Z zagadnień gazonośności karbonu w zagłębiu Górno-Śląskim

FELIKS MITURA

Z

ZAGADNIEŃ GAZONOŚNOŚCI KARBONU W

ZAGŁĘB

-

IU GÓRNO-ŚLĄSKIM

GENEZA I OBJAWY GAZU KOPALNIANEGO W południowej części Zagłębia .Górno-śląś­

kiego występują gazy, tak w warstwach karbo-nu produktywnego, jak też w utworach wy-żej ległych na złożu wtórnym. Celem . wy-ciągnięcia geologicznych i praktycznych wnios-ków crni)wimy kolejno przyczynę powstania tych gazów, występowanie gazów w zagłębiu, zależność ich występowania od typów węgli i tektoniki, typy i podżiał złóż gazowych.

·W obecnym numerze "Przeglądu" _podajemy

część I zagadnienia.

GENEZA GAZU KOPALNIANEGO

Gaiy . kopalniane zawarte

w

górotworze

węglonośnym w postaci metanu· (CH4 ) i dwu-tlenku węgla (C02) występują w warstwach karbońskich lub w pokładach węgla pod

wyso-kim ciśnieniem w postaci chemicznie wolnej

i częściowo pr:zez IWęgiel zaadsorbowane. Gazy ·te wg niektórych autorów (Patteisky, 9) są

nie-zależne od składu . węgla. Węgle brunatne

za-Wierają najczęściej tylko małe Uości gazu kopal-nianego,· gdy tymczasem wszystkie rodzaje węg­ li kamiennych mogą wydzielać bardzo silne

ga-zy w zależności od budowy tektonicznej. . Przyczyny powstania ó1brzymich ilości

ga-zów P!llnych w ·karbonie produktywnym należy ·szukać, jak to. wykazał doświadczalnie Bergius

(1), w procesach ·uwęglenia, które prowadzą do

przekształcenia substancji organicznej poprzez

stadium węgla brunatnego, kamiennego do an-tracytu' i grafitu (Patteis.ky, 9). Powstający przy tym C02 zostaje częściowo zużyty do rutwarze-nia węglanów, częściowo zaś ucł,todzi nawet w razie istn-ienia nadkładu szczelnego nad·

góro:-tworem węglonośriym, ponieważ w przeciiWień­

stwie do metanu może skutkiem swej rozpusz

-czalności w wodzie wznosić się do góry razem z wilgocią skalną. Przez to zmienia się pierwot-na proporcja pomięd?!Y oboma powstającymi ga-zami na korzyść metanu nierozpuszczalnego

w wodzie; a· zatem gazy uchodzące z

górotwo-ru węgloQośnego składają się prawie z czystego

metanu (CH4) i zawierają jeszcze tylko ułamki setnych części

co2.

.

Sklad chemiczny gazu kopalnianego uzyska-ny drogą wygotoiWania węgla z próbeik rejonu

ostrawsko-karwińskiego (Patteisky, 9) był

na-stępujący: .

CH4 --:-73% (minimum 32,0%, maksimum 95,34%)·

co2 -

,6,5%' (minimum 1,25%, maksimum 13,5%)

N₂

+

0_{2 -} 20,5%. . .

N aj lepszy ·obraz składu cheznłcznego gazu

ko-palnianego dały analizy pęcherzy gazowych. Analiza z szybu w Suchej wykazała: · .. CH4 - 86,15%, C02 - 0,4%, ~ - 1,15%, N2 --12,3%.

Druga analiza z kopa!ln·i Gabriela miała skład

następujący: · . ·

CH4 - 91,9%, C02 - 2,5%, 02 - 2,4%, N2

-reszta. .

Gaz pochodzący z bloku węgla w szybiku

w Choryne w Czechosłowacji (Petrascheck, 12) w analizie wykazał:

CH4- 85,1%, C02 - _0,3%, ~- 0,7%, N2-13,9%.

Podobny skład chemiczny przedstawiają am,-lizy gazów występujących w nadkładzie karbo- . nu.··

Analiza gazu w otw. Gaczalkowice 2 (dawniej yvilhelm I) wykonana przez dr Kruga (Michael,

c~

-

60,3%, c. węglow.

o',a%,

co2 -

0,2%,

CO - 0,6%, N2 - 38,1%, brak tlenu i wodoru.

Analizę gazu z otworu wiertniczego w Dę­

bowcu (dawniej Baumgarten) podaje Michael

(6)-wg Herremanna: · ·

CHł-98,6%, C.IWęglOIW. 0,1%, 02- 0,1%·, N2-1,2%1 brak C02, co, H.

Natómiast Petrascheck podaje ·nieco·

odmien-ną analizę gazu dla tego samego otworu:

CH4 - 96,4%; CO- 2,2%, N2 - 1,4%.

Dla gazu

z

otworu wierln. · Komorowice II

(daswniej Alt Bielita:, Batzdorf) koło Bielska,

tak Michael (6), jak i Petrascheck podają

jed-nakowe wyniki 2 analiz:

CH_{4 -} 97%, H

-

·

3

%

CH_{4 -} 93%, H - 5%.

N ajwięks:re ciśnienie gazu kopalnianego zmie-rzył w r. 1926 inż. Mastalir na kopalni

Larisch-Monnich, które wynosiło 20 atmosfer. Najwięk­

sze ciśnienie gazu w węglu wynoszące 42,5

'lt-mosfer stwierdzono w Belgii (Patteisky, 9).

Prze-pływ w kopalniach najwięcej gazowych rejonu karwińskiego {Gabriela, Sucha, Barbara) wyno-siłokolo 20 zn3/min., w średniogazowych

4,2-8,2 zn3jmin. ·

Wielkie zasługi dla udowodnienia p<>chod·~e­

nia gazów z węgla w zalażności od stopnia

uwęglenia ma Bergius, który proces ten odt\vo-rzył w laboratorium. Bergius przep1'9wadzil do-świadczenie, nagrzewaJąc torf i celulozę do

340°C w autoklawach pod ciśnieniem ponad l 00

atmosfer w obecności wody, co dało proditkt

bardzo zbliżony do zwykłego trustego węgla,

z 84,8% C; proces ten odbywał się z · wydzjeJe- .

niem C02 • Dalsze nagrzewanie tego produk'bu

pod ciśnieniem do 5 000 kg/~ cm8 _{SpOIWodowało}

dalszy proces uwęglenia i dało masę podobną do

antracytu z 87,2% C. Proces teń odbywał ~ię

z wydzielaniem gazów, o przewadze metanu.

(CH4) w ilości 70-80%, składem chemitznym

. podobnym do gazów WYStępujących w

kopal-niach. ·

Bergius zatem wykazał, że występowanie ga-·

· zów ziemnych w karbonie produktywnym

pozo-staj e w genetycznym związku z odgazowaniem

węgla wskutek procesu uwęglenia, a

wydziele-nie się suchego gazu ·palnego, jakim jest metan

(CH4), wymaga spełnienia specjalnych warun~

ków. Najważniejszym warunkiem jest osiąg­

nięcie przez węgle odpowiedniego stopnia uwę­

glenia, które wymaga, jak wykazało doświad­

czenie, bardzo wysokiego ciśnienia. .

Stopień uwęglenia substancji roślinnej polega

na stopniowym wzbogaceniu w pierwiastek węg­

la (C), .a utracie części lotnych, zwłas2X!za

wodo-ru i tlenu. Charakterystykę st-adiów uwęglenja

podają analizy chemiczne i techniczne. Analiza chemi~a podaje zawartości procentowe

pier-wiastków C, H, O, N, S, popiół i wilgoć w

da-nej substancji roślinnej. Analiza techniczna wy

-dziela w węglu wilgoć, popiół, koiks i części lotne

w procentach, co daje podstawę do podzialu

technicznego węgli, czyli klasyfikacji węgli ka

-miennych wg stopnia uwęglenia. Praktycznie

.

.

.~

przynależność do danej grupy węgli

wg

podzia-łu t~hnicznego jest określana proćentową za-wartością części lotnych w węglu. · .

. Analiza chemiczna głównych stadiów

· uwęglenia . · · Substancja•

l

c

l

H

J

o

l

N. Drzewo 50 6 48 . i T od 58 5,5 84,5 2 Węgiel brunatny 70 5 . 24 1,8 Węgiel kamienny 82 "5 12 0,8 Antracyt 94

s

s

ślad Grafit 100

+

.,

_-

-• Substancja już wolna od wilgoci i popiołu. _ ~.roces tworzenia '·się węgla odbywa siei w dwu

fazach: l) biochemicznej, 2) geochemicznej.

Faza biochemiczna sprzyja_ okresowi

otoriie-. nia. W fazie geochemicznej natomiast trwa okres właściwego uwęglenia, które rozwija się w dwu

etapach: l) diagenezy, 2) metamorfizmu. Na

eta-pie diagenezy tworzy się z torfu węgiel brunat.:.

ny·w procesie redukcji tlenu. Na etapie zaś

me-. tamorfizmu, gdzie główną rolę odgrywa ciśnie­

nie i temperatura, tworzą się różne. typy węgla

katm.iennego. Met.amorfi7Jlll, w zależności od ja-·

kości diśnienia, może być kontaktowy, statycz-:

ny lub dynamiczny. Metamorfizm statyczny

najb8'rdziej się uwidacznia w Zagłębiu

Westfal-skim (prawo Van't Hilta). Według prawa Van't

Hilta· proces uwęglenia rośnie ze wzrostem

tem-peratury i ciśnienia oraz głębokości.

Głównym czynnikiem wywołującym uwęgle:­

nie w Zagłębiu Górno-śląskim jest ciśnienie

dy-namiczne, w mniejszym stopniu statyczne, a

po-nadto temperatura. ~ejaw prawa -Van't Hilta

na omawianym terenie. nie jest wyraźny, po;_

nieważ oddziaływanie · potężnych sil nacisku

bocznego, powodujących tworzenie. się fałdów

i nasunięć dominuje nad' udziałem ciśnienia

warstw nadległych w przebiegu uwęglenia .

W pierwszych stadiach uwęglenia od torfu aż

do węgli kamiennych, jak wyk;:tzuje wyżej

po-dana analiza chemiczna, przede wszystkim

uby-wa tlen (proces redukcji) z wydzieleniem się

dużych ilości co2, gdy tymczasem zawartość

wodoru zmniejsza się w minimalnym stopniu.

. Dopiero w grupie węgli kamiennych, przy

przejściu od węgli gazowych do węgli tłustych,

co potwierdza równ~eż doświadczenie Bergiusa,

następuje gwałtowne wyzwolenie wodoru (H)

w postaci lotnego ·metanu CH4 • Jest to tzw.

"skok uwęglenia" (Inkohlungssprung), który

za-chodzi ściśle w określonych .warunkach i

dopro-wadza. do powstania węgli koksujących i

chu-dych przy jednoczesnym ich odgazowaniu

(wy.-dzielenie się C~), (Bocheński, 2):

węgle gazowe ...:._ 26 - 35% cz. lotnych;

skok uwęglenia; .

węgle tłuste (koksujące} - 18-:-26% cz. lotnych.

Stach i Lehmann (5) doszli do wniosku, że

z jednej strony węgle gazowopłomienne i

gazo-we, a z drugiej węgle tłuste i. chude, należą do

dwóch odrębnych grup; pomiędzy tymi

mi istnieje . jakaś granica (Inkoh1ungssprung), która wyraźnie zaznacza się w składnikach węg­

la matowego, a które są źródłem materii bitu- · micznej tych węgli.

Gaz zatem suchy, palny (CH) genetyczni·e się wiąże ·z odgazowaniem węgla wskutek "skoku

uwęglenia", który według jednych autorów

za-Leży tylko od ciśnienia, według innych od ciś­

nienia i od składu pierwotnego węgli.

Uwęglenie w niecce centralnej · Górno.:śląs­

kiego Zagłębia Węglowego osiągnęło tylko

sto-pień "węgli gazowych" (30% cz. lotnych), nie

stwierdzono tam również objawów gazowych. Badania węgli z otworów wiertniczych przy

nasunięciu karpackim i na zachód od nasunię­

cia orłowskiego wykazały wyższy stopień uwęg­

lenia (węgle tłuste i chude) oraz silne objawy gazowe, związane z ruchami

górotwórczymi,·wy-rażonymi w tektonice fałdowej orogenezy

her-cyńskiej i alpejskiej.

Stawiana zatem przez geologię teza,. że ru-chy fałdowe, a więc tektonika jest przyczyną

różnych gatunków węgli według stopnia uwęg­

lenia i gazów kopalnianych, znalazła potwier- . dzenie tak w · laboratorium Bergiusa, jak i w przyrodzie.

Pierwsze i najskuteczniejsze uwęglenie przy-pada na czas pierwszego fałdowania pokładów węglowych, które nastąpiło wnet· po ich

osa-dzęniu się w fazie asturyjskiej: · Jednak serie

węglonośne, wypełnionę gazem kopalnianym,

pozostawały przeważnie podczas dłuższego

okre-su :bez przykrycia, skutldem czego c~ i

co2

uszły z nich, a przy tym wiele siodeł zostało ze-rodowanych, co przyśpieszyło ulatnianie się ga-zów. Był to okres I uwęglenia w orogenezie

her-cyńskiej. ·

Przyczyny jednak obecnej gazonośności k:tr-bonu należy szukać przeważnie w młodszych

ruchach górotwórczych, pod których wpływem

wznowiony został ·II proces uwęglenia. Po nim jeszcze nastąpił okres za krótki do całkowitego

odgazowania, uszczelniający zaś na.dkład iłów mioceńskich w większ.ości wypadków uniemożli­ wiał ulatnianie się gazów.

·Wybuchy kópalniane połączone z silną

gazo-nośnością występują przeważnie w tych okrę­

gach kopalnianych, które sąsiadują z młodymi

pasmami górskimi Alpidów albo same uległy

po-fałdowaniu alpejskiemu. Odnosi się to w pierw-szej linii do południowej części Górno-śląskiego

Zagłębia Węglowego, w której znajdujemy

wpływ karpackich · procesów górotwórczych;

gdzie można zauwazyc silny wpływ gazów . w szybach i otworach wiertniczych, położonych

blisko brnegu lub pod nasunięciem karpackim. Geologiczne warunki złóż węglowy'ch

powo-dują więc odgazowanie węgli, tj. przetworzenie

węgla płomiennego w węgle tłuste, -chude, a na-wet w antracyt, czyli stopniowe zmniejszenie

w węglu lotnych składników-, a gazy uwalnia:.. ne w ten sposób zachowują się albo w samym

węglu, albo ulatniają się w skały ota·czające, je""

żeli są one szczelinowate lub odpowiednio poro~

wate.

W

węglach o s_łabym stopniu uwęgienia proces

uwęglenia wyrażał się w wytworzeniu

przewaz-nie H20 i C02, stąd w kopalniach węglą

bru-natnego spotykamy gaz węglowy (C0_2), lecz nie metan (CH4). Dopiero w węglach kamiennych

i to po "skoku uwęglenia" proces uwęglenia

wy-raził się w wytworzeniu gazu CH4 , który w

ko-palniach węgla kamiennego zazwyczaj nazywa-·ny jest gazem kopalnianym, wybuchowym

(Schlagwetter, gcisou).

Gazy wybuchowe, zależnie od tektoniki

da-nego rejonu, znajdują się na złożu pierwotnym

zamknięte w porach węgla, jak również

zaad-sorbowane przez węgiel. Na złożu iWtórnym

wy-stępują pod ciśn1eniem w piaskowcach,

posia-. dających dużą porowatość, w zlepieńcach

i szczelinach górotworu węglonośnego oraz w

piaszczysto-żwirowych · warstwach

podstawo-wych lub soczewkach nadkładu. Ze względu na sposób lokalizacji gazy dzielą się na pokładowe,

które tworzą rozlegle horyzonty gazowe,

zam-knięte przez wody okalające, oraz szczelinowe,

jeśli wypełniają szczeliny dyslokacyjne zazwy._ czaj ściśnięte w porach brekcji tektonicznej.

Ponieważ C02 ~ powodu swefrozpuszczalności

w wilgoci skalnej ma możność stopniowego usu-. wania się, występuje w większych ilościach tyl-ko tam, gdzie jego ogniska zostają uzupełniane,

przez stały dopływ z głębi. Nadzwyczajnie

du-ża zawartość

co2

w górotworze węglonośnym

o wysokim stopniu uwęglenia może być tylko

wytłumaczona sąsiedztwem kanałów

dostarcza-jących juwenilnego

co2,

pozostających w związ­

ku z młodymi objawami wulkanicznymi .. Uwalnianie gazów w odbudowie górniczej .r1a kopalni następuje skutkiem zbliżenia się z ro-botami . górniczymi do złóż garowych prz.ez po-wolny wypływ do przestrzeni kopalnianych, przez gwałtowne wybuchy metanu i

co2

zwią­

zane z zawalaniem się' mas węglowych jak

rów-n1eż przez soczewki przecięte systemem szpar

i szcz.elin. Główna masa gazu uchodzi zwolna.

Występowanie pęcherzy gazowych ogranicza się

raczej do kopalń z gazami wybuchowymi, przy czym· gwałtowne wybuchy zachodzą zarówno przy, gazie kopalnianym (CH4), jak też i przy

eo

2 • Gaz, który jest przyczyną wybuchów

ko-palnianych, skupia s,ię pod wysokim ciśnieniem

w próżniach tkanek komórkowych; kanały

ko-mói'Ikowe są kompletnie zatamowane. Węgle,

za-wierające wyższy procent wilgoci, mają system

włoskowaty otwarty i kopalnie t&kie nie są

gazowo-wybuchowe. _Węgle zaś o niskim

pro-ce~ie wilgoci są zwykle g~zowo niebezpieczne.

WYSTĘPOWANIE· GAZóW W Z~GLĘBIU

Największe objawy gazu palnego zaróiWno w karbonie, jak i w nadkładzie, stwierdzono. w za-chodniej, południowo-zachodniej i południowej części Zagłębia Górno-śląskiego.

Występują one w karbonie w kopalniach rejo-nu .ostrawsko-karwińskiego, Gorzyc, Marklowic, Rybnika, Silesii i Brzeszcz oraz w otworach

wiertniczych rejonu Frydka,- Gołkowic, Mark-lowic, Drogomyśla i Czechowie.

. Gazy w nadkładzie karbonu występują .w spą­ gowych utworach nasunięcia fliszu karpackie- .

go i w osadach mioce~kich wzdłuż brzegu

fli-szu karpackiego, począwszy od Przedbórza i Ce-ladnej aż· po Bulowice.

Objawy gazowe w karbonie stwierdzono w ko-palniach i otworach wiertniczych tak w okręgu ostrawsko-karwińskim, jak i w· polskim

zagłę-biu węglowym. · · .

Największe objawy gazu kopalnianego stwier-dzono w kopalniach rejonu. ostrawsko-karwiń­

skiego. Tabela gazonośności K. Patteisky'ego (11) podaje zestawienie szybów rejonu

ostraw-sko-karwińskiego z wydajnością· gazów palnych (CH4) w m3 _{na l tonę wydobycia węgli. Na·} pod-stawie danych w tej tabeli możemy. wydzielić

5 grup szybów pod względem gazonośnOści.

I grupą (100 mil gazu na .l t; wydobycia węgla)

. . Rejon karwiński Szyb Barbara " Gabriela " Sucha " Franciszek II grupa (30 - 70 m3 na l t.) Rejon karwiński Szyb Franciszka " Głęboki " Hohenegger . " Nowy Rejon·ostrawski Szyb Anzelm " Franciszek " Hubert · Folska Szyb Si!esia III grupa (20-50 m3 na l t.) ·Rejon karwiński Szyb Henryk " Jan " Główny " Bettina " Zofia -IV grupa (16-37 m3 na l t.)' Rejon petrwaldzki Szyb Ludwik " ·Pokrok " Jadwiga " Wacław ". Eugeili usz Rejon ostrawski Szyb Oskar " Jerzy " Louis " Aleksander

V grupa (bardzo sła;be gazy, poniżej 20 m~ na· l t.) Rejon ostrawski. Szyb Emina " Henryk Szyb Hermenegilda . " Ignacy " Michael " . Michał " Salomon· " Salm " Trójca· " Teresa . " Jan - Maria

Powyższe objawy gazowe· pochodzą z warstw brzeżnych, siodlo\vych i łękowych. Przy tym . występują nawet 1W strukturach synklinalnych,

lecz na zboczach garbów erozyjnych (gór· po-grzebanych), przecinających pokłady węgla

(inwersja obrazu). .

Na obszarze Folskiego Zagłębia Węglowego

gazonośnością kopalń zajmował się R.. Wawer-sik (13) ·z kopalni Ema koło Rybnika, który

.ze-. stawił dane cyfrowe odnośnie do powyższego

za-gadnienia. ·

. Wawersik podaje, że Urząd Górniczy we

Wrocławiu ogłosił

z

82 zakładów kopalnianych

12 jako kopalnie gazonośne (z wybuchami gazu)

w całym zasięgu, 7 zaś kopalń tylko częściowo wydających gaz _(CH4) w pojedynczych przy-padkach.

Z tych

U:·

kopalń gazowych 3 · przypada na okręg rybnicki, l na Zabrze, 4 na rejon mysio-wieki, l na nieckę Dąbrowy Górniczej i 3 na

centralną nieckę (Brzeszcze, Silesia, Dębieńsko). Kopalnie zaś częściowo gazonośne, z pewnymi

oddziałami ·gazowymi, występują na głównym siodle poprzecznym (Zabrze - Chorzów - Sta-linogród).'

Biorąc pod uwagę warstWy geologiczne, w ja-kich nagromadzone są gazy, rozkład występowa­ nia gazów kopalnianych jest następujący na

ogó-łem 12 kopalń: .

warstwy brzeżne (górne ostrawskie, poniżej ·pokładu Andrzej) - 2 kopalnie niecki rybnickiej

(jejkowickiej); ·

warstwy brzeżne (górne ostrawskie najmłod­ sze, pokład Andrzej) - są wszędzie gazowe (l kopalnia Zabrze);

· warstwy siodłowe

grn

.

(pokl:ad Einsiedel do

Schuckmańn) - 4 kopalnie w strefie sfodłowej

Mysłowic, l kopalnia

w

niecce wschodniej Dą­

browy Górniczej; ·

warstwy rudzkie dln. - l kopalnia w niecce chwatowickiej; ·

warstwy orzeskie - l kopalnia Dębieńsko, l kopalnia Brzeszcze, l kopalnia Silesia.

Ilościowo wypływ gazu palnego (CH4) na l to-. nę wydobycia węgla przedsta:vvia się następują­

co

w

ważniejszych kopalniach gazowych:

kopalnia Chwałowieka 4,2-8,9 ms (0,10-0,28% w pow. szybie); · kopalnia Mysłowicka 1,~3,9 m3 _{(0,10-0,24%);} kopalnia ,Dębieńsko 0,58-3,68 m3 (0,18%); kopalnia Brzes~cze 2,85-3,81 .m3· (0,34%); kopalnia Silesia 18-:25 m3 (0,85%).

Dla porównania, rejon Zagłębia Ruhry wydaje

3o-100 m3_{/l tonę. Wnioski ze studiów nad ga ...} zami kopalnianymi są następujące:

l. Najwięcej gazów jest w pobliżu stt~efy

zabu-rzenia (Dębieńsko, Chwałowice, ·snesia).

· 2. Gaz kopalny pochodzi zarówno z węgla, jak

i ze skal otaczających. W węglu jest gaz

pierwotny,

w

skałach otaczających wtórny

(Ferstrnann). · ·

· 3. Stałe zagazowanie, dające się zmierzyć,

wy-stępuje w kopalni. Chwałowickie~ i SilesiL

Występuje żarówno w miejscach odbudowy

górni·czej, jak i podczas robót przygot~aw­

czych.

Oprócz gażów w kopalniach znahe są

obja-wy garowe· w wychodniach karbonu na

po-wierzchni ziemi oraz nawiercone w skali -prZe

-mysłowej w otworach wiertniczych.

I:..ITERATURĄ· l. B e r g i u

s -

Die Anwendung hoher Drucke bei

chemischen Vorgangen und eine Nachblldung des

Entstehungsprozesses der Steinkohle. Knapp,

Halle 1913. ·

2. · B o c h e ń ski T. - Wpływ nasunięcia

karpac-kiego na jakość węgli Górno-śląskiego Zagłębia

Węglowego. P.I.G. Biul. nr 3, Warszawa 1950.

. 3. E b e r t Th. - Die Stratigraphischen · Ergebnisse

der neueren Tiefbohrungen im Oberschlesischen

Steinkohlengebirge, mit Atlas, "Abh. preuss, geol. L.A." Heft 19, Berlin· 1895.

4. H i l t · C. - Die Beziehupgen zwischen .der Z u-·

sammensetzung und den technischen Ei

genschaf-ten der Steinkohlem. "Ztf. des Ver. Deutsch Ing."

1873, Bd 17.

5. L e h m a n n K. u. S t a c h E .. - Die .I>raktische Bedeutung der Ruhrkohlenpetrographie. "Glii.ck1 auf" 1930, nr 9. ·

1930, nr 9.

6. M i c h a e l R. - 'Ober den Gasausbruch im Tief-bohrloch Baumgarten bei Teschen . . "Zt. d. g, Ges,

kohlenformation . im Westgalizischen

Weichselge-biet des Oberschl. Steinkohlenbez. "Jahrb. d. Preuss, geol. L. A." B. 33, Berlin 1912.

8. M i c h a e l R. - Die Geologie d. oberschl. Stein-kohlenbezirkes. "Abh. Preuss, Geol. L. ·A. N. F." H. 71, Berlin 1913.

9. P a t t e isk y K. - Die Geologie der .im

Kohlen-. gebirge auftretenden Gase (Schlesisch - Ostra u) .

· "Gliickauf" 1926. · ·

10. P a t t e i s k y K. "'- 'Ober Schichtenfolge und den Bau des Kulmes im ostlichen Teile des Gesenkes.

"Lotos" Bd. 76, H. 1-3, Prag 1928.

11. Pat.teisky K., Folprec.ht J . - Die Geologie

des Ostrau-Karwiner Steinkohlenreviers.

Mahri-sch-Ostrau 1928.

12. Petraschek W.- Das Vorkommen v.

Erdga-sen in der Umgebung des Ostrau - Karwiner

Steinkohlenreviers. "Verh. d. g. R. A." nr 14,

Wien 1908. ·

13. W a w e r s i k R. - Die Schlagwetterverhaltnisse im Steinkohlenbezirk Oberschlesiens mit Ausn.ahme