Ziemniak Polski 2008 nr 2
WCIORNASTKI
WCIORNASTKI
(INSEKTA: THYSANO
(INSEKTA: THYSANOPTERA)
TERA)
I ICH ZNACZENIE
I ICH ZNACZENIE
W UPRAWACH ZIE
W UPRAWACH ZIEMNIAKA
NIAKA
dr Wojciech Sierka
Uniwersytet Śląski w Katowicach, Katedra Zoologii
ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice, email: wojciech.sierka@us.edu.pl
roducenci ziemniaków w pracy nad uzyskaniem jak najlepszych plonów zmagają się z wieloma niesprzyjają-cymi czynnikami abiotycznymi i biotycznymi. Bardzo ważna jest tu również walka ze szkodnikami, których życiowa działalność przynosi straty w zbiorach. Do wielu grup owadów uznawanych za szkodliwe dla ziem-niaków zaliczane są również wciornastki – Thysanoptera, dawniej przylżeńce (Lewis 1973). Jednakże, ze względu na drobne roz-miary tych insektów, producenci niejedno-krotnie nie doceniają zagrożeń, jakie niesie obecność tych owadów na plantacjach ziem-niaka. A już samo żerowanie wciornastków może zaburzać wzrost pędów ziemniaka, ob-jawiający się skręcaniem i zwijaniem liści, odbarwianiem płatków okwiatu, zasychaniem pąków kwiatowych czy defoliacją pędu (kom-pletną stratą liści), co w efekcie hamuje roz-wój roślin i przyczynia się do powstawania strat w zbiorach (Lewis 1973; Rodoni, Hen-derson 2004).
P
O wiele groźniejsze dla ziemniaka są jed-nak przenoszone przez wciornastki patoge-ny, w tym wirusy, z których wirus brązowej plamistości pomidora (ang. Tomato spotted
wilt virus – TSWV), należący do rodziny
Bu-nyaviridae (Milne, Francki 1984), uważany jest za najpoważniejszy problem. Chociaż wg Moritza (2006) wektorami wirozy TSWV może być sześć gatunków wciornastków –
Thrips setosus (Moulton 1928), Frankliniella schultzei (Trybom 1910), Frankliniella fusca
(Moulton 1902), Scirtothrips dorsalis (Hood 1919), Thrips tabaci (Lindeman 1889) i
Fran-kliniella occidentalis (Pergande 1895) – to w
polskich warunkach klimatycznych notowana jest obecność tylko dwóch ostatnich (Sierka, Gocyła 2004). Wciornastek tytoniowiec (Th.
tabaci) znany jest jako pospolity szkodnik
wielu roślin uprawnych (Moritz 2006). O po-tencjalnym niebezpieczeństwie dla upraw ziemniaka w Polsce, jakie stanowi, mogą świadczyć badania przeprowadzone w cie-plejszych strefach klimatycznych przez Sa-strosiswojo (1991). Autor ten donosi, że sku-teczne zwalczanie tego szkodliwego owada wymaga sporych kosztów w związku z jego opornością na insektycydy. Szczególnie groźny dla krajowych upraw ziemniaka jest również polifagiczny wciornastek zachodni (F. occidentalis), ponieważ obecnie trwa jego ekspansja w obrębie agrocenoz całej Euro-py; pierwotnie występował on na kontynencie północnoamerykańskim (Kirk, Terry 2003).
Symptomy infekcji ziemniaków wirozą TSWV mogą zależeć od szczepu wirusa i odmiany ziemniaka, ale najczęściej obser-wuje się miejscowe zmiany nekrotyczne na pędach lub plamy na liściach (Ullman i in. 1992). Bulwy zakażone tym wirusem są wsze drobne i zniekształcone, czasami z za-padniętymi obszarami tkanki i czarnymi, ne-krotycznymi plamami. Wnętrze bulwy może być niekiedy zupełnie puste. Te charaktery-styczne miejsca mogą wyglądać jak koncen-tryczne pierścienie i być widoczne przez skórkę. Równie często zakażone bulwy mogą nie mieć tego rodzaju oznak (Rodoni, Henderson 2004). Uszkodzenia obniżają ja-kość bulw.
Ziemniak Polski 2008 nr 2 Wykrywanie obecności wciornastków w
uprawach ziemniaków jest utrudnione z po-wodu niewielkich rozmiarów tych owadów (1--2 mm). Co więcej, te wybitnie tigmotak-tyczne insekty zasiedlają wszelkie dostępne im ciasne przestrzenie, zwłaszcza w kwia-tach (Moritz 2006). Najlepszym sposobem detekcji ich obecności w monitorowanych uprawach ziemniaka jest kontrolne otrząsa-nie kwiatów nad arkuszem papieru, tacką lub pułapką lepną. Te ostatnie mogą być równie dobrze umieszczane wokół upraw, wśród okolicznych roślin. Jeśli w badanym materia-le pojawiają się wciornastki, to zauważa się je najczęściej jako ciemne, bardzo drobne, szybko poruszające się obiekty (Sierka 2004).
Ponieważ nie ma możliwości bezpośred-niego zwalczania infekcji wirusowych na ziemniakach, wszelkie czynności związane z ochroną mają charakter działań profilaktycz-nych, zarówno w odniesieniu do wektorów wi-rusów (wciornastków), jak i szczegółowych kontroli fitosanitarnych (OEPP/EPPO 1989, Loomans i in. 1995), lub jest prowadzone zwalczanie chemiczne wciornastków jako wektorów TSWV. Stosując zabiegi ochronne, należy pamiętać, że owady te są często od-porne na działanie insektycydów (Rodon, Henderson 2004), a przenoszony przez nie TSWV jest organizmem objętym przepisami kwarantannowymi EPPO – lista A1 (OEPP/ EPPO 1984).
Chociaż zagrożenia powodowane obec-nością wciornastków w obrębie polskich upraw ziemniaka wydają się wciąż jeszcze bagatelizowane, to w krajach sąsiednich, np. w Niemczech, jako typowo ziemniaczane szkodniki są już klasyfikowane, obok wspo-mnianych wciornastków, także przedstawi-ciele Thysanoptera nie przenoszący groź-nych wiroz, jak np. wciornastek czerniec (Thrips physapus (Linnaeus 1758) czy nawet wciornastek kwiatowiec Frankiniella intonsa (Trybom 1895) (Stahl i in. 1993), a nieporów-nywalnie groźniejszy dla krajowych upraw kwarantannowy wciornastek Thrips palmi (Karny 1925) (lista kwarantannowa, załącz-nik 1 i 2 do rozp. ministra rolnictwa i rozwoju
wsi z dn. 26 marca 2004 r. w sprawie zapo-biegania wprowadzaniu i rozprzestrzenianiu się organizmów kwarantannowych ( Dz. U. Nr 61, poz. 571 ze zm.) wydaje się skutecz-nie wkraczać do Polski (Karnkowski, Łaba-nowski 1991; Loomans, Vierbergen 1997). Literatura
1. Karnkowski W., Łabanowski G. 1991. Thrips
pal-mi Karny – szkodnik kwarantannowy w Polsce. – Ochr.
Rośl. 7: 20-21; 2. Kirk W. D. J., Terry L. I. 2003. The spread of the western flower thrips Frankliniella
occi-dentalis (Pergande). – Agric. Forest Entom. 5: 301-
-310; 3. Lewis T. 1973. Thrips their biology, ecology and economic important. Academic Press London and New York. (Harcourt Brace Jovanovich Publishers), 349 s.; 4. Loomans A. J. M., Lenteren J. C., Tom-masini M. G., Maini S., Rludavets J. 1995. Biological control of thrips pests. Wageningen Agric. Univ. Pap. 95: 1-202; 5. Loomans A. J. M., Vierbergen G. 1997.
Thrips palmi. A next thrips pest in line to be introduced
into Europe? – Bull. IOBC/WPRS 20: 162-168; 6. Mil-ne R. G., Francki R. I. B. 1984. Should tomato spotted wilt virus be considered as a possible member of the family Bunyaviridae? – Intervirology 22, 76; 7. Moritz G. 2006. Thripse-Fransenflügler, Thysanoptera. West-arp-Wiss.: 384 s.; 8. OEPP/EPPO. 1984. Data sheets on quarantine organisms No. 128, Potato viruses (non-European). – Bull. OEPP 14: 11-22; 9. OEPP/EPPO. 1989. Data sheets on quarantine organ-isms No. 177, Frankliniella occidentalis. – Bull. OEPP 19: 725-731; 10. Rodoni B., Henderson A. 2004. To-mato spotted wilt virus in potatoes. – Agric. Notes 891: 1-3; 11. Sastrosiswojo S. 1991. Trips in vegetables in Indonesia. [W:] Talekar N. S. (ed.). Thrips in South East Asia. Asian Vegetable Research and Develop-ment Centrer: 12-17; 12. Sierka W. 2004. Techniki pracy z wciornastkami (Insecta, Thysanoptera). – Thy-sanopteron 1: 20-23; 13. Sierka W., Gocyła A. 2004. Wykaz i rozmieszczenie geograficzne krajowych wcior-nastków (Insecta, Thysanoptera). – Thysanopteron 1: 24-57; 14. Stahl M., Umcelter H., Jörg G. 1993. Pflanzenschutz im Zierpflanzenbau. Ulmer Stuttgart: 396 s.; 15. Ullman D. E., Cho J., Mau R.F.L., West-cot D. M., Custer D. M. 1992. Thrips Tomato Spotted Wilt Virus interactions. Morphological, behavioral and cellular components influencing thrips transmission. – Adv. Dis. Vector Res. 9: 195-240
