Widok Agata Kotowska Stosunki polsko-ukraińskie w polskim dyskursie prasowym (1991–2008)

(1)

2020, tom 21, nr 2 (81)

ISSN 2451-1617

Agata Kotowska

Stosunki polsko-ukraińskie w polskim dyskursie prasowym

(1991–2008)

Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego 2018, s. 392 ISBN 978-83-7996-591-5

Anna Skibińska

Uniwersytet Wrocławski anjaskibinska@wp.pl

ORCID: 0000-0002-6097-2122

S

tosunki polsko-ukraińskie wyróżnia bogata przeszłość, jednak naukową refl eksję na ich temat przez wiele lat tłumiła skomplikowana sytuacja polityczna w Europie Środkowo-Wschodniej. Właściwie dopiero w latach 90. XX wieku, wraz z upadkiem ZSRR i uzyskaniem niepodległości przez Ukrainę, mogły się rozpocząć wstępne prace dotyczące wzajemnych relacji. W pierwszej kolejności zainteresowania badawcze w tej dziedzinie wykazywali głównie historycy, politolodzy oraz przedstawiciele nauk społecznych, ale temat nie był jak dotąd przedmiotem wyczerpującej medioznawczej refl eksji, zwłaszcza w perspektywie czasowej przyjętej przez Agatę Kotowską.

Jedną z nielicznych prac medioznawczych, która porusza omawiane zagadnienie, jest Raport. Mniejszość ukraińska i migranci z Ukrainy w Polsce. Analiza dyskursu. Jego autorami są Piotr Tyma, Piotr Fedusio i Marek Troszyński, którzy od grudnia 2016 roku do listopada 2017 roku zanalizowali ponad 1,2 mln wypowiedzi zaczerpniętych z mediów społecznościowych oraz komentarzy pod artykułami na portalach i forach internetowych. Badania te powtórzono, według podobnego schematu, od stycznia 2018 roku do maja 2019 roku. Co istotne, w odróżnieniu od analiz przeprowadzonych przez Kotowską, obszar badawczy obejmował media społecznościowe oraz komentarze czytelników w latach 2016–2019, nie dotyczył natomiast prasy drukowanej. Inne aspekty stosunków polsko-ukraińskich były również przedmiotem zainteresowania w książce pod redakcją Iwony Hofman oraz Justyny Maguś, zatytułowanej: Obraz współczesnej Ukrainy w mediach w Polsce. W tej pracy, wydanej w 2014 roku, skoncentrowano się na przekazach telewizyjnych, nie odnosząc się w ogóle do segmentu prasy codziennej i czasopism.

Publikacja Agaty Kotowskiej z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Rzeszowskiego wypełnia tę lukę w literaturze przedmiotu. Należy przy tym podkreślić, że jej monografi a dotyka kwestii, które mogą zainteresować nie tylko medioznawców, socjologów czy politologów, lecz również szerokie

(2)

598

Recenzje

Studia Medioznawcze 2020, tom 21, nr 2 (81), s. 597–600 https://studiamedioznawcze.eu

kręgi odbiorców, którym bliska jest tematyka ukraińska – zarówno z przyczyn zawodowych, jak i osobistych. Na pochwałę zasługuje zwłaszcza interdyscyplinarne podejście autorki do omawianego zagadnienia, które przejawia się w licznych odniesieniach do sąsiednich (wobec nauk społecznych) dziedzin. Ta wszechstronność nie dziwi, gdy spojrzeć na dotychczasowy dorobek autorki, która zainteresowanie światem mediów i komunikacją społeczną łączy m.in. z tematyką ukraińską, kulturową refl eksją dotyczącą starości oraz socjologią wychowania. Na tym tle omawiana publikacja zamyka, jak się wydaje, pewien etap w twórczości autorki. Wybierając za przedmiot swoich doktoranckich badań tematykę ukraińską (recenzowana książka bazuje bowiem na obronionej w 2012 roku dysertacji doktorskiej), Kotowska nie tylko poszerzyła rodzimy dorobek naukowy w zakresie współczesnego prasoznawstwa, lecz także udowodniła, że specjalizacja w obrębie wybranej dyscypliny nie musi skutkować abstrahowaniem od osiągnięć nauk pokrewnych.

Recenzowana publikacja wzorowo spełnia rygory rzetelnej pracy naukowej i potwierdza ogromną kwerendę, jaką wykonała autorka. Monografi a składa się z dwóch zasadniczych części. Kotowska najpierw opisuje teoretyczną, metodologiczną i historyczną podstawę badań (rozdział pierwszy i drugi), po czym przedstawia wyniki analizy zawartości wybranych tytułów polskiej prasy według poruszanej tematyki (od rozdziału trzeciego do siódmego, co stanowi łącznie około 80 proc. publikacji). Bogata bibliografi a oraz obszerny aneks na końcu książki (z wynikami ilościowej analizy zawartości wybranych mediów) potwierdzają wnikliwe studia nad tematem.

Książka Kotowskiej to pierwsza kompleksowa diagnoza stosunków polsko-ukraińskich w polskim dyskursie prasowym w latach 1991–2008, która została postawiona z wykorzystaniem adekwatnych metod badawczych. Punktem wyjścia do rozważań jest zwrócenie uwagi czytelnika na rolę mediów masowych, jako konstytutywnego elementu współczesnego społeczeństwa. Po przywołaniu najważniejszych orientacji teoretycznych oraz sposobów klasyfi kacji mediów (m.in. Denisa McQuaila, Tomasza Gobana-Klasa, Bogusławy Dobek-Ostrowskiej, Walerego Pisarka) autorka koncentruje się na wpływie, jaki mają na społeczeństwo treści publikowane w prasie (m.in. poprzez demonstrowane w mediach postawy, sugestie, apele) oraz coraz częstsze „uzależnienie informacyjne od mediów” (s. 23). Następnie opisuje mechanizmy formowania i warunki zmiany postaw, odwołując się do defi nicji sformułowanej przez Stefana Nowaka w artykule „Pojęcie postawy w teoriach i stosowanych badaniach społecznych” (s. 24). Niestety, w dalszej części tekstu Kotowska nie rozwija tego wątku, przedstawiając jedynie w końcowym aneksie zgromadzone dane liczbowe. Otwarte pozostaje zatem pytanie, czy pominięcie to wynika z ograniczeń nałożonych przez wydawcę, czy może okres studiów doktoranckich nie był wystarczający dla dokładnego przeanalizowania zgromadzonych wyników. Jakakolwiek byłaby tego przyczyna, to sądzę, że warto w przyszłości opublikować komentarz do wyników obejmujących obecność, rodzaj, znak oraz siłę postaw dostrzeżonych w monitorowanych mediach, gdyż mogą one istotnie poszerzyć wiedzę w zakresie rozważanego tematu.

Na pochwałę zasługuje natomiast przejrzyste zestawienie problemów oraz hipotez badawczych w formie tabeli, jak również pogrupowanie ich według bloków tematycznych, które dotyczą spraw politycznych, historycznych, społecznych oraz gospodarczych. Kotowska w przystępny sposób charakteryzuje materiały źródłowe oraz przyjęty sposób ich opracowania. Autorka posłużyła się charakterystyczną dla medioznawstwa metodą analizy zawartości prasy – zarówno jakościową, jak i ilościową – jasno uzasadniając decyzję o jej wykorzystaniu, wybór podstawowej jednostki pomiaru (1 dm2_{) oraz gatunkowy podział analizowanych tekstów}

dziennikarskich (na informacyjne, publicystyczne i pograniczne).

Materiał badawczy został wybrany w oparciu o dwa zasadnicze kryteria. Pierwszym było zainteresowanie periodyku tematyką podejmowaną w pracy (stwierdzone po wstępnym

(3)

599

Recenzje

rekonesansie). Drugim natomiast – ogólnopolski zasięg tytułu, zróżnicowane profi le ideologiczne oraz (pomocniczo) wielkość emisji (zob. s. 15). Ostatecznie do próby zakwalifi kowano cztery tygodniki („Myśl Polską”, „Najwyższy Czas!”, „Politykę”, „Przegląd”) oraz trzy dzienniki („Gazetę Wyborczą”, „Nasz Dziennik” i „Rzeczpospolitą”). Warto przy tym zaznaczyć, że zebrany materiał badawczy liczył łącznie ponad 3700 artykułów, a dzięki cezurom chronologicznym, obejmującym okres 18 lat, w publikacji możemy dostrzec dynamikę czasów oraz zmian politycznych. Tak obszerna próba badawcza umożliwiła sformułowanie wiążących wniosków i realizację wszystkich zamierzeń naukowych.

W tym miejscu warto pochylić się nad porównywalnością danych uzyskanych dzięki lekturze dzienników (nastawionych zazwyczaj na informowanie, przedstawianie skrótowych informacji, newsów) oraz analizie tygodników (mających nieco dłuższy cykl wydawniczy, publikujących zwykle więcej komentarzy, gatunków publicystycznych). Chociaż zestawienie wyników z obu segmentów prasy może przynieść wiele ciekawych wniosków, to jednak uzasadniony wydaje się podział tych zestawień wewnątrz pracy – ukazanie różnic i podobieństw w medialnym obrazie stosunków polsko-ukraińskich najpierw osobno, w obrębie każdego segmentu prasy, a dopiero potem łącznie, w całym analizowanym dyskursie prasowym. Dzienniki i tygodniki stanowią bowiem nieocenione źródło wiedzy na temat aktualnych nastrojów społecznych, niemniej warto zwrócić czytelnikowi uwagę także na podstawowe odrębności, jakie między nimi występują.

W rozdziale drugim został przedstawiony dokładny rys historyczny stosunków polsko--ukraińskich od XIX wieku do czasów III Rzeczypospolitej, uwypuklający ich wpływ na współczesny rozwój relacji między sąsiednimi narodami. Dowiadujemy się m.in. o rolach metaforycznej pamięci zbiorowej oraz stereotypów narodowych, które determinują wzajemne postrzeganie. Autorka przybliża również czytelnikowi zarys koncepcji polskiej polityki wschodniej Jerzego Giedroycia, którego idee (propagowane w paryskiej „Kulturze”) znalazły szeroki oddźwięk zarówno wśród polskich polityków, jak i publicystów.

Opisane tu rozważania teoretyczne, metodologiczne i historyczne wprowadzają do drugiej części książki, w której Kotowska przedstawia wyniki dokonanej analizy zawartości uzupełnione o bogaty materiał egzemplifi kacyjny. W obrębie każdej tematyki (politycznej, historycznej, społecznej, gospodarczej i kulturalnej) autorka przedstawia najpopularniejsze zagadnienia, ich ekspozycję oraz wymienia osoby dopuszczane w mediach do głosu (przede wszystkim dziennikarzy, publicystów, ale też polityków czy ekspertów). Niewątpliwą zaletą zawartych w tym rozdziale rozważań jest fakt, że Kotowska na bieżąco porównuje wątki poruszane przez poszczególne tytuły, wskazując na podobieństwa oraz różnice pomiędzy agendą setting w wybranych mediach. Dostrzega też wiele wspólnych cech, typowych dla artykułów publikowanych w danym roku. W swoim systematycznym studium zwraca uwagę na spójność linii redakcyjnej danego tytułu lub jego polifoniczność przejawiającą się m.in. w dopuszczaniu do głosu przedstawicieli różnych opcji politycznych, głoszących różne poglądy. Autorka śledzi też proces ewolucji dyskursu prasowego w kontekście badanej tematyki, zwracając uwagę na intensyfi kację przekazu w momencie ważnych wydarzeń politycznych (np. podczas „pomarańczowej rewolucji”). Zamieszczone w tekście liczne wyimki analizowanych artykułów potwierdzają tezy formułowane przez Kotowską, a jednocześnie dzięki nim czytelnik dowiaduje się nie tylko o tym, co media pisały, ale też, w jaki sposób to robiły. W przypisach autorka skrupulatnie podaje dane bibliografi czne dziennika lub tygodnika, z którego zaczerpnęła wybrany fragment. Wielopłaszczyznowa analiza materiału źródłowego dostarcza zatem odbiorcy interesujących wniosków, choć jeszcze ciekawsza mogłaby być wnikliwa analiza tytułów oraz lidów, z której autorka jednak zrezygnowała (pomijając dane liczbowe zgromadzone w aneksie oraz nieliczne do nich nawiązania w zasadniczej części tekstu). Elementem wzbogacającym

(4)

600

Recenzje

drugą część książki i ułatwiającym jej lekturę byłyby również wykresy, które pomogłyby czytelnikowi sprawniej „odnaleźć się w gąszczu liczb” zgromadzonych w tabelach w końcowym, ponadtrzydziestostronicowym aneksie.

W zakończeniu autorka podsumowuje wyniki swoich badań, wskazuje na relacje występujące między medialnymi przekazami a wybranymi elementami procesu komunikacyjnego oraz dokonuje weryfi kacji wstępnych hipotez badawczych. Dzięki zastosowaniu chronologiczno--problemowego ujęcia tematu Kotowska uzyskuje efekt w postaci kompendium wiedzy o stosunkach polsko-ukraińskich.

Warto jeszcze zwrócić uwagę na interesujący projekt okładki. Zestawienie zdjęć jasnego nieba i pola z czerwonymi makami na jednej połowie oraz błękitu nieba i żółtej rzepakowej łąki na drugiej wywołują jednoznaczne skojarzenia z barwami narodowymi Polski i Ukrainy oraz z konfl iktami, jakie wybuchały w minionych wiekach. Czerwień maków przywodzi również na myśl krew przelaną w walkach, które toczyły się między sąsiadami. Ale przedstawione na okładce rozległe niezagospodarowane tereny mogą oznaczać otwartą przestrzeń współpracy, którą warto rozwijać, choć nieco intrygujący jest cień, który pada na część rzepakowego pola.

Podsumowując, Agata Kotowska kreśli przed czytelnikiem wieloaspektowy obraz stosunków polsko-ukraińskich i ich medialnych przedstawień w polskim dyskursie prasowym. Solidny warsztat naukowy oraz interdyscyplinarna wiedza autorki sprawiają, że otrzymujemy dzieło inspirujące, wypełniające zaznaczoną we wstępie lukę badawczą. Omawiana monografi a prezentuje bogaty materiał faktografi czny, a jednocześnie systematyzuje i charakteryzuje badane zagadnienie. Warto również powtórzyć za Profesorem Bogumiłem Grottem, autorem opublikowanego fragmentu recenzji, że w książce próżno szukać emocjonalnych ocen – dominują w niej zdania opisowe, pozbawione charakteru perswazyjnego czy wartościującego, a przeprowadzona analiza pozwoliła na sformułowanie obiektywnej, wyważonej oceny stosunków polsko-ukraińskich w monitorowanych mediach. Niedosyt czytelnika wiąże się jedynie z faktem, że autorka zakończyła swoje badania w roku 2008, zaś kolejne 12 lat obfi towało w wiele istotnych wydarzeń mających istotny wpływ na relacje polsko-ukraińskie. Równie ciekawym zadaniem badawczym byłoby sprawdzenie, jak w tożsamym okresie stosunki polsko-ukraińskie przedstawiały media po drugiej stronie Bugu. Pozostaje zatem mieć nadzieję, że niebawem i te obszary zostaną w równie kompleksowy sposób zbadane, a następnie zaprezentowane w naukowym piśmiennictwie.