa SllXoTU7n d'O rb.,

,H. mar.gmata d'O rb., R., trochilliJ-<Yf1nis L

a m,

Para-?"otalia tubercu,Zifera (R e u s s). {notorbinelZa manei

{van

B

e

11

e n);

R. montiana P O Ż.. &. S

z c z e c

h., B.

pciptlZata poż. & Szc.zech., GZabrateUa sp. i i~.

Z PowYższego wymka, te zespoły o~wom.icowedol­

,ne~ ,paleocenu z regIIonu Puław i' regionu Pamiętowa

'- : Kfs.ielic nie są identyczne" gdyż ten ostatni

zawie-rra domi~s:dtę ciepłolubnych form charakterystycznych

dla mańJtu zaehodnioeUlI"opejsoklego. Wskazuje to na

fakt r6żnicowania się tych, dwóąh basenów

(WlIch9d-niego i :racihod(WlIch9d-niego) w l!.'uropie pozakarpackiej już

we

wczesnym trz~ędzle. Zazębianie sIę

mikrofau-ny, ·dharak.t&yzuj~ej te zbiorniki,' jest obserwowane

,r6W1n.ież na ter'en'ie Ukrainy. ' . ' .

Morsltich osadów gómopaleoceńskich (łaneckich)

w ~lsce, milOwej brak.

Od

górnego paleocenu do

dolnego eocenu morze nie zalewnło obazarów

pozakatr-,padOoh anIi u nas, _ , w przyległyeh krajach. Na ten

okres, przypadało najwdększe naai1enie przebudowy

struktuntlnej geosyIDJklifny karpackiej, 00 było związa­

ne z fałdowaniem laramijskim. Za.zi:laęLyło się ono na

całytil' ob.il'ra'ze basenu Z8iCh0dniego niżowego, czyli

ba-.senu .;Morza Północnego s. l .oraz w' marginalnej

zo-nie starej 'platformy prekambryjskiej. Ko:ritynentalne,

bagniste i wysłodzone osadY p6źnopaleoceńskiego

wie-ku stwierdzano

w

oIkIdl:icach Szczecina nad dolną Odrą

(Golehiów) oratl: w ś:rodlrowej Polsce (Rogoźno i Ła­

nięta). Wiek tych IOiIadów określono na podstawie

przesłanek palinologicznych. ~me osady reprezentują

różne odmłab.y beizWa.piennych iłów, plasków,

niekie-dy żwirów, iglm, aawieraJących sporadycznie

war-ste~i węgla briunallnega.

, Osadów morskich dolnecQ eocenu.w Polsce nitoWej

brak, jednakże . pew.ne bezwapienne serie piask6w

glaukonito'WY1Ch są ~ne do dolnego eocenu.

Wy-.stępują one w oIrolfcach Szc.zejilna i mają zaledWie

--parę metn-ów. miążllZO&ci Nie zawierają one żadnych

szczątków or.ganlic2lDYch, a da.towanie ich jest oparte

na porównaniu z analo~ymli 068dami z sąsiednich

obszarów NRD, które określono na podstawie

paloon-tOIQ8i.czriyd1 dowodów na .dolnoeoceóskie.

Osady m()rskie, zapewne środkowego ·eocenu,

wy-stępują w Polsce Północnej w okolicach Olsztyna.

Nie zawierają one wpraw~ieZadnyoh- szczątków

organiC'JlIlYdi, leCz spoczywają ~r.ednio pdd dob-

-rze datoWQDyml O88Idami · gÓMOeoceńsąiego wieku.'

, Znane są róWlDież ddbrze datowane osady środkowego

eocenU rozWinięte

w

kxmtynen.talnej facji. Są to

bag-niste, wysłoldzone osady -z Tanowa' koło Szczecina.

Dolnepwrtie' tydli wantw. to węglfBte, ilaste piaski

z . clei:ikdmi . p~łaW'100niami. 'węgła br\.mat-nego, który

osiąga 7,~· In miążs:llOŚC'i ,w ławicy s'tropowej. Górne

partd.e

tYch

osadów są

wyratane

piaskami.. , . "

Dopiero w g6rnym eocenie Polsk;a

pozakarpackazo-stała objęta potężną tięJDSgresją. Osady morskie tego

okreSU są 2lll&Ile z wielu punkt6w za'równo na

wscho-dzie kl'aju, na zacbowscho-dzie, jak i 'nap6łnocy. An.aliza

mik.rofaunistYC2lna tych osadów wy!<;azała rys

paleo-geOgraficzny . analogiczny

dO

zaobserwowanego· już dla

,doLnego paleocen.u, to znaczy istnienie dwóch

zasadni-czych biofacji zwi-ą.zaliych z _dwoma wyżej omów,ł.o­

nymi zbiornikami morsk.imi epikooty,nentaLnymi Euro-:

'-py. , . :

-Wscbodndoeuropejaki base-n zajmowało,-w. g6rnym

eocenie ~etiłe morze kijowaklie. które \VIkroczyło

~ównież ,i na terenWBChodniej Polscki. Notujemy_ jego

',ślady w regionie Siemienia .Ile LUbels7.czyźn:ie, gdzie

występuje sel'ia glaukonitowych piasków z

fosfory-. tęI!)Ji w s,pągu, zaw.ięrająca bogatą faunę, głównie

mię-czak6w, otwornre' 1 .1U!lłżoraczk6w. Reprez.entuje ma

17. ZDlię na-otrioplanktOnową. _

Osady mcn"skde gfumego eocenu, znalle są, również

w półnnc.nej Polsce, w, Mik:asz6wce iIla wyniesieniu

Łeby, i-wraz z osadami z Siemienia reprezentują wply- _

Wy chłodnego tn<lIm8. kijowskiego, które docierało do

,Polski w' kolejnytjh etapach po7JOBtawiając osady pia- ,

szczYsto-glaukoIJlitowe z fauną zfmoo1ubną.

Mikrofau-na otwOrn~ajest repreżentowana przez bogadwo

lagenid i uwtaerin, bo14w.in i huJ.im,in i,tp. 'l!'auna mał­

'źów ,t ślimaków· wskazuje r6wniei !(la w:iek ,ba:rtoński .

W, tym samym czasie morze g6rnoeoceńskie

za-chodniego zbforn.ika europejsk.i.egoobjęło również

zna,-czne obs.zaIry zuhodniej Polski. bo. Kujawy i

mono-klinę przed;audecką. Osady tego_ wieku są tam

ooto-wa.ne z wielu wierceń: Sieroszowice, Jerzman~a,

Mie-chów, Damasławek, Łanięta. Augustynowo, Izbica Ku-,

ja,WSka i

in.

Dostaa-czają one bogatej fauny

o

charak-terze .. wybi1lll:de ciepłolUbnym, zBlWierając zel!4)oły

otwor-nicowe z' pararotaldami i numulitaroi. W Tanowie

ko--ło Szczecdna osady eocenu, górnego osiągaj=l

maks!-~um młąższośCli. dochodząc do

lU

m. Najv.'Yźszy e9(:en

gomy .repreżentQwany tam przez osady z, radiolariami

jest oobrze datowany palinologicznie. Z, Dolnego

$ląska manesą osady kmtynentalne tego samego

wieku z pokładami węgla (Bolesławiee). '

Rezultą'ty szczegółowych badań

biost.a-atygraficz-nYM,

przeprowadzonych zairówno

na

otwornicach, jak

i kqlooLitaah umożliwdły prześledzenie kolejnych

eta-pOw transgresji górnoeoceńskiej w Polsce i powiąza­

nie osadów tego wieku z dwoma różnymi

zbiornika-mi - chłodnym ukramskim i ciepłym bartońskim.

Obecność ciepłolubnych, elementów tego ostatniego,

stwierdzona daleko na pOłudniU, w regionie między

Wrocławiem a Zieloną G6rą, 'nasuwa ·sugestie; że, te

elementy dostały się w te okolice z jakimś zalewem

południowym, przez czasowo reaktywowanq ,Bramę

. Morawską, która w poprzednich okresach

geologicz-nych odegrała niemałą rolę w łączeniu mórz połuq­

niowych z północnymi. Jest to jedynie SUpozycja,

gdyż, brak na to bezpośrednich dowodów, lecz wydaje

się' bardzo prawdopodobna, skoro w Harbutowicach

i Dukli w Karpatach 'nQtowane są bardzo zbliżone

zespoły tego samego wieku.

Ollgooendoloy jest wyks.ztałcony głównie w postaci

piasków i mułków .glaukonitoWYOb Ol"az, rzadziej, iłów.

W ąpągowych paI!',ti.acll łych piasków występują

dob-rze obtClC'1X)lle Zliam.a' mleczne średndcy do 1,5 cm, tzw.

fasolka oraz ziarna lidytu .. P.i.aski zawierają drobne

k.onikrecje :fos.fm"ytowe: od bardzo drohnycll do śred­

nicy 10

cm.

Zdarzają ~lę tu, ~6wnleż lronJkrecje syde-,

rytowo-limonlf.ttowe, a, także kOOtkrecje pirytowe,

po-nadto ~ują .s;kupJenia bursztynów., Regułą -jest

występowame glaukcmitu w postaci ś~żych zialrn o

intensywnie tl'awdaałeJ, zielonej barwie.

W ~j się obecnie dyskuSji na temat latorfu

braku;łe k.ryteri6w umożliwiających odróźnienie

osa-dów piaazciystyah glaukonitowycb ~nego eocenu od '

,talcich osadów dolnego oligocenu. Kryteria

biostraty-gra.1licZ'lle wydzielania dolnegooUgocenu w Polsce nie

są na razie wystarczająco opraoowane; a z drugiej

strony llBtn.ieje ubóstwo, pra:(ilów żawtierają~ych S7Cząt­

ki ~ganiczne w war.stwaeh zaliczanych do tego

wie-ku. P1"zyjmuje się, że zalew morski oligocenu

do1ne-·.go objął szerokie obszary ~ówno w części

zaohod-niej, jak i p6l!noono..,wschodniej Polsld.' WYdzielem.a'

przepr~adzono tam głównie. na podsta·Nie litologi-'

cZriej oraz na lPOds-ta.wie datowanych

biastratygrafkz-nie: warstw leżących VI ach spągu ł stropie.

, Ollgoeeo'środkowy ma :również szerokie~

rozprze-strzen'iende, szczeg6lnie w północnej Pol.sce~ W

rejo-nach zoohodnicllPolski jest on wykształcony w

mor-skiej facji !ilastej, natomiast w rejonach północnyoh

i wschadnilcb "":"'w facji brakic.znej, lokalnie z pokła":,

dami węgla b.rtJJnaitnego. Osady środkowego oligocenu

n'J.ają dość dobrą dokumentację zar~no

paIinologicz-ną, jak i mi1krqpaleoIlitolQgfczną. _

Od dawna mane wystąpienia !łów rupelu, rozcią­

gające Się taik szerokO na terend.e NRD i RFN, sięgają

W folsce nad dolną Odrę. Zawierają one znan~,

wie-lokrotn'ie pUblikowane zespoły mikrofauny, głównie

otwormoowej. . ,

, .. ' Pe~ny profil tych warstw, jest wyratony 100 m

sE!lt"ią w profilu wiercenda nieda.woo wykonanego w

Tanowie koło S.zczeciłna. Iły rupelu mają zasięg

owa-nicżony do p6łnocnQ-zachodn!ej PoLc;ki(nle dochodząc

do Pomlasnda.)~ Dalej ku wschodowi" na całym

obsza-rze środkowej i p6łnocno-wschod,niej P<>lski występu­

ją osady w facji unieilmej, ·przybrzeżnej. brakicznej i

,lagunoweJ. Obeooość. otwo.nnłc, takich jak: Tu,f'ritłna

alsatica, (A n d r e a e). Alabamina ta'!entiaZ~' (C 1 o d)!

Sphae7'ołdina V41iabiliB. ~ e u s s), Nodo8ana~waZd, (R e u 8 fi), pot\lllderdza wteK środkowoobgoceóskl' tych warstw oraz wskazUje na ciep1y charak~r tego zale:

,WU co zgadza się z obr9ze.tn paleogeograficunym wyteJ zCllrysowanym całego trzeciorzędu

w

Polsce., Z makro-fauny wystąpuje tu przewodni dla rupelu i UIIU.S m'Ul-tisu.lcatull.

Badania palioologiczne potwierdzają, morskie po--chodzenae tyc.b ondów, dzi~ znalezieniu. w mob

planktonu. DinojZageUatae i Hl/michoBphaeridae.

,

Bo:

gaty zesp6ł spo.rowo-pyłkowy potwłerdza r6wniez wiek środlwWoollgoceński. W.rejonie po.mańskim (Lu: sowo) na Dolnym S1ąsku i w północno-wschodnieJ

Po1sc~, pod Olsztynem, utwory mułowco~e z soczew-kami węgla brunatnego przewarstwiają SIę z

morski-mi p~askami glaukonitowymi, zawierającymi

mikro-faunę. W bardzo wielu miejscach. na obszarze wYS1;ę­ ,powania lagunowych osadów oligocenu środkowego

"stwierdzono obecność węgla brunatnego tego wieku. Ol1gocen g6rny obejmuje serię QSad6w w spągu mo.rskich ku górze zaś brak!icznych, przybrzeżnych, ba-gienno-je7kll"nyd!. Te st.1ropowe partie są dobrz~

dato-,wane ~e. Najniższe wanJt;W1 ollgocenu górnego leżą l!ld.ez8Oidnie na osad&cll oligoc~~

.środko-, wep>. Są

to

żwiroWo-piaszczy.ste osady. VvyzeJ 17żące

pUiski glauklolllitowe są dużo ubożsre w glaukorut od piask6w dol.ru:loll8oceń&ld.ch. Szczątk.i fauny spotyk~

,się w IllicJh rzadko; Są to otolity, zęby rekinÓW' l szczątki skorup mięcru\ków g6rnooligoceńskich. Są to , ,()sady niegłębokielfO morZa, zajmującego zac?OOnią i połudlIliiQwo-żachodntą Polskę (okolice Poznlllluaoraz Izbicy Kujawskiej na s1il'ukturze Kłodawy).

" Wyżej leżą niezgOOnd.e plaski kwarcowe, krzyżowo

,warstWOWlaIle z pyłem węglowym, bezwapienne, łysz­

czykowe. Najwyższą' część utwarów gó:mooligoc~ó­

skic.h stlliDQwd ~sp6ł 1ClI&ad6w węglist.o-mułowcow()-pLll­ szczystYCh z 1 pokładem w.;:gla brunatnego, osiągają­

cym 11 m miąższości. WystępOlWame tyOh warstw jest

ześrodkowaoe w połudDiowo-zac:hodniej Polsce. Ich

górnoo1l.goceńskli wiek udokumen1iowano badani,aml

, palinoIQgicznym~.

NEOGEN

Osady neogenu można śledzić nie tylkO

w

kopal-niach ale i w odIlłoofęciach n-aturalnych nad dolną

'Wisłą PQd WłocłaJwkd.em. W odr6żnieniu do

paleoge-"nu, n~gen Polski pozakarpack.iej cechuje się brakiem mOl"Bkicb osadóW, paza osadami Pll'l"atetydy na połud­ niu Boaski. Obficie natomia.s.t tworzyły się w tym czaSiie' w lokalnych zagłębieniaCh osady piaszczysto-, -mułkowe nizinnej akumulac}i w jeziarach i bagnach, obflllując~ w materiał organiczny, skupiający aię w licmych pokła.dacll węgla brunatnego. Zanika tu już' pOdział na baseny sedymentacyjne, o których była mowa powytej, gdyż ani mltracJa, ani prądy mor-skie nie występowały tułaj. Na całym obszarze neo· gen w~lonośny oosi ślady zaburzeń glacitektonicz-l1yoo, które miejscuni są nader intensywne.

Mł~ceńskie osady bagienno-jeziorne pokrywają

pra-Wie całą Polskę, niżową. Jedynie p6łnocno-zaohodnie narorie kraju między Koszalinem a SzczecoLnem S!l ic.h pozbawione. Tłumaczy się to zapewne tym, że' tam zachQdzliły wmoszące ruchy .neotek1xlrndcule. Utwory miocenu tWlOll"zą znacznlie bardz.iej zwartą, niż utwary paleogeńB1de pokrywę" która w zna~nie słał)szym stopniU podtepla procesom denudacji. Miocen osiąga

największe miąŻWZA:lŚol ze wszystltioh osadbw

trzeolo-rzędu Polski pazakarpackiej. Wynosi ona bow!l.em 300 m w 0k01icach 2'Aelonej Góry, lokalnie w wielu rowach' tektonicznych przekracza 100 m; na ogół jed-nak waha się w granicach 50-70 m.

, Osady miocenu są to przeważnie piaski droboo-2llarn<iste t mułki, rzadziej iły, obfitujące w uwęglo­ ne szczątld organJ.cz.ne. Rzadko jest w nich notowana domieszka żwiru. Z reguły są to osady nie scemen-towane. a tylko lokalnie utworzyły si~ piaskowce .i

402

kwarcyty." Stratyerafiatych osadów opiera ' 'się

pra-wie wyłącznie na baJd~iach pa1inoi~cznych.

Wyżej ws;pomnd.alne jednolite irozprzelltrzenienie ' miacenu dotyczy tylJw osadów miOcenu środkowego l górnego, nat.ołniast nUocen dolny występuje jedno-litym płaszczem jedyme w Polsce Za;c'hodnlej, na za-chód od południka Gdańska. Mimo że miocen repre-zentują, w Polsce <>Sady lądowe, to są one śoiAle .skO-relowane z roorskłmi osadami Paratetydy. R6wniet i poszczególne podamy węglowe, Występujące nie tylko w fuiooenie, a~e 1

we

\1VSZYstkD.có mnyał\' piętrach trze-chr,zędu Po1siIii niżowej są skorelowane

z

poszczegól-• njmi grupami pokładów węgla brunatnego w NRD.

W stropowej części utworów miocenu zanika pia-sz~t06ć osadów t dominują iły znane pod nazwą ,,iłów poonańSokiich". Wy&tępuje w liłcll pokład węgla brunatnego, zwany "Baeistflotz".· Prom miocenu po-zakllf."PlliClkiego nie jest jedoolity na całym obszarze Pnlsk.i., mie,j!cami 8tWierdzono występowanie znacznych

luk straty,graf1Cz.nyeh.

Osady miQcenU niepeł.oomorskiego, brakicznego

:wystfU)ują w Polsce niżowej,' porza zapadliskiem kar-pa~m, w obrzeżeniu monokLilIly przedsudeckiej, na zachód <>d

&4ti

Krapkowice - GłuchołazY -~ Qłup­ czyce. Zespół otwornic bo:~nych i środowiska ra-fowego tych , oeadów stwierdzono ponadto w pobliżu miejscow<lŚOi Nysa, na poludndel ;na zachód od Je-ziora otmuchowskde.go,

:na

obl'2eteniu Sudetów, w ' '

'w,:iercendaclh BroRis'IJaw.ice i RadzAkowice. Wszystkie te :

osady lDIiepełngm.or:s,ld ,znajdują się poza zasięgiem PIU atetydy, gdme występują osady pełn()marskie.

Pllooen jest na Niżu Polskim wykształcony, w fa-cji ilasto-muło~zczystej. Ogólcie nazyWa się te utwary iłami pozoań.skjmi lub-iłami pstrym'i." Stra-tygrafIa iab na NIiżu Pols,k!I.m nie jest jasna 1. prze- ~,'

prawacbe.n.ie jej nastręcza wiele trudności, ze, wzglę­ du na brak dokumeotacji faun.l&tycznej. Opiera się głównie na cechach litołogi.cznych, -które Sil zawodne. W niekt6rych p~h ich plioceńsk·i wiek został udakwnentQwany ~lilnologic.zruie (np. Zyrardów -Nidmca w Ol&ztyńBkien). W WYźS/lYcb poziomach iłów poznańs.kich występują konkrecje syde!'Y1;owe 000,5

.m

średnicy, majlIce habitus kookrecji septllll".i.i, sporadycz-nie kanokrecje :Pi'l"Y'towe, a miejscami skupienia _pso-we tw~ zrosty krym~zne tzw. "jaskółcze ogo-ny", do 10, l!1ll WliellknścJ.

Iły poznańskie

w tyPowym

wykształceniu

pokrywa-ją ogromny ~r Polski Gł6wnie są

oo=zprzestrzen.io-ne w niecce warszawskfej oraz jej przedłużeniU i p' o-łllCzenlu z basenem Wlelkopo"'klm ku zachodowi w kierunku Poznania oraz na Dolnym S1ąsku. W tym ostato1m re,gionri.e stwierdzono wkładk.l. morskie, na podstaWlie obecoośdi glau4ronUu i otwornlc. Zagadnie-nie to, jak i prześledzeme kierunku transgresji wyma-ga da1azych studiów. M!iąźswść iłów plioceńskich do-chodzi w Polsce Zaohodnłej do 100 -

m.

Gł6wnie

na

przedpOlU Sudetów i w ()kolioadl Poznania występują

w iłach pliooeńsokticlh kompleksy żwdrow()-plaszczyste,

kt6r.e łączcUe z glinami kaoanowymistanowill naj· młodsze asady plioceńskie.

Faumstyczne S2lCZątkl or.ga.niczne' występują w iłach

Iloznańsłdc<b bard2Jo rzadko. Z jaskiń i szczelin kra-sowych znane są z ob8zaru występo.wanda wapieni ju-rajskich na powd~CIbnoi (w rejond.e Częstochowy) zna-lcziBk.a kręgow;ców plioceńskich '(brekcja kostna

w

WęZach pod Dmałoszymem

l

he«r·petofauna w RębleH­ caeh ,KiróleWBkicb)

oraz

adosobnione znalezisko· na Niżu Polskim, jak ząb masto<łoDta, szczątki

no-sorożca itp. Morski pliocen, poza Holandią, nie wystę­

puje W Europie. Badania nad tr.reclorzędem Polski poZ8ikarpackiej są bardzo intensywme ' prowadzone, $zczególniena.d paleogenem morakiin. Liczne wierce-nia dostarczają nowych punktów występowan·ia mi-krofauny, k,t6r.e wymagają opraoowania, i skorelowa-nia z iLn.nymi profilami. Mamy nadzieję, że wyniki tyeh badań pozw~lll w oajbUższych latach na

sprecy-żowanle zalew6w mąr.sk.ich i luk sedymentacyjnych w oaleogemiie i skorelowanie ich z nrof.ilami basenów epikontynentalnych europejskich, gdzie paleogen Jes' kompletnie WYkałałcony.

SUMMABY

. • TWo miDnP.aleogeographic areu froin the Tertiary times may be differen.thted in· Poland: a smaller, Alpine geosynclinal area connected with · tbe Para-. tethys and Tethys aud occupying southern part ot

.tbe cQUntory, and.larger, epicontinental area occupying central and northern Poland. T·he present paper: deals With the paleogeograptrlc setting ol the epicontinental Tertiary baam· ol Pola·nd which was characterized by the geocratonic oonditkms, i.e. thepredomlnance of continental-fadea deposiis upan marine ones, and of

denutdałllon upon ·Sediment&tion. .

. Outside tbe Tethys, two large sedimentary bamns

exis~d in' ~e Tertiary Europe: (1) north-western. European basin, and (2) south-easter.l Ella"opean basin.

Tbe gooenl framework. of these basIns was shaped

.. by Variscan IOOvements. . .

. The boundary between th~se basins was passing through Poland and the interfingering of facles

typi-cal of these basins is found . here. Tbus, Poland ls . łhe key area for direct correlation of their

sedimen-tary profiles.

PB310MB

B ''X'peTH'lHQe BpelUl Ha TeppH'l'OpHH

nOJl&lIIHpac-iIonaraJlKCb ~Be UaJIeoreorpatlm'leCKHX 06JIaCTK.'

B . JOlKHOA 'łaCTH HaXO~JlaC1> Kero.maa:.

reoCHRJtJIH-. HaJlbHaa: aJlbDHAcs:aa: 'o6JlaC'l'l> c napaTeorHOOK H

TeTH-. COli •. D;eHTP8JlbHyJO H ceeepHYJÓ 'IaCTH TIOJlbWH

3QHH-HaJta 6o:nee o15wHPHBJI SIIHKOHTHHeHTaJlhHaJI o15JIaCTb.

'CTaTba: DocBa:~Ha uaJleoreorpaą>H'łecKOA U03~

SJlHKOH'l'KHeH'l.'8JIl>HhlX Tpe'l'K'lHhIX ycnomm,

xapaRTe-pH3yIOIQHXCa: Dpeo6JIa~aHHeIl KOHTHHeHTaJlbHbIX

OT-aOlKeHHA Ha~ KOpCKHJ4H. H ~eay~~H Ha,u; oca~Ha­

KOnneHH'E!II.

.

.

ił Tpe'rJAHOe Bpella: Ha TepPHTOpHH EBPOUbI, KPOi.te

TeTHC8, cym;eCTBOBaaH ~ KPyDHbIX ce~HKea~HOH­

HEoIX 6acceAHa, ol5~ KOHTYPbI KOroPbIX HaMeTH.nHch

BO BpeII$! repQHHCKHX ~BWKeHHA:

1) C'eBepo-3ana~p.&Uł eBponeAcx:HA 6acce1łH,

2) IOro-BOCTO'IHbD!: espone1łCKHA 6accetm.

. 't!epe3 TePPH'l'OPHJO .nOJlbmH npoXOlJ,KJIQ rpaHHIl;a,

OTAeaSBwaa: 9TH 6acce1łlibL 3~eC1> UepeMelK8aHCh

4>&-~HaJIbHbIe 3()Hl;I o6oHX 6acceAHoB H n09TOMy

reppH-TOpHS TI~bWH npe~cTaBJ1.IIeT KJJIO'I K Heuocpe~C'J'BęH­