Wieś i Rolnictwo 2 (187)/2020 ISSN 0137-1673 doi: 10.7366/wir022020/01
Marie-Claude Maurel
,
Guillaume Lacquement
Od gospodarstwa wielkoobszarowego
do agrobiznesu: w stronę nowego kapitalizmu rolnego
w Europie Środkowej?
Streszczenie: Rozwój nowych form organizacji produkcji – agroholdingów o silnej integracji
pionowej – całkowicie zmienia geografię rolną Europy Środkowej. Wielkie gospodarstwa, powstałe w specyficznym kontekście historycznym, stały się podstawą penetracji rolnictwa przez kapitalizm i charakterystyczne dla niego stosunki sił. Coraz większy wpływ agro-biznesu na zasoby gruntowe i aparat produkcyjny wynika z warunków ekonomicznych, a przede wszystkim politycznych akumulacji różnych komponentów kapitału. W artykule przeanalizowano logikę ekonomiczną ekspansji agrobiznesu w rolnictwie państw Europy Środkowej.
Słowa kluczowe: rolnictwo postkolektywistyczne, agroholding, finansjalizacja rolnictwa,
Europa Środkowa.
1. Wprowadzenie
Jednym z aspektów globalizacji ekonomicznej jest szybki rozwój nowych spo-łecznych form organizacji produkcji rolnej, co wiąże się szeroko rozumianym pro-cesem finansjalizacji (financialization) sektora rolnego i rolno-spożywczego. Pośród różnorodnych przejawów tego trendu można wymienić inwestycje grup finanso-wych, masowe nabywanie ziemi, czyli land grabbing, hiperkoncentrację ziemi itd. Procesy globalizacji wymuszają osiąganie efektu skali przez skupienie inwestycji w małej liczbie wielkich gospodarstw, co powoduje coraz większe uzależnienie
Guillaume Lacquement, prof. dr, profesor na Université Perpignan, ART-Dev (Acteurs, Ressources et Territoires dans le Développement) CNRS, Via Domitia, 66000 Perpignan, lacqueme@univ-perp.fr; Marie--Claude Maurel, prof. dr, emerytowana profesor, École des Hautes Études en Sciences Sociales, 54 Boulevard Raspail, 75006 Paryż, członek Académie d’Agriculture de France, Marie-Claude.Maurel@ehess.fr.
sposobu funkcjonowania rolnictwa od kapitału finansowego. Ponownie przy-ciąga uwagę zjawisko nazywane „rolnictwem korporacyjnym” (Purseigle 2012, 2013, 2019) lub „rolnictwem przedsiębiorstw” (corporate farming), tzn. takie formy organizacji produkcji rolnej, których priorytetowym celem są zyski typu speku-lacyjnego. Dominacja przestrzenna tego typu rolnictwa o zupełnie nowych ce-chach rozszerza się nieustannie na całym świecie, a Europa nie stanowi tu wyjątku. W ostatnich 20 latach rolnictwo korporacyjne szybko rozwija się w wielu krajach Europy Środkowej. Powstają bardzo duże gospodarstwa rolne wchodzące w skład agro holdingów o silnej integracji pionowej, a wyłanianie się tych nowych form organizacji produkcji całkowicie zmienia mapę rolnictwa. Celem tego artykułu jest pokazanie procesu ich rozprzestrzeniania się w rolnictwie wybranych krajów postkolektywistycznych Europy Środkowej, w których od początku lat 90. XX w. prowadzimy obserwacje dekolektywizacji rolnictwa i jego społecznych skutków.
Konstatacja o istotnej roli dużych, a nawet bardzo dużych gospodarstw rolnych jako społecznej formy organizacji produkcji wymaga uzasadnienia i przedstawienia przemawiających za nią argumentów. W artykule:
– po pierwsze, przedstawiony zostanie zarys ich trajektorii historycznej w ciągu minionego wieku, gdyż obserwowana dziś konsolidacja gospodarstw wielko-obszarowych jest ostatnim etapem długiej serii zmian strukturalnych (Swain 2013);
– po drugie, dokonana zostanie analiza dróg rekompozycji postkolektywistycz-nych systemów rolniczych, wskazująca na wiodącą rolę dynamiki koncentracji ziemi;
– po trzecie, podkreślona zostanie rola potężnych aktorów agrobiznesu, którzy w swoich strategiach produkcyjnych kierują się wymogami gospodarki zglo-balizowanej. Omawiane formy produkcji, obserwowane obecnie w Europie Środkowej, są dynamicznie rozwijającym się, a wcześniej nieznanym wariantem rolnictwa przedsiębiorstw.
Analiza, uwzględniająca wyżej sformułowane tezy, pozwala dostrzec w ekspansji wspomnianych nowych form organizacji produkcji odnowioną wersję kapitalizmu agrarnego. Gospodarstwo wielkoobszarowe, wynik pewnego szczególnego procesu historycznego, było bazą penetracji rolnictwa przez kapitalizm z jego specyficzny-mi stosunkaspecyficzny-mi społecznyspecyficzny-mi. Rosnąca w tym regionie dospecyficzny-minacja agrobiznesu nad ziemią i środkami produkcji wynika z uwarunkowań ekonomicznych, a przede wszystkim politycznych, sprzyjających akumulacji różnych elementów składowych kapitału. Powiększa się kontrola agrobiznesu nad coraz większą częścią ziemi i środków produkcji. W znacznej mierze wynika to z poparcia udzielanego aktorom agrobiznesu przez związanych z nimi polityków.
2. Gospodarstwo wielkoobszarowe, szczególna struktura postkolektywizmu 2.1. Dominująca społeczna forma produkcji
Występowanie gospodarstw wielkoobszarowych jest szczególną cechą rolnictwa w krajach, które doświadczyły kolektywizmu agrarnego. Nigdzie indziej w Europie gospodarstwa wielkoobszarowe nie osiągają takich rozmiarów ani nie zajmują tak dużej części powierzchni użytków rolnych. Dominują one we wschodnich Niemczech (dawne NRD), w Czechach i na Słowacji; odgrywają też dużą rolę na Węgrzech. W Polsce, w której rolnictwo chłopskie oparło się kolektywizacji, gospo-darstwa wielkoobszarowe stanowią margines, są obecne na terenach, gdzie przed 1990 r. istniały PGR-y. Mimo iż rolnictwo polskie ze względu na swoistą strukturę agrarną, na którą składają się przede wszystkim gospodarstwa rodzinne (Maurel, Halamska, Lamarche 2003), jest wyjątkiem pośród otaczających krajów, to również w nim daje się odnotować wpływ rozwijającego się agrobiznesu.
„Gospodarstwo wielkoobszarowe” jest kategorią dyskusyjną z powodu względ-ności – zmiennej w czasie i przestrzeni – swojej definicji. Należy więc najpierw uściślić, jak pojmujemy tę kategorię oraz jakie źródła i dane pozwolą wyróżnić nasz przedmiot badań. Identyfikacja gospodarstw wielkoobszarowych opiera się na danych statystycznych Eurostatu, zebranych według wspólnej metodologii dla wszystkich krajów członkowskich UE. Używane tam kategorie statystyczne po-zwalają na inwentaryzację gospodarstw rolnych według jednolitych kryteriów, do których należą: obszar użytków rolnych (UAA – utilized agricultural area), siła ekonomiczna wyrażona w jednostkach standardowej produkcji (SO – standard output), status prawny gospodarstwa (osoba fizyczna lub osoba prawna). Do tego dochodzą dane na temat siły roboczej i specjalizacji techniczno-gospodarczej. Kryteria klasyfikacji zdefiniowane przez Farm Statistical Survey (FSS) pozwalają na charakterystykę profilu strukturalnego gospodarstw rolnych w skali regionów na poziomie NUTS 2 oraz krajów członkowskich (NUTS 1). W opisywanej tu analizie przyjęto wielkość (obszar) gospodarstwa jako główną cechę definiującą gospo-darstw wielkoobszarowych; był to próg 100 ha, dzielący europejskie gospogospo-darstwa
rolne na small i (powyżej 100 ha) large farms1. Dalej te ostatnie zostaną ukazane
na tle agrarnych profili strukturalnych (określonych przez udziały w liczbie oraz powierzchni różnych statystycznie określonych kategorii gospodarstw).
1 https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Small_and_large_farms_in_the_
EU_-_statistics_from_the_farm_structure_survey&oldid=406560 (dostęp: styczeń 2020). W 2016 r. w UE (w 28 państwach członkowskich) kategoria gospodarstw rolnych o powierzchni ≥ 100 ha (large farms) obejmowała 3,3% całkowitej liczby gospodarstw i 52,7% obszaru użytków rolnych.
Tabela 1. Gospodarstwa wielkoobszarowe w rolnictwie wybranych krajów Europy
Środkowej
Table 1. Large-scale farms in the agriculture of some selected Central European
countries
Kraj Liczba gospodarstw wielkoobszarowych ≥ 100 ha Obszar użytków rolnych (UAA) w ha Jako % całkowitej liczby gospodarstw Jako % całego obszaru użytków rolnych kraju Średnia powierzchnia gospodarstwa wielkoobszarowego w ha Niemcy (b. NRD) 009 030 05 150 670 36,4 93,2 570 Czechy 004 710 03 024 100 17,8 88,0 642 Słowacja 002 400 01 674 120 9,4 89,0 698 Węgry 008 760 02 959 210 2,0 63,0 338 Polska 012 010 03 032 510 0,9 21,0 252 Unia Europejska 345 350 91 334 920 3,3 52,7 264
Źródło: Statystyczne badanie gospodarstw rolnych, Eurostat 2016. Source: Farm Statistical Survey, Eurostat 2016.
Rysunek 1 przedstawia część UAA eksploatowaną przez gospodarstwa wielko-obszarowe, co wyraża stopień koncentracji zasobów ziemi.
Słowacja, Czechy, Węgry i wschodnia część Niemiec mają większy niż przeciętna w UE (52,7%) udział obszaru użytków rolnych zajmowanych przez gospodarstwa wielkoobszarowe. Na Słowacji, w Czechach i we wschodnich Niemczech ponad 4/5 powierzchni rolnej eksploatowane jest przez wielkie jednostki produkcyjne, a na Węgrzech odpowiednia wartość wynosi 63%. Kraje te zajmują najwyższe pozycje
w europejskim rankingu udziału gospodarstw o takiej powierzchni (> 100 ha)2.
Jeżeli weźmiemy pod uwagę inny wskaźnik wielkości gospodarstw – wielkość ≥ 250 000 € standardowej produkcji – to w Czechach i na Słowacji ponad 3/4 po-wierzchni UR należy do tej kategorii gospodarstw, ponad połowa gospodarstw w (całych) Niemczech i prawie 2/3 na Węgrzech: są to wartości większe od średnich dla całej UE. Gospodarstwa rolne w tych krajach mają nie tylko wielkie powierzch-nie, ale są także ekonomicznie silne. W Polsce gospodarstwa wielkoobszarowe są mniej liczne i mają przeciętnie mniejszy obszar niż w wyżej wymienionych krajach; jest ich sporo w województwach zachodniopomorskim (52,6%) i lubuskim (45,9%),
zajmują prawie 2/5 powierzchni w dolnośląskim (39,8%) i opolskim (39,6%), ponad 1/3 w pomorskim (34,8%) i warmińsko-mazurskim (33,4%).
Rysunek 1. Udział ziemi użytkowanej rolniczo w dużych gospodarstwach rolnych
po-wyżej 100 ha
Figure 1. Share of the utilised agricultural area (UAA) in the large farms over 100 ha Źródło: badanie własne; Statystyczne badanie gospodarstw rolnych, Eurostat, 2016, https://ec.europa.eu/euro -stat/fr/data/database (dostęp: luty 2020).
Source: Own study; Farm Statistical Survey, Eurostat, 2016, https://ec.europa.eu/eurostat/fr/data/database (accessed: February 2020).
To właśnie obecność bardzo dużych, liczących setki hektarów gospodarstw, wytwarzających znaczne wolumeny produkcji (mierzone wartością w tysiącach €), jest cechą charakterystyczną profili strukturalnych rolnictwa nowych landów
granice państw
granice regionów (Eurostat NUT52) dawna granica między RFN a NRD
poniżej 20% 20–40% 40–60% 60–80% powyżej 80% N 0 100 km Budapeszt W ę g r y Bratysława Słowacja Praga C z e c h y Warszawa P o l s k a Berlin Nowe landy niemieckie
niemieckich, Republiki Czeskiej, Słowacji i Węgier, co pokazują dane zawarte w ta-belach 1 i 2. Gospodarstw wielkoobszarowych jest niedużo, zarówno w liczbach bez-względnych, jak i w odniesieniu do całkowitej liczby gospodarstw, jednak zajmują one miażdżącą większość użytków rolnych i wytwarzają taki też wolumen produkcji, co wskazuje na wysoki poziom koncentracji ziemi i wielkości ekonomicznej.
Tabela 2. Udział gospodarstw rolnych o wielkości ekonomicznej ≥ 250 000 € w 2016 r. Table 2. Proportion of farms reporting economic value ≥ €250,000 in 2016
Kraj W % wszystkich gospodarstw W % powierzchni użytków rolnych (UAA) Niemcy 19,1 58,7 Czechy 11,0 75,5 Słowacja 5,2 75,0 Węgry 0,8 39,7 Polska 0,7 13,9 Unia Europejska 2,9 33,6
Źródło: Statystyka Rolnictwa, Leśnictwa I Rybołówstwa, Eurostat 2018. Source: Agriculture, Forestry and Fishery Statistics, Eurostat 2018.
2.2. Ciągłość przestrzennej dominacji gospodarstw wielkoobszarowych
Obecna supremacja przestrzenna gospodarstw wielkoobszarowych w central-nej części kontynentu europejskiego wiąże się ze zdominowaniem przez wielkie posiadłości dawnego terytorium na wschód od Łaby. We wschodnich Niemczech, Czechach, na Słowacji i Węgrzech gospodarstwa wielkoobszarowe mają dziedzicz-ny, poszlachecki charakter. W przededniu I wojny światowej wielka własność ziemska dominowała na tych obszarach, a jej formy były jeśli nie identyczne z obecnymi, to przynajmniej im bliskie. Ten fakt trwale wpłynął na wiejskie sto-sunki społeczne i pozycję ekonomiczną chłopów. Analiza struktury własności we wschodnich Niemczech wykazała, że majątki o powierzchni przekraczającej 100 ha zajmowały ponad połowę użytków rolnych położonych na wschód od Łaby (Eddie 2008). Cztery piąte ziemi było w posiadaniu junkrów i rodzin książę-cych, reszta należała do państwa pruskiego, a tylko niecałe 4% do osób prawnych. Równie wielkie były posiadłości ziemskie arystokracji w Austro-Węgrzech, gdzie w roku 1914 niecałe 1% populacji posiadało 40% ziemi rolniczej. W Niemczech, na Węgrzech i w Polsce w ich ówczesnych granicach ta – zdominowana przez wielką własność ziemską – struktura rolna przetrwała do II wojny światowej (rysunek 2).
Tylko w międzywojennej Czechosłowacji przeprowadzono najbardziej skuteczną
reformę rolną3. Ta krótka panorama historyczna sugeruje pewien rodzaj filiacji
między dawnymi wielkimi posiadłościami i obecnymi wielkimi gospodarstwami rolnymi. Ta teza wymaga jednak bardziej dokładnych analiz.
Rysunek 2. Duże gospodarstwa rolne powyżej 100 ha ziemi użytkowanej rolniczo
w Niem czech w okresie Republiki Weimarskiej (1925)
Figure 2. Share of farms over 100 ha in the utilised agricultural area (UAA) in the
time of the Weimar Republic (1925)
Źródło: Niemiecki Atlas Rolniczy, Statystyczne Biuro Rzeszy, 1934. Source: Deutscher Landwirtschaftsatlas, Statistisches Reichamt, 1934.
Trzeba bowiem wziąć pod uwagę zmiany, jakie zaszły na tych obszarach do 1950 r., kiedy rozpoczęto wdrażanie kolektywistycznego modelu rolnictwa, wiążące się z konfiskatami, pozbawianiem własności i wywłaszczeniami oraz 3 Wojciech Roszkowski (1995) podaje, że ok. 1930 r. gospodarstwa większe niż 50 ha stanowiły
w Czechosłowacji ok. 21% UR, na Węgrzech – 51,3%, w Polsce – 47,3%. Do 1939 r. w Czechosłowacji roz-parcelowano 1292 tys. ha (12% powierzchni UR), na Wegrzech – 727 tys. (8,5% UR), w Polsce – 2654 tys. ha (7% UR). Przyp. redakcji.
Share of farms over 100 ha in the UAA
10 to 30% 30 to 50% 50 to 70% no data Mecklenburg--Schwerin Baden Main Provinces Ostpreußen M. Strelitz Pommern Sachsen Oldenburg Anhalt Braunschweig Wes alen Niederschlesien Oberschlesien Sachsen Bayern Hannover Schleswig--Holstein Brandenburg Thüringen Hessen Rheinland Hessen Saarland Nassau Wür emberg Kraje związkowe Prowincje 0 50 100 km 50–70% powyżej 70% b.d. poniżej 10% 10–30% 30–50%
redystrybucją ziemi, których efektem było zerwanie owej strukturalnej ciągłości. Brutalne zmiany systemu własności szły początkowo w stronę fragmentacji po-legającej na transferze ziemi na rzecz drobnej własności chłopskiej, a następnie grupowania gruntów w związku z kolektywizacją. Kolektywizacja zaś – czyli zmuszanie rolników do wstępowania do kooperatyw rolnych – narzuciła model agrarny oparty na „socjalistycznej” doktrynie własności, wypróbowanej w systemie sowieckim. Ziemi jednak nie znacjonalizowano i nie nastąpiło uznanie wspólnej jej własności, ponieważ została ona „dobrowolnie wniesiona” przez chłopów do spółdzielni produkcyjnych. Nie było żadnego aktu prawnego znoszącego pra-wo własności członków kooperatyw, lecz w praktyce tytuły własności nie miały żadnego znaczenia. System kolektywistyczny wdrożył zasady „społecznego” za-właszczenia ziemi i środków produkcji, zespołową organizację pracy oraz dogmat wyższości gospodarstwa wielkoobszarowego, przywołując korzyści ekonomii skali. Te kilka zasad określało sposób planowego administrowania państwowymi gospodarstwami rolnymi i spółdzielniami produkcyjnymi, a także ich charakte-rystyczną wielkość.
Następstwem upadku reżimów komunistycznych była zmiana systemów eko-nomicznych i przywrócenie własności prywatnej, a w konsekwencji model kolek-tywizmu agrarnego został zastąpiony przez inny, dostosowany do reguł gospodarki rynkowej. Proces dekolektywizacji rolnictwa zasadzał się przede wszystkim na prywatyzacji ziemi i środków produkcji, przyjmując różne formy w zależności od kraju (Halamska 1998).
W b. NRD jasno wskazanym wyborem rządu federalnego był model faworyzu-jący rolnictwo rodzinne, co było promowane przez przywracanie stabilizacji makro-ekonomicznej i wdrażanie reform strukturalnych. Priorytetem politycznym stało się przywrócenie własności dawnym właścicielom. Ustawa o adaptacji rolnictwa (w wersji z 7 czerwca 1991 r.) przywracała pełnię praw własności w odniesieniu do całości dóbr niegdyś włączonych do spółdzielni (Lacquement 1996) oraz prawnie narzuciła restrukturyzację dawnych spółdzielni produkcyjnych (Landwirtschaftliche Produktionsgenossenschaft, LPG), które miały przyjąć status rożnego typu spółek: spółdzielni prawa prywatnego, spółek z ograniczoną odpowiedzialnością czy spółek akcyjnych albo komandytowych. Procedura prywatyzacji majątku gospodarstw państwowych (Volkseigenes Gut, VEG) w formie ich wydzielonych fragmentów została rozpoczęta przez urząd powierniczy, Treuhandanstalt, a w roku 1992 po-wierzona specjalnej instytucji (Bodenverwertungs- und -verwaltungsgesellschaft, BVVG), która opracowała program najmu ziemi jako długoterminowej dzierżawy, co stwarzało możliwości jej przekształcania we własność.
W krajach Europy Środkowej członkom rolniczych spółdzielni produk-cyjnych przywracano pełne prawa własności ziemi i innych dóbr, a dawni
właściciele, ograbieni przez reżim komunistyczny, mogli skorzystać z restytucji majątku w Czechosłowacji, a na Węgrzech w formie bonów kompensacyjnych. Gospodarstwa kolektywne zmuszono do zmiany statusu i sposobu funkcjonowania: stawały się one spółdzielniami właścicieli. Z inicjatywy specjalnie utworzonych instytucji (państwowe fundusze ziemi, agencje własności skarbu państwa) stopnio-wo rozpoczęła się prywatyzacja tych olbrzymich gospodarstw państstopnio-wowych. Ich ziemię i środki produkcji przekazano w dzierżawę poszczególnym gospodarującym lub grupom rolników, którzy przejmując ziemię i majątek, stworzyli gospodarstwa zasadniczo mniejsze od prywatyzowanych (Maurel 1994; Halamska 1995).
W Europie Środkowej i nowych landach niemieckich opisywane zmiany do-prowadziły do ponownej fragmentacji własności ziemi, przywracając status oparty na dawnych prawach własności, pochodzący częściowo z reform rolnych z 1945 r. Kapitał eksploatacyjny podzielono w formie udziałów między uprawnionych, nale-żących do różnych kategorii. Konsekwencją było rozdzielenie czynników produk-cji – ziemi, kapitału eksploatacyjnego i pracy – niegdyś połączonych w strukturze gospodarstw kolektywnych, oraz rozproszenie praw do ziemi i kapitału między wiel-ką liczbę małych udziałowców, niemających realnej siły ekonomicznej. Ta separacja była źródłem długiego i trudnego procesu rekompozycji praw własności zarówno kapitału eksploatacyjnego, jak i odnoszących się do praw użytkowania i dostępu do ziemi. W okresie po dekolektywizacji nieliczni aktorzy, bardziej przedsiębior-czy od innych – przede wszystkim dawna kadra zarządzająca byłych gospodarstw kolektywnych – wykorzystali posiadany kapitał społeczny dla przejęcia kontroli
nad „wiązką praw”4, czego dalekosiężnym celem było zachowanie koncentracji
ziemi i środków produkcji.
Gospodarstwa wielkoobszarowe mają długą historię, której momenty krytyczne związane są ze zmianami systemów własności. Przejście od wielkich posiadłości klas uprzywilejowanych do wielkich przedsiębiorstw rolnych, których kapitał należy do spółek, dokonało się za pośrednictwem kolektywizmu, który – z pozoru paradoksal-nie – umożliwił przetrwanie tych olbrzymich struktur. Forma przestrzenna, którą jest gospodarstwo wielkoobszarowe, umożliwiła przetrwanie formy strukturalnej, kierującej się logiką koncentracji ziemi i majątku. W tabeli 3 przedstawiono główne etapy i okresy przemian, które wyznaczają tę szczególną trajektorię.
4 Metafora „wiązka praw” albo „uprawnienia własnościowe” (bundle of rights) oznacza prawa i
Tabela 3. Od wielkiej posiadłości do przedsiębiorstwa w formie spółki: klasyfikacja
czynników produkcji
Table 3. From the latifundium to the farm – large legal entity: classification of
pro-duction factors Społeczne formy produkcji Ziemia (sposób dostępu do ziemi)
Kapitał eksploatacyjny Praca
Stan przedkolektywizacyjny Wielka posiadłość funkcjonująca zgodnie z zasadami logiki kapitalistycznej Własność dziedziczona w obrębie rodziny
Własność prywatna Pracownicy dniówkowi i chłopi, część wynagrodzenia w naturze Małe gospodarstwo funkcjonujące zgodnie z zasadami gospodarki chłopskiej Rozdrobnione parcele (dzierżawa lub własność) Narzędzia i stado w posiadaniu rodziny Rodzinna siła robocza, lokalne formy wzajemnej pomocy
Reformy rolne i następujące po nich kampanie kolektywizacyjne
Gospodarstwo spółdzielcze Wspólne użytkowanie ziemi „wniesionej” przez chłopów Niepodzielna społeczna własność członków Spółdzielcy Gospodarstwo państwowe
Własność państwa Własność państwa Pracownicy najemni
Dekolektywizacja, restauracja własności prywatnej
Spółdzielcze gospodarstwo wielkoobszarowe Dzierżawa od członków spółdzielni Udziały(przyznawane członkom wg różnych kryteriów) Aktywni członkowie spółdzielni Gospodarstwo wielkoobszarowe w zarządzie prywatnym Mieszany (własność i dzierżawa) Własność prywatna gospodarującego Rodzinna siła robocza, dorywczy pracownicy najemni Gospodarstwo wielkoobszarowe zarządzane przez spółkę Głównie wynajem od właścicieli małych parcel (reverse tenancy) Udziały (skoncentrowane w rękach zarządzających) Pracownicy najemni (stali i sezonowi)
Źródło: oprac. własne. Source: Own study.
3. Dynamika polaryzacji struktur 3.1. Zwiększona rola gospodarstw-spółek
Trajektorie postkolektywistyczne wiodły przez wzrost liczby bardzo małych gospodarstw samozaopatrzeniowych, pojawienie się pewnej ograniczonej liczby
średniej wielkości gospodarstw rodzinnych i/lub indywidualnych oraz przetrwanie wielkich gospodarstw funkcjonujących dzięki pracownikom najemnym (Halamska, Maurel 2010). Te największe nie mają odpowiednika w pozostałych częściach UE, gdzie towarowe gospodarstwa rodzinne stanowią dominującą społeczną for-mę organizacji produkcji. Spółdzielcze „gospodarstwa następcze”, które powstały z dawnych spółdzielni przekształconych na początku lat 90., charakteryzuje wysoki stopień koncentracji ziemi (co jest wynikiem dzierżawy od dawnych spółdzielców i licznych drobnych właścicieli) oraz kapitał eksploatacyjny stworzony z dawnych
udziałów (w wyniku oceny wkładu materialnego i wkładu pracy)5. Po początkowej
fazie dekoncentracji ziemi, powodującej przejściowo zmniejszenie się powierzchni „gospodarstw następczych” w stosunku do dawnych spółdzielni i gospodarstw
państwowych, a w niektórych przypadkach ich podział6, proces restrukturyzacji
przywrócił wielkie gospodarstwa zarówno w nowych landach niemieckich, jak i w Czechach, na Słowacji i na Węgrzech (Maurel 2012).
Spółdzielnie właścicieli, ukształtowane na początku lat 90., podobnie jak go-spodarstwa powstałe z prywatyzacji dawnych gospodarstw państwowych, stały się podstawą, na której uformowały się przedsiębiorstwa o statusie spółek. Użycie formy spółki pozwoliło na stabilizację kapitału gospodarstw przez powierzenie udzia-łów osobom prawnym (legal entities) o różnym statusie. Udziały kapitałowe były często skupowane przez kadrę kierowniczą gospodarstw, co doprowadziło do ich stopniowej koncentracji w rękach nielicznych akcjonariuszy. Ziemia pozostawała w rękach właścicieli, dla których jedynym wyjściem było oddanie jej w dzierżawę nowym, spółkowym gospodarstwom. W rezultacie widać, że różnią się one od gospodarstw mających tylko jednego właściciela (sole holder), zajmują dużą część użytków rolnych dawnych wielkich gospodarstw i zwykle mają przeciętnie większą powierzchnię (zob. tabela 4).
W Czechach i na Słowacji spółka jako forma przedsiębiorstwa rolnego jest dość powszechna i odpowiada za użytkowanie większej części ziemi. W b. NRD spółki stanowią około połowy wielkich gospodarstw. Jeśli chodzi o Polskę, to w skali kraju mają niewielki udział, jednak ich znaczenie jest większe w jego zachodniej części, w województwach od zachodniopomorskiego do warmińsko-mazurskiego i od dolnośląskiego do kujawsko-pomorskiego (rysunek 3).
5 Należy przez to rozumieć sposób organizacji oparty na zasadzie rzeczywistej współpracy między
członkami.
6 Bardzo duże spółdzielnie, powstałe w latach 1960–1970 w wyniku fuzji, mogły być podzielone na
Tabela 4. Gospodar st w a-spó łki o powierz chni prz ekr acz aj ącej 100 ha Table 4. Farms – lar ge leg al en tities of a siz e e xceeding 100 ha K raj Liczba gospodar st w --spó łek Obs zar u żytk ó w roln ych w ha W % c ał ko wit ej liczb y gospodar st w W % c ał ko wit ej powierz chni u żytk ó w roln yc h W % liczb y wielkich gospodar stw (> 100ha) W % powierz chni wielkich gospodar stw (> 100ha) Śr ednia powierz chnia gospodar st w a w f ormie spó łki b. NRD 2 700 2 751 420 10,9 49,8 29,9 53,9 1 019 Cz ech y 2 260 2 392 580 8,5 69,2 48,0 79,1 1 059 W ęgry 3 040 1 834 330 0,7 39,3 34,7 62,0 0 603 Polsk a 2 060 1 125 660 0,1 7,8 17,2 37,1 0 546 Sł ow acja 1 650 1 475 260 6,4 78,0 68,8 88,1 0 894 Źró d ło: St at ys ty czne badanie g ospodar stw r oln ych Eur os ta t 2016, h ttps:// ec.eur opa.eu/ eur os ta t/fr/da ta/da tabase (dos tę p: marz ec 2020). Sour ce: F arm St atis tic al Sur ve y, Eur os ta t 2016, h ttps:// ec.eur opa.eu/ eur os ta t/fr/da ta/da
tabase (accessed: Mar
Rysunek 3. Liczba dużych gospodarstw rolnych powyżej 100 ha, w tym gospodarstw
rolnych w formie spółek, oraz udział ziemi użytkowanej rolniczo w gospodarstw ach rolnych w formie spółek w ogóle dużych gospodarstw rolnych powyżej 100 ha
Figure 3. Number of large farms over 100 ha, including large legal entities as well as
the share of legal entities in the utilised agricultural area (UAA) of large farms over 100 ha
Źródło: badanie własne; Statystyczne badanie gospodarstw rolnych, Eurostat 2016 https://ec.europa.eu/euro -stat/fr/data/database (dostęp: marzec 2020).
Source: Own study; Farm Statistical Survey, Eurostat 2016 https://ec.europa.eu/eurostat/fr/data/database (ac c essed: March 2020).
Nowe C z e c h y S ł o w a c j a W ę g r y P o l s k a niemieckie landy Warszawa Berlin Praga Bratys awał Budapeszt N 0 100 km granice państw
granice regionów (Eurostat NUT32) dawna granica między RFN a NRD Udział spółek w powierzchni użytków rolnych gospodarstw powyżej 100 ha powyżej 80% 60–80% 40–60% 20–40% poniżej 20% b.d. Liczba gospodarstw powyżej 100 ha 2500 2000 1500 500 spółki
W nowych landach niemieckich gospodarstwa-spółki, które zastąpiły dawne spółdzielnie (LPG – Landwirtschaftliche Produktionsgenossenschaft),
uprawia-ją dziś 49,8% powierzchni UR (dane z 2016 r.)7. Proporcja tych „gospodarstw
następczych” szybko zmniejszyła się po wprowadzeniu zasad prywatyzacji rol-nictwa kolektywistycznego, ale na początku lat 2000. osiągnęła pewien stały poziom (Gerke 2003; Lacquement 2011). Istnieją znaczące różnice regionalne między landami – Turyngią a Saksonią, ale też między regionami – Flämingiem i Altmarkiem w Brandeburgii, gdzie gospodarstwa te zajmują ponad 70% po-wierzchni UR. W Saksonii-Anhalt i w Meklemburgii większą rolę odgrywają inne formy gospodarowania (gospodarstwa rodzinne, grupy gospodarstw in-dywidualnych). Restrukturyzacja prawna z początku lat 90. przekształciła daw-ne spółdzielnie (LPG) w połowie w gospodarstwa zbiorowe prawa prywatdaw-nego, w jednej trzeciej w spółki kapitałowe typu EARL (exploitation agricole à responsa-bilité limitée – gospodarstwo rolne z ograniczoną odpowiedzialnością), pozostałą część w spółki komandytowe. Te gospodarstwa o charakterze spółek odróżniają się sposobem ukonstytuowania kapitału i rozmieszczeniem aktywów w obrębie przedsiębiorstwa, ale ich cechą wspólną jest posługiwanie się najemną siłą robo-czą i duże zdolności inwestycyjne, tym większe, że zmieniono system ratalnego spłacania dawnych długów z okresu socjalizmu. W przeciwieństwie do dawnych landów nowe (na terenach dawnej NRD) charakteryzują się występowaniem dużych, a nawet bardzo dużych gospodarstw. Ich średnia wielkość to 223,5 ha, podczas gdy w zachodniej części kraju wynosi ona tylko 60,5 ha. W nowych lan-dach gospodarstwa-spółki mają średnią powierzchnię 752 ha i dominują wśród gospodarstw przekraczających 100 ha: stanowią 29,9% ich wszysytkich, ale zajmują 53,9% powierzchni użytków rolnych (zob. rysunek 3).
W drugiej połowie lat 90. w Czechach zbiorowe gospodarstwa właścicieli prze-szły „drugą falę transformacji”, polegającą na przejęciu kontroli nad ich kapitałem przez grupę wywodzącą się z dawnych kadr kierowniczych i przekształcenie ich statusu prawnego w spółki. Konsekwencją prywatyzacji dawnych gospodarstw państwowych było pojawienie się gospodarstw-spółek, które dzierżawiły ziemię i sprzęt produkcyjny z państwowego Funduszu Ziemi, a po 1999 r. mogły naby-wać je na własność. Mimo ogromnego rozdrobnienia własności ziemi jest ona użytkowana przez wielkie struktury produkcyjne, dzierżawiące ją od drobnych właścicieli (dotyczy to 88,5% powierzchni rolnej kraju). W połowie są to bardzo wielkie przedsiębiorstwa o charakterze spółek (o obszarze przekraczającym 1000 ha) i wielkie gospodarstwa typu przedsiębiorstw (średnia powierzchnia 642 ha). Mimo 7 Bundesministerium für Ernährung und Landwirtschaft 2017, s. 44, https://www.bmel.de/SharedDocs/
iż gospodarstwa-spółki użytkują aż 4/5 ziemi należącej do gospodarstw powyżej 100 ha, dostarczają tylko dwie trzecie wartości produkcji. Specjalizują się w pro-dukcji roślinnej (zboża, rośliny oleiste, uprawy przemysłowe). Profil strukturalny Słowacji jest podobny, z jeszcze większą proporcją bardzo wielkich spółek (69% licz-by wielkich gospodarstw > 100 ha i 88% powierzchni użytków rolnych). W obu krajach bardzo wielkie gospodarstwa-spółki zajmują odpowiednio 69 i 80% po-wierzchni UR kraju.
Węgierska ścieżka przekształceń odznacza się przyspieszonym upadkiem spół-dzielni, przeobrażających się w nowe formy gospodarstw o typie spółek, które po-zwalają na stabilizację kapitału eksploatacyjnego i które zdolne są do dostosowania się do nowych reguł gospodarki rynkowej i sprostania konkurencji. W 2016 r. 1/3 wielkich gospodarstw to spółki, które zajmują 4/5 użytków rolnych kraju. Ich średnia powierzchnia przekracza 600 ha i jest ponaddwukrotnie większa niż śred-nia powierzchśred-nia innych gospodarstw należących do tej kategorii (tj. > 100 ha). W porównaniu z Czechami i Słowacją rolnictwo węgierskie wydaje się bardziej zróżnicowane z uwagi na status prawny gospodarstw, ich wielkość i zatrudnie-nie, gdzie współwystępuje rodzinna i najemna siła robocza. Istnienie wielkich gospodarstw nie było przeszkodą dla pojawienia się struktur średniej wielkości, indywidualnych gospodarstw prywatnych, natomiast liczba małych prywatnych gospodarstw stale spada.
Inne dane statystyczne pozwalają lepiej uchwycić niektóre cechy specyficzne tych struktur w badanych krajach. Wielkie gospodarstwa ciągle zatrudniają rela-tywnie dużo najemnej – stałej lub sezonowej – siły roboczej. To właśnie one dają pracę ponad 2/3 robotników rolnych na Słowacji (67,6%) i w Republice Czeskiej
(68,2%)8. W Czechach, na Słowacji i na Węgrzech (podobnie jak w krajach
bałty-ckich, w Rumunii i Bułgarii) ponad 9/10 pracy w rolnictwie wykonują pracownicy najemni, zatrudnieni w wielkich gospodarstwach o standardowej produkcji (SO)
przekraczającej 100 tys. EUR9.
3.2. Nowe systemy własności
Postkolektywistyczne systemy własności odznaczają się pewnymi cechami wspólnymi, które wiążą się z dziedzictwem społeczno-historycznym oraz z przyjęty-mi politykaprzyjęty-mi prywatyzacyjnyprzyjęty-mi. System własności składa się z zasad regulujących
8 Proporcje te są o wiele większe od odpowiednich wartości w innych krajach członkowskich,
np. mię-dzy 40 a 50% w Wielkiej Brytanii, Danii i Estonii.
9 https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/images/7/7f/Share_of_the_labour_force_directly_
working_on_very_large_farms_in_economic_terms%2C_by_type_of_labour%2C_2013_%28%25_of_to-tal_labour_force_in_AWUs%29.png (dostęp: styczeń 2020).
dostępność ziemi i określających, kto może ją eksploatować, na jak długo i pod jakimi warunkami, zawiera także sposoby ochrony tych praw. Konstytuuje się on przez ustalenie relacji między osobami i własnością, co tworzy „wiązkę praw” (bundle of rights) obowiązującą wszystkich – zarówno właścicieli ziemi, jak i jej użytkowników. Dystrybucja praw własności najczęściej prowadziła do stopniowego rozdrobnienia ziemi, którego rytm był zależny od przyjętej polityki prywatyzacji i sposobów jej wprowadzania w życie. Powodowało to pojawienie się nowych spo-sobów artykulacji własności i użytkowania ziemi, od zupełnego rozdzielenia po całkowite pokrycie się tych dwóch elementów. Stosunki między jej właścicielami i gospodarującymi użytkownikami przybrały ciekawe konfiguracje. W Republice Czeskiej, na Słowacji i na Węgrzech niezależnie od statusu po transformacji „go-spodarstwa następcze” w ogóle nie posiadały ziemi na własność lub posiadały
jej bardzo mało10. Zasadniczą część ziemi uprawnej „gospodarstw następczych”
stanowiły działki będące własnością dawnych spółdzielców. Zarządy „gospodarstw następczych” podpisywały z ich właścicielami umowy dzierżawy, zawierające klau-zulę o wypłacaniu renty gruntowej. W ten sposób drobni właściciele przekazywali możliwość użytkowania części lub całości posiadanych gruntów szefom przedsię-biorstw rolnych mającym dostęp do kapitału finansowego, kompetencje techniczno--ekonomiczne oraz zdolności organizacyjne. Praktycznie rzecz biorąc, dzierża-wiący ziemię byli quasi-monopolistami mogących dyktować warunki kontraktów (okres, wysokość renty, sposób zapłaty). Koncentracja ziemi w wyniku „odwrotnej
dzierżawy”11 stała się w ten sposób głównym sposobem rekompozycji strukturalnej
w Czechach, na Słowacji i Węgrzech. „Gospodarstwa następcze” w tych krajach nie są już tak wielkie jak ich poprzednicy – gospodarstwa kolektywne – ale od momentu powstania udało im się zachować areał rzędu tysiąca hektarów lub nawet więcej. Znaczenie konfiguracji „odwrotnej dzierżawy” przejawia się w przewadze rynku dzierżawy nad rynkiem kupna-sprzedaży, co wyjaśnia obserwowana kore-lacja między proporcją dzierżawionej powierzchni rolnej i znaczeniem wielkich gospodarstw-spółek (Ciaian i in. 2012).
W nowych landach niemieckich 3/4 ziemi jest wydzierżawiane, a w dawnych – tylko połowa (dane z 2010 r.). Ta sytuacja wynika ze sposobu oddawania majątku (ziemi) przyjętego w ustawie o adaptacji rolnictwa z 1991 r., która przywróciła całość praw do dóbr wniesionych niegdyś do spółdzielni. Jednocześnie Treuhandanstalt, instytucja, której zadaniem była prywatyzacja dóbr stanowiących własność ludu, 10 Na Węgrzech kooperatywy miały do dyspozycji jeszcze zasoby ziemi stanowiące niepodzielną
własność, na którą składały się parcele członków, którzy opuścili gospodarstwa zbiorowe.
11 Jako „odwrotną dzierżawę” (reverse tenancy) opisuje się sytuację, w której mali właściciele oddają
w dzierżawę (wynajem) uprzywilejowanym ekonomicznie dzierżawcom (wielkim właścicielom lub przed-siębiorstwom rolnym) część lub całość ziemi, którą dysponują (Colin 2014).
restytuowała te z nich, z których poprzednich właścicieli wywłaszczono, z wyjątkiem wielkich posiadłości skonfiskowanych w ramach reformy rolnej. Paradoksalnie transformacja postkolektywistyczna ułatwiła tworzenie się na odziedziczonej
strukturze przestrzennej wielkich gospodarstw niewłaścicielskich12. Socjalistyczne
spółdzielnie zostały zastąpione przez gospodarstwa następcze, choć te ostatnie praktycznie nie miały ziemi na własność, a jej areał odtworzyły prawie wyłącznie przez dzierżawę. Sytuacji „odwrotnej dzierżawy” sprzyjało stosowanie zachodnio-niemieckiego prawa o najmie ziemi, które przewidywało dowolność w sposobie zawierania umów, nie ustalając w sposób systematyczny ani czasu ich trwania, ani wysokości czynszu dzierżawnego. Gospodarstwa indywidualne powstały na ziemi posiadanej przez właścicieli-gospodarzy, powiększonej o ziemię pochodzącą z BVVG oraz dzierżawioną od innych drobnych właścicieli, którym sytuacja ekono-miczna nie pozwalała stać się niezależnymi gospodarzami. W regionach górskich i tam, gdzie niegdyś dominowała własność chłopska, obszary wielkich gospodarstw w formie spółek składają się z tysięcy działek katastralnych należących do setek drobnych właścicieli. Spis z 2016 r. wykazał występowanie od ok. 2010 r. tendencji do zmniejszania się proporcji dzierżawionej powierzchni użytków rolnych, ale ciągle stanowią one ponad 2/3 uprawianej ziemi.
3.3. Procesy koncentracji ziemi
Po wejściu krajów Europy Środkowej do UE w 2004 r. w wyniku stosowania Wspólnej Polityki Rolnej rozpoczęła się kolejna faza rekompozycji struktur rolni-ctwa, co było wynikiem dwóch procesów.
Po pierwsze, chodzi tu o proces koncentracji ziemi przez bardzo duże gospodar-stwa, stymulowany przez uproszczenie płatności bezpośrednich i ich sprofilowanie w celu zmniejszenia liczby beneficjentów (Ciaian 2009). W skali całej UE
1/5 be-neficjentów otrzymuje 4/5 płatności bezpośrednich13. W trzech krajach Europy
Środkowej 1/5 gospodarstw otrzymuje ponad 4/5 płatności bezpośrednich: 94% na Słowacji, 89% w Czechach i 85% na Węgrzech, gdy tymczasem odpowiednia wartość dla Polski wynosi jedynie 74%. Taki sposób dystrybucji płatności bezpośrednich jest silnym bodźcem do powiększania obszaru gospodarstwa, zapewniającego im swego rodzaju rentę gruntową.
Po drugie, konsolidacji wielkich gospodarstw sprzyjały sposoby regula-cji rynku ziemi wprowadzone przez państwa członkowskie. Wstępując do UE,
12 To rozwiązanie prawne doprowadziło na początku lat 90. do odtworzenia się struktur własności
ziemi zamrożonych przez władze okupacyjne strefy radzieckiej, a po roku 1949 przez NRD.
13 W ten sposób ponad 30% całkowitej sumy wypłaca się tylko 131 000 gospodarstw z
środkowoeuropejskie państwa członkowskie chciały utrzymać kontrolę nad
narodo-wymi rynkami ziemi w celu ochrony przed zagranicznymi inwestorami14. Udało im
się wynegocjować okresy przejściowe (od 7 do 12 lat, potem przedłużane), w których wolno było odstąpić od zasady wolnego przepływu kapitału i ograniczyć obrót zie-mią do aktorów krajowych. Restrykcje, którym podlegali inwestorzy zagraniczni, dotyczyły bardziej rynku kupna-sprzedaży niż dzierżawy. Powiększanie się struktur gospodarowania zależało przede wszystkim od relacji popytu i podaży na rynkach ziemi, które kształtowane były przez narodowe systemy prawne, zróżnicowane co do stopnia liberalizmu. Regulacja rynków ziemi polegała na: unormowaniu cen ziemi, ustaleniu maksymalnego rozmiaru gospodarstw w zależności od ich sta-tusu prawnego, wprowadzeniu obowiązku rejestrowania transakcji czy wreszcie wprowadzeniu prawa pierwokupu w przypadku sprzedaży. Formy regulacji rynku (ochrona nabywających, właścicieli-gospodarzy, właścicieli czy też przeciwdziałanie rozdrobnieniu) świadczą o bardzo silnej woli utrzymania kontroli państwowej na
Węgrzech i w Polsce, a wyraźnie słabszej w Czechach15. Ponadto państwo
inter-weniowało bezpośrednio w transfery gruntowe, szczególnie przez sprzedaż ziemi, która była własnością publiczną, oraz przez orientację przeznaczenia ziemi na rzecz niektórych kategorii gospodarstw. W celu zarządzania majątkiem pochodzącym z dawnych gospodarstw państwowych stworzono specjalne instytucje, których jedną
z funkcji była prywatyzacja tych gruntów16. Rola tych instytucji była duża w krajach,
gdzie uprzednio istniał znaczący sektor państwowy17. Agencje państwowe mogły
administrować majątkami, sprzedawać je lub wydzierżawiać, więc były istotnym źródłem podaży na rynkach ziemi; kierowano ją tam w zależności od określonych celów. Na początku agencje preferowały administrację ziemią i majątkiem przez ich dzierżawę lub najem przez inne podmioty (partnerstwa pracownicze, spółki różnych typów). Wystawianie publicznej ziemi na sprzedaż nastąpiło później, a skutkiem tego było ożywienie dotychczas mało rozwiniętego rynku.
W ten właśnie sposób w Czechach po 2002 r. będący dotychczas w stagnacji rynek ożywił się w wyniku sprzedaży gruntów przez Fundusz Ziemi: w latach 14 Niska w porównaniu z krajami Europy Zachodniej cena ziemi przyciągała inwestorów europejskich,
którzy mimo zakazu kupna nabywali duże powierzchnie. Na Węgrzech miało to miejsce dzięki grzecznoś-ciowym umowom z udziałem użyczających swych nazwisk Węgrów („umowy kieszeniowe”).
15 Swinnen, Van Herck i Vranken wyróżnili „modele rozwoju” rynków ziemi na podstawie analizy
sposobów użytkowania, typu i cech szczególnych umów najmu (Swinnen i in. 2016).
16 Odpowiadały za to: czeski Państwowy Fundusz Ziemi, węgierskie Biuro Własności Państwa, polska
Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, od 2003 r. Agencja Nieruchomości Rolnych. Przypis redakcji: W 2017 r. została ona połączona w Agencją Rynków Rolnych, tworząc instytucję o nazwie Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa.
17 W 1989 r. do sektora państwowego należało odpowiednio 14,9, 17,8 i 31,9% powierzchni UR na
2002–2005 pół miliona hektarów, czyli 11,7% powierzchni UR, sprzedano po oficjalnych cenach wyznaczonych przez Państwowy Fundusz Ziemi (Bartůšková, Homolka 2009). Na Słowacji w chwili wejścia do UE Fundusz Ziemi odpowiadał za zarządzanie 1/4 użytków rolnych kraju, ale tylko 6% było własnością publiczną, a znakomitą większość tworzyły ziemie niezidentyfikowanych właścicieli (Schwarcz, Bandlerová, Schwarczová 2013). Mimo podjęcia kroków zmierzających do roz-wiązania tego problemu w 2012 r. 19% ziemi było ciągle pod kontrolą Funduszu, a 13,6% miało niezidentyfikowanych właścicieli. Taka sytuacja hamowała rozwój rynku ziemi.
Na Węgrzech działający od stycznia 2002 r. Narodowy Fundusz Ziemi zarządzał majątkiem publicznym w postaci ziem uprawnych i lasów, który mógł sprzedawać na aukcjach lub dawać w dzierżawę. We wrześniu 2010 r., po dojściu do władzy Viktora Orbána, instytucję tę poddano kontroli Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi i zmieniono jej organizację. Jej działalność obejmuje najem, sprzedaż i za-mianę ziemi oraz jej scalanie, pełniąc zarazem funkcję banku ziemi. W 2012 r. odpowiadała za powierzchnię 880 tys. ha ziemi uprawnej i 922 tys. ha lasów, czyli 23% powierzchni rolnej i leśnej kraju. Cele tej instytucji zostały sformułowane w sposób, który uczynił z niej instrument polityki gruntowej zorientowanej na
agrobiznes18. Upublicznienie afer korupcyjnych pokazało istnienie strategii kontroli
dostępu do ziemi, lobbowanej przez polityków pozostających w związkach z
gru-pami agrobiznesowymi. W Polsce19 od 1996 do 2004 r. Agencja Własności Rolnej
Skarbu Państwa sprzedała niewiele ziemi (100–190 tys. ha rocznie), większość została wydzierżawiona (3 mln ha w pierwszych latach, 2,1 mln ha w 2002 r.). Od 1992 do 2015 r. Agencja sprzedała 2685 tys. ha, czyli 56,7% całości ziemi, która była w jej dyspozycji, a 1 mln ha pozostawał w dzierżawie. Ziemia w dyspozycji Agencji znajdowała się przede wszystkim w województwach zachodnich i północnych i skorzystały z niej głównie wielkie gospodarstwa-spółki; ponadto posłużyła do powiększenia dużych gospodarstw indywidualnych (Bański 2011).
W większości krajów ziemia dawnego sektora państwowego wcale nie podle-gała procesowi parcelacji, podziału na mniejsze działki, lecz raczej posłużyła do utrzymania się lub nawet konsolidacji wielkich gospodarstw, przede wszystkim w formie spółek. Proces ten dokonał się najpierw przez dzierżawę, a potem przez 18 Zawiadomienia o aukcjach dostępne tylko dla wybranych, brak kryteriów odrzucania ofert
złożo-nych przez miejscowych rolników, nieprzestrzeganie zasad aukcji. Zob. Szabo 2013. Opozycyjna posłanka o wrażliwości ekologicznej upubliczniła działania korupcyjne, ukrywane przez władze polityczne.
19 Geograficzna koncentracja tych gruntów zmniejszyła rolę restrukturyzacyjną, którą mogłaby mieć
taka oferta w rękach Agencji. Gospodarstwa państwowe pochodziły z konfiskat, których ofiarą padły róż-ne grupy etniczróż-ne, przede wszystkim Niemcy, bezpośrednio po II wojnie światowej. Chodzi tu o Sudety w Czechach oraz zachodnią i północną część Polski.
sprzedaż gruntów dawnego sektora państwowego pod kontrolą władzy publicz-nej. Ułatwianie wielkim gospodarstwom dostępu do ziemi przez przyjęty sposób regulacji rynku gruntów miało wpływ na trend koncentracji struktur. W Polsce rola wielkich gospodarstw prywatnych, indywidualnych lub spółek, choć nie tak znaczna jak dawnych wielkich PGR-ów, zwiększyła się, na co wskazuje wzrost ich obszaru: 17% powierzchni użytków rolnych w 2005 i 21% w 2016 r. Jest to obecnie znacząca część aparatu produkcji rolnej województw zachodniej Polski.
Przedstawiona powyżej analiza ukazała, że wielkie gospodarstwa były w stanie zachować sprzyjające warunki dostępu do użytkowania ziemi. Były one zdolne do zablokowania zewnętrznej konkurencji przez zakaz kupna ziemi, a poparcie państwa w celu regulacji i kontroli rynku gruntów odegrało rolę wzmacniającą wielkie gospodarstwa.
4. Pojawienie się „rolnictwa korporacyjnego”20 (wcześniej nieznanego) Obecność wielkich gospodarstw pozwoliła w ciągu ostatnich 20 lat na przenik-nięcie do rolnictwa kapitalizmu w nieznany dotychczas sposób, co przejawia się w sposobie użytkowania ziemi i strukturze kapitału produkcyjnego gospodarstw. W większości postkolektywistycznych systemów rolnych obserwuje się przyspie-szoną przemianę struktur w nowe formy organizacji produkcji, które można by
zaliczyć do „rolnictwa korporacyjnego”21 (Purseigle i in. 2017). Mimo że nie jest
to elementem oficjalnego dyskursu, rozwój agrobiznesu jest de facto wspierany przez władze polityczne za pomocą różnych form interwencji bezpośredniej i/lub pośredniej.
4.1. Nowe pokolenie przedsiębiorców
W przeciwieństwie do transformacji „gospodarstw następczych”, gdzie de-cydującą rolę odegrali aktorzy wywodzący się ze środowisk rolniczych, głównie dawne kadry kierownicze przekształcone w kierowników gospodarstw o charak-terze przedsiębiorstw, pojawienie się nowych form kapitalistycznych dokonało się dzięki aktorom wywodzącym się z innych dziedzin gospodarki. W ciągu kilku lat 20 Rolnictwo korporacyjne to odpowiednik angielskiego terminu corporate farming, wprowadzonego
dla rozróżnienia rolnictwa rodzinnego (family farming) od rolnictwa opartego na własności różnego rodzaju spółek.
21 Termin ten pochodzi ze słownictwa przedstawicieli humanistyki i nauk społecznych zajmujących
się nowymi strukturami organizacji produkcji rolnej; określa mianem firmy nową formę wykonywania zawodu rolnika i jednostkę organizacji produkcji rolnej, odchodzące od modelu rodzinnego i nabierające coraz więcej cech przedsiębiorstw istniejących w innych działach gospodarki (Purseigle i in. 2017, s. 2).
można było obserwować, jak kapitał zewnętrzny dokonuje penetracji rolnictwa, inwestując w wielkie gospodarstwa. Zręczni przedsiębiorcy wybierają najciekawsze segmenty łańcucha rolno-spożywczego, wykorzystując okazje wykupu przedsię-biorstw przeżywających trudności lub będących w trakcie prywatyzacji. Nielicznym udaje się stworzyć wielkie grupy przemysłowe i finansowe, których działalność rozciąga się poza łańcuchy rolno-spożywcze i które strukturyzują się w formie
agroholdingów. Poszczególne agroholdingi22 mają własną tożsamość,
odzwiercied-lającą drogę życiową założyciela, jego sposób zarządzania oraz strukturę władzy
w obrębie grupy23. Akumulacja kapitału w różnych formach (aktywa bankowe
i przemysłowe, nieruchomości) dokonuje się pod kontrolą centrum decyzyjnego (często jednoosobowego), które przekształca struktury grupy, adaptując je pod kątem osiągania maksymalnego zysku. Agroholdingi dążą do powiększenia swojej bazy produkcyjnej, jednocześnie wzmacniając integrację pionową, co prowadzi do łączenia wielkich gospodarstw rolnych z przedsiębiorstwami wytwórczości prze-mysłowej, komercjalizacji i usług logistycznych. Idea łączenia elementów w obrębie grupy holdingowej odzwierciedla intensywne związki między systemem bankowym i finansowym a systemem produkcji.
Przypadek Republiki Czeskiej ilustruje rozwój integracji pionowej i pozio-mej wielkich gospodarstw: 49% z nich wykazuje którąś z tych form integracji, a 10% (około 20% powierzchni użytków rolnych) zarówno pionową, jak i
po-ziomą (Jelínek 2018)24. Symptomatyczny dla czeskiego agrobiznesu jest
przypa-dek holdingu Agrofert. Jest to trzecia pod względem obrotów grupa w Czechach. Oprócz wielkich gospodarstw-spółek w holdingu znajdują się też przedsiębiorstwa rolno-spożywcze, chemiczne, budowlane, logistyczne, leśne, energetyczne i mass--media. Grupa posiada 70 przedsiębiorstw-spółek zaangażowanych w podstawową działalność rolniczą, zaopatrywanych w materiały i usługi przez firmy należące do holdingu. Chodzi tu o wielkie jednostki rzędu setek hektarów, wywodzące się 22 Holding to spółka, która uczestniczy finansowo w innych spółkach, kierując nimi lub kontrolując ich
działalność. Przyp. redakcji: Za Słownikiem języka polskiego PWN: „przedsiębiorstwo zarządzające innymi przedsiębiorstwami lub kontrolujące je dzięki posiadaniu ich akcji lub udziałów”.
23 Założyciele Agrofertu w Czechach i holdingu Bonafarm na Węgrzech Andrej Babiš i Sándor Csányi
należą do najbogatszych obywateli swoich krajów. Ich oszałamiający sukces wykazuje liczne podobieństwa: oparcie się na sieciach powiązań ukształtowanych w czasach komunizmu, zdolność akumulacji kapitału początkowego i jego mobilizacji w czasie prywatyzacji przedsiębiorstw, zorganizowane nabywanie przedsię-biorstw sektora rolno-spożywczego, zaczynając od pewnego punktu, którym w przypadku Agrofertu były nawozy, a przetwórstwo w przypadku Bonafarmu, https://multinationales.org/Andrej-Babis-l-oligarque-de-l-agrochimie-devenu-Premeir-ministre-tcheque (dostęp: styczeń 2020).
24 Zob. wywiad z Ladislavem Jelínkiem, przeprowadzony w 2018 r., na stronie internetowej LaScalA –
International Competence Center on Large Scale Agriculture, Leibniz Institute of Agricultural Development in Transition Economies (IAMO), https://www.largescaleagriculture.com/home/news-details/restructuring -of-czech-large-scale-farms-will-continue-ladislav-jelinek/ (dostęp: luty 2020).
z dawnych gospodarstw państwowych przekształconych w spółki, których kapitał został nabyty przez Agrofert w ciągu ostatnich 20 lat. W sumie przedsiębiorstwa te zajmują 140 465 ha, zatrudniają 6709 osób, wytwarzają 163,5 tys. t mięsa, 248 tys. t mleka i 271 mln jaj. Agrofert obejmuje 230 spółek usytuowanych w Czechach, na Słowacji, w Niemczech i w Polsce.
Na Węgrzech grupa Bonafarm25, założona w 2009 r. przez Sándora Csányiego,
dyrektora generalnego grupy bankowej OTP, obejmuje trzy „giganty” sektora rolno--spożywczego (nabiał, mięso i wędliny, wina) oraz pięć spółek rolniczych i zatrudnia 6600 pracowników. Po nabyciu w 2017 r. spółki rolnej Agroprodukt powierzchnia ziemi uprawianej przez grupę powiększyła się o 30%, osiągając 43 tys. ha, a pro-dukcja mleka się podwoiła. Grupa wytwarza materiał siewny, zboża, rośliny oleiste, soję, pasze, hoduje i tuczy krowy i świnie, które następnie idą na ubój i przetwarza-ne są w fabrykach należących do grupy. Wiele z tych spółek rolnych wywodzi się z dawnych gospodarstw państwowych (Bóly, Bábolna), sprywatyzowanych w latach
dwutysięcznych i włączonych w obręb grupy Bonafarm26.
W Polsce firma Top Farms Agro Sp. z o.o., utworzona w 1995 r., obejmuje teraz pięć wielkich przedsiębiorstw rolnych w różnych regionach kraju oraz liczne spół-ki przemysłowe i usługowe. Spółspół-ki rolne działają w województwach pomorsspół-kim, wielkopolskim, lubuskim, opolskim, dolnośląskim i warmińsko-mazurskim, tzn. na terenach, gdzie uprzednio znaczny udział miał sektor państwowy, a dawne PGR-y gospodarowały na żyznych gruntach. Grupa ma zróżnicowaną strukturę i posiada ponad 30 tys. ha UR, produkując w wielkich ilościach zboża, jabłka i warzywa; ważną rolę odgrywa też hodowla krów mlecznych i mięsnych.
Ukonstytuowanie się tych wielkich grup nastąpiło w drodze prawie nieprzerwa-nego następstwa operacji prowadzących do wzrostu (wykupy spółek, wrogie przeję-cia, restrukturyzacje itp.), zrealizowanych z inicjatywy potężnych przedsiębiorców, których można określić jako kapitalistów typu oligarchicznego. Agroholdingi te wpisują się w ogólnoświatową tendencję finansjalizacji rolnictwa, odznaczając się jednak szczególnymi cechami ze względu na powiązania noszące znamiona zmowy między ich kierownictwem a ochraniającą ich interesy klasą polityczną.
Traktowanie ziemi jako kapitału gospodarstwa największych jednostek produk-cyjnych niesie możliwość ich finansowania przez struktury zewnętrzne w stosunku do rolnictwa. Podwójna koncentracja – ziemi i produkcji – działa na korzyść wiel-kich grup finansowych. W kontekście zwiększającej się finansjalizacji rolnictwa
25 https://www.bonafarmcsoport.hu/en/bonafarm-group/ (dostęp: styczeń 2020).
26 W ten sposób kombinat rolny Bóly (19 tys. ha) został w 2004 r. sprywatyzowany przez Agencję
Publiczną ds. Prywatyzacji (APV Rt – Állami Privatizációs és Vagyonkezelő Rt). Sprzedawane akcje nabyła Investgroup-Bóly Rt, spółka działająca w imieniu dyrektora banku OTP Sándora Csányiego.
kontrola obrotu ziemią stała się niezwykle istotnym problemem dla inwestorów
krajowych27.
4.2. Utrudnienie dostępu do ziemi
Po wygaśnięciu wynegocjowanego podczas akcesji do UE moratorium liczne państwa Europy Środkowej, w tym Węgry, Słowacja i Polska, chcąc potwierdzić pełną suwerenność w dziedzinie kontroli i zarządzania zasobami ocenianymi jako mające podstawowe znaczenie, postanowiły zmodyfikować legislację regulującą ob-rót ziemią. Nowe reguły z ograniczenia praw własności i użytkowania ziemi uczyniły instrument kontroli, element polityki gruntowej mającej na celu ściślejszy nadzór nad nabywaniem i przekazywaniem własności ziemi oraz piętrzenie utrudnień dla ewentualnych inwestorów europejskich. Z myślą o rozwiązywaniu jakichś
proble-mów wprowadzono te ograniczenia prawne, jaką kierowano się przy tym logiką?28
Mówiąc ogólnie, nowe zasady prawne precyzują warunki, które muszą spełniać nabywcy ziemi, ustalając maksymalne rozmiary własności i użytkowania ziemi rolniczej, oraz wskazują kategorie nabywców mających prawo pierwokupu oraz ich kolejność (Maurel 2019). Te rozwiązania prawne dotyczące obrotu ziemią mają pewne cechy wspólne: przede wszystkim oddalenie inwestorów zagranicznych w celu zatrzymania ziemi w rękach obywateli danego kraju.
Te postanowienia świadczą o różnych politykach, co wynika z różnych profilów strukturalnych rolnictwa w poszczególnych krajach. Większość wprowadzonych restrykcji prowadzi do zmniejszenia liczby potencjalnych nabywców, co nie może nie mieć pośredniego wpływu na ceny ziemi. Ustawy wprowadzają hierarchię mię-dzy priorytetowymi potencjalnymi beneficjentami (Lazíková, Bandlerová 2015), których interesów bronią grupy wystarczająco zorganizowane, by mieć rzeczywisty wpływ na politykę obrotu ziemią. Bliskość aktorów agrobiznesowych i decydentów politycznych, zdolność organizacji zawodowych do interwencji oraz ciężar elekto-ratu wiejskiego to czynniki, które mogą wpływać na decyzje władzy. Wzmocnienie kontroli administracyjnej nad transakcjami kupna-sprzedaży ziemi to wybór pew-nej polityki gruntowej, pozostający w bezpośrednim związku z układem sił w syste-mie własności ziemi. Sytuacja wydaje się obiecująca dla wielkich gospodarstw, które dotąd tylko dzierżawiły uprawianą ziemię. Silna ochrona gospodarującego rolnika daje nadzieję na zmianę sposobu gospodarowania z pośredniego (przez zarządców) na bezpośredni, a dzięki prawu pierwokupu może się to stać bez konieczności 27 Mimo ograniczeń w kupnie ziemi proporcja własności ziemskiej posiadanej przez obcokrajow ców
prawdopodobnie się zwiększyła, co spowodowało wzrost cen ziemi na rynku kupna-sprzedaży.
28 W październiku 2016 r. Komisja Europejska uznała rozwiązania prawne przyjęte na Węgrzech i na
stawienia czoła konkurencji nabywców oddalonych od miejsca, gdzie się znajduje sprzedawany grunt. Dla tych właśnie lokalnych gospodarzy zapewniony zostaje nie tylko dostęp do zasobów ziemi, lecz pojawiają się nawet spore możliwości nabycia pełni praw własności.
Tabela 5. Główne rozwiązania prawne w obrocie ziemią przyjęte w trzech państwach
Europy Środkowej
Table 5. Main legal solution used in the farmland transfers approved in three selected
Central European countries
Węgry Słowacja Polska
Data ogłoszenia lub wejścia w życie 21.06.2013, ustawa CXXII obowiązująca od 2014 r. Ustawa nr 140/2014 obowiązująca od 1.06.2014 r. Ustawa 1433/2015 Ustawa 585/2016 Wymagania: Rolnicze kwalifikacje
zawodowe lub zaświadczenie o działalności rolniczej przez przynajmniej trzy lata.
Osoba fizyczna mieszkająca na stałe na Węgrzech lub obywatel kraju UE.
Osoby prawne nie mogą nabywać ziemi.
Procedura administracyjna: działalność rolnicza przez mniej niż trzy lata (z wyjątkiem młodych gospodarzy). Stałe zamieszkanie dla osób fizycznych, zarejestrowana siedziba od ponad 10 lat dla osób prawnych i działalność rolnicza od co najmniej trzech lat. Nabywca musi mieć wykształcenie rolnicze i mieszkać od pięciu lat na terenie gminy, gdzie znajduje się ziemia. Nabywający musi pracować osobiście na ziemi, a jego dochód z rolnictwa nie może być niższy od 1/4 całości dochodu. Maksimum wielkości
gospodarstwa i własności ziemi
Maksimum przy kupnie: 300 ha.
Całość (własność i użytkowanie): 1200 ha. Wyjątki: produkcja paszy na rzecz hodowli, materiału siewnego, dla spółdzielni dzierżawiącej ziemię od członków: do 1800 ha.
Gospodarstwo prywatne lub rodzinne nie może przekraczać 300 ha. Publiczna sprzedaż przez Agencję Własności Rolnej ograniczona do 500 ha. Ograniczenia w użytkowaniu: wyłącznie użtkowanie rolnicze Właścicielskie gospodarowanie przez co najmniej pięć lat. Tylko użytek rolniczy. Prawa pierwokupu Gospodarujący
dzierżawca.
Gospodarze miejscowi (rezydenci od trzech lat). Gminy.
Gospodarujący dzierżawiący ziemię publiczną.
Węgry Słowacja Polska Możliwość kontroli
transakcji
Procedura autoryzacji. Oferta kupna wpisana do kontraktu, o którym informuje się osoby mające prawo pierwokupu. Prawo zakupu przyznawane przez Nadzór Rolny, zatwierdzony przez miejscowy Komitet Gruntowy i po sprawdzeniu spełniania wymagań. Nabycie rejestrowane w Rejestrze Gruntowym.
Ogłoszenie oferty kupna na stronie Ministerstwa Rolnictwa i w siedzibie gminy.
Nabywający musi zarejestrować swoją ofertę w ten sam sposób. Weryfikacja spełniania wymagań przez władze powiatowe, które wystawiają zaświadczenie. Rynek ziemi prywatnej: notariusze muszą zawiadamiać Agencję Własności Rolnej (AWR).
AWR reguluje rynek ziemi publicznej przez ogłaszanie przetargów.
Źródło: oprac. własne na podstawie: Ciaian, Drabik, Falkowski, Kancs 2017. Source: Own study based on: Ciaian et al. 2017.
5. Wnioski
Zmiany struktur agrarnych w Europie Środkowej trzeba umieścić w kontek-ście długoterminowej rywalizacji między małymi i wielkimi gospodarstwami. Konfrontacja ta nie sprowadza się do dwóch społecznych form produkcji, od-miennych ze względu na techniki i sposoby gospodarowania, ale uwidacznia się w sposób bardziej podstawowy w kategoriach społeczno-politycznych, dla których zagadnienie własności ziemi i środków produkcji oraz warunki akumulacji kapitału mają decydujące znaczenie. Zmiana strukturalna potwierdziła wyższość gospo-darstw wielkoobszarowych, dominującej formy społecznej organizacji produkcji w rękach elity złożonej z zawodowych przedsiębiorców, oraz nieuchronne cofanie się małych gospodarstw. Eliminacja tych ostatnich jest oczywista w Czechach i na Słowacji, a na Węgrzech zajmie jeszcze kilka lat. Akumulacja kapitału w rękach potężnych oligarchów, którzy zdołali wprowadzić nowe sposoby kontroli dostępu do zasobów ziemi, zapowiada, że mali właściciele ziemscy stracą w końcu swoją własność. W Polsce, gdzie rozpowszechnione jest rolnictwo typu rodzinnego,
sytu-acja wydaje się wyjątkowa, choć małe gospodarstwa „quasi-chłopskie”29 są tu grupą
bierną, bez związku z rynkiem, bez perspektyw i bez zdolności innowacyjnych, 29 Wg terminu wprowadzonego przez Marię Halamską (Halamska 2016).
Tabela 5 – cd.
a żyjące tam rodziny utrzymują się głównie z dochodów pozarolniczych (Halamska 2016). Także i w Polsce, jak wszędzie indziej, rolnictwo przemysłowe, które umiało skorzystać z prywatyzacji sektora państwowego, rozwija się w postaci potężnych agroholdingów lub gospodarstw korporacyjnych funkcjonujących w logice po-wszechnej finansjalizacji. Zakrawa skądinąd na paradoks, że trwała implantacja form kapitalistycznych w rolnictwie krajów Europy niemieckojęzycznej i Środkowej opiera się na dziedzictwie wielkoobszarowych gospodarstw rolnych realnego socjalizmu.
Z francuskiego przełożył Adam T. Halamski Bibliografia
Atlas (2019). Atlas de la PAC. Chiffres et enjeux de la Politique Agricole Commune, wyd. 2. Paris: Heinrich-Böll-Stiftung.
Bański J. (2011). Changes in agricultural land ownership in Poland in the period of the mar-ket economy. Agricultural Economics, 57 (2), 93–101.
Bartůšková J., Homolka J. (2009). Analysis of land-law relations development in the Czech Republic after 1989 in the legal and economic context. Agricultural Economics, 55 (5), 250–256.
Bundesministerium für Ernährung und Landwirtschaft (2017). Daten und Fakten, Land-, Forst- und Ernährungswirtschaft mit Fischerei und Wein- und Gartenbau. www.bmel. de/SharedDocs/Downloads/Broschueren/DatenundFakten.pdf?__blob= (dostęp: ma-rzec 2020).
Ciaian P. i in. (2009). The capitalisation of area payments into farmland rents: Micro evi-dence from the new EU member states. EERI Research Paper Series, 4, 1–26.
Ciaian P. i in. (2012). Rental market regulations for agricultural land in EU member states and candidate countries. Factor Markets. Working Paper, 15, 1–23.
Ciaian P., Drabik D., Falkowski J., Kancs A. (2017). New regulations governing land sales in Central and Eastern Europe: Imposing restrictions via particularized institutions, Joint Research Centre, European Commission.
Colin J.P. (2014). La concentration foncière par la tenure inversée (reverse tenancy). Études rurales, 194, 203–218.
Eddie S.M. (2008). Landownership in Eastern Germany before the Great War: A Quantitative Analysis. Oxford–New York: Oxford University Press.
Eurostat (2018). Agriculture, forestry and fishery statistics. https://ec.europa.eu/eurostat/ documents/3217494/9455154/KS-FK-18-001-EN-N.pdf/a9ddd7db-c40c-48c9-8ed5--a8a90f4faa3f (dostęp: grudzień 2019).
Gerke J. (2003). Zur Transformation der Landwirtschaft in Ostdeutschland, eine Zwischen-bilanz, Der Kritische Agrarbericht, 54–57.
Halamska M. (1995). La difficile reconversion de l´agriculture étatique en Pologne. Revue d´etudes comparatives Est-Ouest, 26 (3), 91–118.
Halamska M. (1998). Dekolektywizacja rolnictwa w Europie Środkowej i jej społeczne kon-sekwencje. Warszawa: Polska Akademia Nauk, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa. Halamska M. (2016). The evolution of family farms in Poland: Present time and the weight
of the past. Eastern European Countryside, 22 (1), 27–51.
Halamska M., Maurel M.C. (2010). Decollectivisation of agriculture and reshaping of agra-rian structure in Central Europe. Przegląd Socjologiczny, 59 (2), 29–56.
Lacquement G. (1996). La décollectivisation dans les nouveaux Länder allemands: acteurs et territoires face au changement de modèle agricole. Paris: L’Harmattan.
Lacquement G. (2011). Lire et analyser la transformation post-socialiste dans les territoires ruraux d’Allemagne orientale. Lyon: Mémoire de HDR, Université Lumière. http://tel. archives-ouvertes.fr/tel-00650927/fr/ (dostęp: styczeń 2020).
Lazíková J., Bandlerová A. (2015). New rules for acquisition of agricultural land – Case of Slovakia. EU Agrarian Law, 4 (1), 18–27.
Maurel M.-C. (1994). La Transition post-collectiviste. Mutations agraires en Europe centrale. Paris: L’Harmattan.
Maurel M.C. (2012). Large farms in Central Europe: An unchanging spatio-temporal feature?, Études rurales, 190, 25–47. https://www.cairn-int.info/abstract-E_ETRU_ 190_0025--large-farms-in-central-europe-an.htm (dostęp: marzec 2017).
Maurel M.C. (2019). Accès limité aux terres par les nouvelles lois foncières en Europe centrale et balte. La revue de l’Académie d’agriculture, 17, 39–44.
Maurel M.-C., Halamska M., Lamarche H. (2003). Le repli paysan. Trajectoires de l’après--communisme en Pologne. Paris: L’Harmattan.
Purseigle F. (2012). Les agricultures de firme. Organisations et financiarisation (vol. 1). Études rurales, 190.
Purseigle F. (2019). De nouvelles formes d’entreprises agricoles pour de nouveaux défis. La revue de l’Académie d’agriculture, 18, 34–37.
Purseigle F., Chouquer G. (2013). Les agricultures de firme 2. Délocalisation et évictions, (vol. 2), Introduction, « Les territoires saisis par la firme ». Études rurales, 191, 9–18. Purseigle F., Nguyen G., Blanc P. (2017). Le nouveau capitalisme agricole. De la ferme à la
firme. Paris: Presses de Sciences Po.
Roszkowski W. (1995). Land Reforms in East Central Europe after World War One. Warszawa: ISP PAN.
Schwarcz P., Bandlerová A., Schwarczová L. (2013). Selected issues of the agricultural land market in the Slovak Republic. Journal of Central European Agriculture, 14 (3), 1102–1115.
Swain N. (2013). Agriculture ‘East of the Elbe’ and the Common Agricultural Policy. Sociologia Ruralis, 53 (3), 369–389.
Swinnen J., Van Herck K., Vranken L. (2016). The diversity of land markets and regulations in Europe, and (some of) its causes. Journal of Development Studies, 52 (2), 186–205. Szabo R. (2013). Hungarian land-grabbing: Family farmers vs. politically backed oligarchs.
Green European Journal, 5, 26–30. https://www.greeneuropeanjournal.eu/hungarian--land-grabbing-family-farmers-vs-politically-backed-oligarchs/ (dostęp: grudzień 2019).
Źródła internetowe https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Small_and_large_farms_ in_the_EU_-_statistics_from_the_farm_structure_survey&oldid=406560 (dostęp: styczeń 2020). https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/images/7/7f/Share_of_the_labour_for-ce_directly_working_on_very_large_farms_in_economic_terms%2C_by_type_of_ labour%2C_2013_%28%25_of_total_labour_force_in_AWUs%29.png (dostęp: styczeń 2020).
https://multinationales.org/Andrej-Babis-l-oligarque-de-l-agrochimie-devenu-Premeir-ministre-tcheque (dostęp: luty 2020).
https://www.largescaleagriculture.com/home/news-details/restructuring-of-czech-large--scale-farms-will-continue-ladislav-jelinek/ (dostęp: marzec 2020).
https://www.bonafarmcsoport.hu/en/bonafarm-group/ (dostęp: marzec 2020).
From the Large-Scale Farming to Agribusiness:
Towards New Agricultural Capitalism in Central Europe?
Abstract: In the context of agro-holdings with strong vertical integration, the developmentof corporate farming is shaping a new agricultural geography in Central Europe. Product of a singular history, the large farm was used as a base to the penetration of capitalism in agriculture and the balance of power which specify it. It is the economic, and even more political, modalities of capital accumulation in its various components that account for the growing grip of agribusiness over land as well as on the production machinery. The purpose of this article is to examine the economic logic behind its expansion in post-collectivist agriculture in Central Europe.
Keywords: post-collectivist agriculture, agro-holding, financialisation of agriculture,
