SUMMARY
In the article, the part of the Q11aternary clayey raw materials in the hnilding ceramics industry of Poland is ta-hularly presented. 64 7 deposits, geologically recognized up to now, are taken into consideration. On the Table I, quantity of deposits, output of raw material in 1960, and state of res:>urces of the Q11aternary, Tertiary, Mesozoic and Palaeozoic deposits are presented in percentages, as well as deposits of uncertain geological age are shown.
On the Table II, the part of individua] genetical kinds of the Q11aternary clayey raw materials, such as alluvial and weathered clays and silts, loesses, yoldia clays, margina] lake clays and muds, houlder clays, as well as unsubdivided
Quaternary deposits are given.
On the Table III, the role of detached kinds of the Qua-ternary raw materials is shown in the light of all the clayey raw materials for huilding ceramics.
Tahle IV presents in percentages the part of the Quaternary clayey raw material deposits in the individual districts of the country.
PE310ME
B BHAe Ta6JIHI~ B CTaTbe npeACTaBJieHO HCIIOJib30Ba· HHe ąeTBepTHąHoro fJIHHHCTOfO CbLpbR B IIpOH3'BOACT!8e cTpoHTeJibHOit KepaMHKH. MaTepHanbr 6biJIH -co6paHbl IIO 64 7 reoJiorHąecKH H3yqeHHbiM MeCTOpDffiAeHHRM
B Ta6JIH·~e I yKa3aHbi n~eHTHbie coOTHOIIIeHHR AO· 6bltmli CblpbR B 1960 r. H 3aiiaCbi MecTO·pomAeHH·it q eT· BepTHąHoro, TpernąHoro, Me303oitcRoro H naneo30'ił· crroro 003pacTa, ~ MeC'I'OJPDmAeHJHit HeoiipeAeneanmro reonoTHąecKoro B03pacTa.
B Ta6JIH~e II yKa3aHbi -coOTHOIIIe.HHR B·biAeJieHHbiX reHeTHąeCKHX THTIOB ąeTBepTHąHbiX fJIHH - aJIJIIO· BHaJibHbiX, H!OJib.t{He.BbiX, :BaJiyHHbiX, -~TyapHeB•biX, -CYTJI'HHKOI8, JieCCOB, aJieBpoJIHTOB H HepacqJiełreHHbiX ąeTBepT'H'łHbiX 3anemeit.
B rn6m!'l~e III y:Ka3aHo KOJIH'IOCTBeHHoe ·cooTHOIIIe·
HHe BbiAeJieHHbiX THIIO'B ąeTBepTHąłł'OrO CblpbR CO
iBCe·
MH OCTaJibHbiMH B·H'~MH CblpbR, HCIIOJibeyeMbiMH· B npow.mo,ItCT.Be cTpOH·TeJibHOit HepaMHKH. Ta6nH~a IV H3o6pamaeT KOJIHąecTBeHHoe paonpeAeJieHHe 3anemełl ąeTBepTHąłł'OfO fJIHHHCTOfO CbipbR '110 OTAeJibHbiM 06Jia• CTRM CTpaHbl.JÓZEF BARANOWSKI Z::..kład Złóż Surowców Skalnych IG
MOŻLIWOŚCI
ZABEZPIECZENIA EKSPLOATACJI KRUSZYWA W
POŁUDNJO.
WYCH OBSZARACH WOJEWÓDZTW A KATOWICKIEGO
INTENSYWNA obecnie rozbudowa przemysłu
górnośląskiego, . zwłaszcza przemysłu opartego na węglu kamiennym, powoduje nieustanny wzrost
budownictwa przemysłowego i mieszkalnego na
obszarach województwa katowickiego. Stąd z kolei
wynika stały wzrost zapotrzebowania na
odpo-wiednie materiały budowlane, a wśród nich na
kruszywo. Dlatego w 1960 r. Zakład Złóż Surowców Skalnych IG prowadził na obszarach tego wojewódz-twa geologiczne prace poszukiwawcze w celu stwier-dzenia i rozpoznania złóż odpowiedniej jakości
kruszywa natura]nego. Wydaje się więc celowe
przedstawienie w sposób bardziej szczegółowy
wyników rozpoznania złoża żwiru w Kanio-wie
(ryc. l) jako obiektu dość typowego dla obszaru
niskich tarasów Wisły i stożków napływowych.
O• [J]' ~~
LE•
~ IConCZI/Ce l ~ . l o KQCZIJCł 1-.. KISielów~ lZłoża kruszywa natura-lnego w granicach 1aras6w niskich g6rnej Wisły.
l - zbocza dolin rzeoznyoh, 2 - złoża krnszywa w rejonie Pog6rza i Kaniowa, 3 - kruszywo czwartorzędowych tarasów akumulaoyjnyoh wyżozyoh, 4
-stożek napływowy rzeki Białej.
W 1960 r. prowadzono badania na obszarach niskich tarasów oraz napływowych stożków prawych
dopływów górnej Wisły między Skoczowem, Po-górzem a Czechawicami i Kaniowem. Badaniami
objęto następnie także i obszary pokryw
aku-mulacyjnych wyższych, zachowanych w
Kis-łowie i Pogórzu, a na których M. Książkiewicz (3)
wyróżnił kilka poziomów żwirowych powstałych
w czasie zlodowaceń: krakowskiego, środkowo
polskiego i bałtyckiego.
Dla ustalenia obszarów najbardziej
perspekty-wicznych z konkretną możliwością występowania
dużych zasobów kruszywa zapoznano się także
i ze sporządzonymi przez D. Poprawę opisami
profili 16 otworów wiertniczych wykonanych na Pogórzu Sląskim. Z profili tych wynikało, że miąż
szość utworów czwartorzędu jest tu dość zróżni
cowana. I tak: w Czechowieach wynosi ona 12,4 m, w Pszczynie - 16,4 m, w Kaczycach już 26,5 m,
a w Chybiu ok. 28,0 m. Utwory czwartorzędu
podścielone są mioceńskimi, szarymi lub szaro-popielatymi iłami z wkładkami piasku, miejscami
łupkowymi oraz iłami szarozielonawymi z wi-docznymi blaszkami miki.
W większości opisanych przez D. Poprawę
otworów wiertniczych utwory czwartorzędu
za-legają (od utworów miocenu w górę) w pewnej powtarzalnej kolejności, a więc: piaski i żwiry
z niewielkiej miąższości przewarstwieniami mułów
lub iłów, wyżej gliny lessowate, miejscami za-piaszczone.· Zbliżony układ utworów stwierdzono
także w wyniku prac prowadzonych w 1960 r.
przez Zakład Złóż Surowców Skalnych IG na
obszarach niskich tarasów Wisły i Białej w Pog6rzu
koło Skoczowa oraz w Kaniowie koło Czechowie. Profil ten podano niżej w kolejności przechodzenia
utwor6w od. powierzchni terenu:
gleba lessowata, szara do ciemnoszarej, glina lessowata, żółta, miejscami ciemnożółta
lub rdzawobrunatna,
utwory ilaste lub mułowo-torfowe z dobrze zachowanymi szczątkami roślin,
żwiry, niekiedy obtoczone, o składzie petro-graficznym: piaskowce glaukonitowe, łupki krze-mionkowe, piaskowce o lepiszczu krzemion-kowym,
iły jasnoszare i ciemnoszare do szarobrunat;nych i niekiedy zielonawe.
Prace geologiczno-rozpoz;nawcze wykona;ne w gra-nicach stożka napływowego rzeki Białej zakoń
czono dokumentacją złoża żwiru rozpoz;nanego w kat. C2• Udokumentowano ok. 14 ml;n t
bilan-sowych zasobów kruszywa.
Powierzchnia rozpoznanego terenu w Kaniowie wz;nosi się nieco kopulasto w swej środkowej części, tworząc wyraźną formę stożka napływowego,
zbudowanego ze żwirów, piasków i glin lesso-watych. Przez obszar ten przepływa rzeka Biała, wcięta do głębokości 4 - 5 metrów w
po-krywę akumulacyjną stożka. Na północy z Cze-chowie do Kaniowa rzeka w "\\'ielu miejscach
dotarła do stropu złoża, ukazując w stromych
ścianach koryta glinę lessowatą (w stropie) o miąż szości od l, 7 do 4,0 m, a poniżej żwir karpacki,
średniej i grubej frakcji. W stropie utworów
żwirowo-piaszczystych stwierdzono utwory
ilasto-torfowe z dość dobrze zachowanym drewnem
drzew· kopalnych.
Złoże w okolicach Kaniowa (ryc. 1), znajdujące się w odległości ok. 500 m na E od Białej, posiada
powierzchnię około 135 ha. Miąższość warstwy
złożowej powiększa się w granicach od 6,8 do 13,6 m w miarę przesuwania się ku N. Jednocześnie
ze wzrostem miąższości utworów żwirowo-piasz
czystych powiększa się miąższość ich nadkładu
zbudowanego · z gli;n lessowatych. Ten wzrost
miąższości utworów ogranicza praktycz;ne możli· wości wybrania dużej części zasobów geologicznych ;na całkowitym obszarze stożka, a ·występujących również ;na zachodnim brzegu Białej. Ze względu więc na niekorzystny stosu;nek miąższości ;nadkładu
glin lessowatych do miąższości złoża przy obli-czaniu i kwalifikowaniu stopnia rozpoznania za-sobów kruszywa do kategorii
c2
nie brano poduwagę zasobów pozabilansowych. W spągu złoża występują szare i ciemnoszare iły mioceńskie
stwierdzo;ne w 9 otworach wiertniczych, z których
najgłębszy osiągnął głębokość 23,0 m. Z analizy profili otworów wiertniczych i przekrojów geo-logicznych wykonanych w celu rozpoznania złoża
!wynika, że strop iłów podściełających utwory
żwirowo-piaszczyste tworzy powierzchnię, prawdo-podob;nie poerozyjną, nachyloną nieznacznie w kie-runku ujścia Białej do Wisły.
O stopniu zawodnie;nia partii złożowej i dość
trudno przepuszczalnym stropie podłoża
mio-ceńskiego w złożu świadczą obserwacje otworów
przebijających całkowicie warstwę wodonośną stwierdzoną w otworach wiertniczych, wykonanych na rozpoznanym terenie w ciągu września i
paz-512
dziernika 1960 r. W miejscach, gdzie miąższość
utworów ;nadkładu gliniastego była większa,
a stwierdzony poziom wody gruntowej podnosił się powyżej stropu wodonośnej partii żwirowo
piaszczystej, ciś;nienie P.iezometryczne miało wartość rzędu 1,5-2,0 m. Zwirowo-piaszczyste utwory
wodo;nośne w złożu składają się w przeważającej ilości z szarych i jas;noszarych, średnio i grubo-ziarnistych okruchów piaskowców glaukonitowych, piaskowców !gockich, łupków . krzemionkowych, dobrze lub częściowo obtoczo;nych oraz pojedyn-czych ziarn kwarcu. Występowania okruchów skał północnego pochodzenia nie stwierdzono. Wśród żwiru, zwłaszcza w dolnych partiach profilu,
występują ziarna tylko częściowo obtoczone, które w partiach górnych zawierają drobniejsze frakcje o bardziej owalnym kształcie.
%
100 90 80 70 GO 50 t.O 30 20 10 00. ----/;l
/
i""" LL
IL L V"V
~
'51! 5 10 20 q52 1=-
~
~
~ - - - - 2Ryc. 2. Krzywe przesiewu dla kruszywa w Kaniowie i Kisielqwie.
l - krzywe przesiewu kruszywa w Kaniowie, 2 - w Kiaielowie.
Na ryc. 2 przedstawio;no w postaci krzywej przesiewu dla kruszywa w Kaniowie i Kisiełowie
wyniki a;naliz granulometrycz;nych. Analizy te, obliczo;ne metodą śred;niej ·ważonej dla 10 próbek kruszywa pobranych w Kaniowie, charakteryzują
uziarnie;nie pełnego profilu serii żwirowo-piasz
czystej w złożu, tym hardziej że próbki do badań
laboratoryjnych pobierano w sposób ciągły. Z "\\')'· kresu krzywej składu granulometrycZ;nego w złożu "\\')';nika, że w występującej masie surowca zaznacza
się wyraźna przewaga żwiru śred;niego i grubego. Sred;nia zawartość pyłów mineralnych zbada· nego kruszywa w złożu wy;nosi 2, 7%, a średni
pu;nkt piaskowy przekroczył nieco wartość 22,0%. Rozpoz;na;ne inne parametry technologicz;ne kru-szywa w złożu ""'-ykazały, że surowiec niewiele odbiega od 'rymagań ustalonych dla żwiru marek 170 i 250 według wymagań normy PN-53-06712.
Ż·wiry wymagają stosowania pewnych procesów przeróbczych (płukania) w celu usunięcia ;nie-znacz;nych ilości zanieczyszczeń organicznych, co
przybliży charakterystykę technologiczną surowca do wymagań obowiązującej normy. Wprawdzie kruszywo w granicach frakcji o
0
10 do 80 mmskłada się prawie wyłącznie z piaskowców lub h1pków, to jed;nak niewielka jest ilość ziarn słabych
i zwietrzałych mieszcząca się w granicach
Z zestawienia i analizy stosunku m1ązszosC1
utworów nadkładu (2, 7 m) i niewielkich wkładek
płonnych do miąższości złoża (11,0 m) wynika,
że stosunek ten nie przekracza wartości 0,245,
a więc jest bardzo korzystny pod względem
eko-nomicznym. Jak wynika z analizy opisów profili
otworów wiertniczych sporządzonych przez D.
Po-prawę w 1957 i 1958 r. oraz z oceny wyników prac
geologiczno-poszukiwawczych prowadzonych w cią
gu 1960 r. przez Zakład Złóż Surowców Skalnych
IG, podobne warunki geologiczne, jak na złożu
żwiru w Kaniowie, są również na obszarach niskich
tarasów akumulacyjnych Wisły, w okolicach
Dro-gomyśla, Chybia i Mnicha. N a większości tych
obszarów mniej korzystna tzn. większa jest miąż
szość nadkładu glin lessowatych przy większej
jednak miąższości utworów żwirowo-piaszczystych.
Mniejsze płaty żwirów stwierdzono także w
zbli-żonych warunkach geologicznych również na
ta-rasach Iłownicy i Wapienicy, prawych dopływach
Wisły.
W świetle wyników prac
geologiczno-poszuki-wawczych, prowadzonych w ostatnim okresie przez
Instytut Geologiczny stwierdzić można znaczne
zasoby krusz)"V·a naturalnego na obszarach
niskich tarasów górnej Wisły i jej prawych
do-pływów, zwłaszcza między Skoczowem a
Cze-chowicami.
Całkowicie odmiennie przedstawiają się możli
wości stwierdzenia występowania złóż kruszywa
o znaczeniu przemysłowym na obszarach
po-ziomów żwirowych wyższych Pogórza Cieszyń
skiego i Przedgórza, związanych według M. Książ
kiewicza (3) ze zlodowaceniem krakowskim lub
środkowopolskim. Żwiry mieszane i wysokie żwiry
karpackie występują tu w dobrze zachowanych
fragmentach pokryw akumulacyjnych. Ze względu
jednak na znaczne rozwleczenie materiału,
sto-sunkowo niewielkie ilości ziarn o frakcji
>
2 mm,małe miąższości utworów• piaszczysto-żwirowych
oraz dużą zawartość ziarn słabych i zwietrzałych,
pospółki występujące w południowej części Pogórza
Cieszyńskiego nie stanowią kmszywa
kwalifiku-jącego się do eksploatacji przemysłowej w większej
skali.
Przeciętnie jest to zazwyczaj pospółka o składzie
granulometrycznym i ilości ziarn żwiru podanym
jako typowe dla Kisielowa (ryc. 2). Natomiast
w części północnej tego rejonu żwiry mieszane
i karpackie występujące z reguły poniżej dużej
miąższości warstwy glin lessowatych, mają znaczne
miąższości i wykazują mniejszy stopień zwietrzenia
w
stosunku do surowca występująćego w południowej części Pogórza.
Żwiry w części północnej Pogórza są dostępne
na zboczach głęboko wciętych dolin pod dużej
miąższości utworami nadkładu glin lessowatych
dochodzącym w Kończycach Wlk. do 9,0 m.
W wielu przypadkach warstwy żwiru są
dwu-dzielne z przerostami mułkowatymi, osiągającymi
niejednokrotnie miąższość kilku metrów.
Przykładem typowo charakteryzującym warunki
geologiczne występowania złóż w północnej części
Pogórza Cieszyńskiego jest dokumentacja złoża
pospółki w rejonie Kończyc Wlk. wykonana przez
J. Pawlowską w 1961 r. Złoże w Kończycuch ma
zasoby bilansowe przebaczające 4,0 mln t pospółki
w kat.
cl,
o Średnim punkcie piaskowym ok. 39,0%i średniej zawartości pyłów ok. 4,0%. Występująca
w złożu 18,5 m warstwa grubego i bardzo grubego
kruszywa marek 110 do 250 ma przewagę
uziar-nienia kształtującą się w granicach od 20 do 40 mm.
Wnioski z wyników badań
geologiczno-poszuki-wawczych wykonanych na Pogórzu Cieszyńskim
i tarasach górnej Wisły można ugrupować
na-stępująco:
l. Najbardziej perspektywiczne dla rozwoju
eksploatacji kruszywa w ·woj. katowickim są
obszary tarasów niskich Wisły i jej południowych
dopływów.
2. Żwiry, pospółki i piaski czwartorzędowych
pokryw akumulacyjnych wyższych, znajdujących
się na obszarach Pogórza Cieszyńskiego i
Przed-górza zawierają większą ilość pyłów, posiadają
wyższy punkt piaskowy, a także zawierają
znacz-niejszą ilość ziarn słabych i zwietrzałych. Na ogół
w rejonach tych miąższość utworów nadkładu jest
znaczna, co obecnie praktycznie przekreśla możli
wość wykorzystania surowca w skali
przemy-słowej.
3. Istniejąca i intensywnie rozwijająca się
za-budowa oraz zagospodarowanie zlewni rzecznych,
jak również skomplikowane i ważne zagadnienia
planowania w zakresie gospodarki wodnej nie
wykluczają celowości i możliwości prowadzenia
dalszych szczegółowych prac
geologiczno-poszu-kiwawczych i rozpoznawczych, mających na celu
ograniczenie lub nawet likwidację niedoboru
kru-szywa w tych rejonach. LITERATURA
l. B o b r o w ski W. - Wpływ warunków geologicznych
na rentowność eksploatacji złoża. "Przegląd Geologiczny"
1955, ID" l.
2. J a n i s z e w ski W. - Eksploatacja kruszywa
mi-neralnego. Wyd. Kcmunikacyjne. Warszawa 1955.
3. Książki e w i c z M. - Utwory czwartorzędowe
Pogórza Cieszyńskiego. PAU, Wyd. Sląskie, Prace
geo-logiczne m- 2. Kraków 1935.
