lektura książki Riche’go pozostaw ia pewien niedosyt, choć czynienie z tego pow odu za rzutu autorow i byłoby niewłaściwe. N a kil kuset stronach opisał drobiazgow o pewne zjawiska: zanik tego co odchodziło wraz ze światem antycznym nieuchronnie w prze szłość i mozolne początki „nowego”, średnio wiecznego. M ożna by odnieść wrażenie, że są to centralne problem y ówczesnych społe czeństw. Tymczasem problem y te i rozterki były udziałem jedynie drobnej części ówczes nego społeczeństwa i to części stale m aleją cej. Dzieje kultury łacińskiej, „pisanej”, to dzieje wysiłów niewielu intelektualistów i lu dzi Kościoła. O grom na większość ówczes nych Europejczyków, i tych którzy trwali w pogaństwie, i tych już naw et od daw na chrześcijańskich, żyła z dala od tych p ro b lemów. Nie dlatego, że byli zacofani, nie znali sm aku pisma i „wyższej” kultury, lecz dlatego, że zupełnie w ystarczały im tradycyj ne, prastare modele kulturalne i wychowaw cze oraz ustny (oralny) przekaz. D opiero od niedawna n au k a historyczna kulturze tej
„milczącej” (bo nie wypowiadającej się na piśmie i dlatego z najwyższym jedynie tru dem poznawalnej po wiekach) większości śre dniowiecznego społeczeństwa stara się po święcić należytą uwagę. W dziele Riche’go o tych sprawach czytamy jedynie przygodnie, ale — bądźmy sprawiedliwi — nie o nich przecież chciał pisać. W każdym razie czyta jąc czy w ertując tę książkę nie zapominajmy, że dotyczy ona nie całego społeczeństwa, lecz jej duchowych i intelektualnych elit.
Jerzy Strzelczyk
1 Pierwsze wydanie francuskie ukazało się w 1962 roku. Podstaw ą przekładu polskiego dokona nego przez M. Radożycką-Paoletti jest poprawione trzecie wydanie z 1973 r. Istnieją także przekłady na język włoski (1966) i am erykański (1976).
2 Książkę uzupełniają: wykazy używanych skró tów bibliograficznych, obszerna (s. 511 -521) biblio grafia źródeł i literatury przedmiotu (szkoda że jej nie uzupełniono za ostatnie lata!), spis 16 m apek wzboga cających treść książki oraz indeks osobowy i geografi czny.
Szlakami przeszłości i czasów współczesnych, red. K. Puchowski
i J. Zerko, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1996,
ss. 387
Z okazji Jubileuszu Profesora d o k to ra h a bilitowanego L echa M okrzeckiego — sześć dziesiątej rocznicy urodzin i trzydziestolecia pracy naukowej, przyjaciele, współpracownicy i uczniowie Profesora przygotow ali dzieło zbio rowe dedykow ane Jubilatow i. Jego wydanie zbiegło się z ogólnopolską konferencją n au k o wą pn. H IST O R IA -E D U K A C JA , połączoną z Jubileuszem Profesora, k tó ra odbyła się w dniu 20 m aja 1996 r. w Instytucie Pedagogiki U niw ersytetu G dańskiego.
W zorow o przygotow ana pod względem edytorskim i starannie zredagow ana książka została w ydana przez W ydaw nictwo U niw er sytetu G dańskiego w objętości 28,5 arkuszy wydawniczych i w nakładzie 300 egzemplarzy.
K om itet Redakcyjny prezentowanej tu Księgi Pam iątkow ej tw orzą pracownicy Zakładu H is torii N auki, Oświaty i Wychowania Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Gdańskiego, a a u to ram i zamieszczonych rozpraw są znani i po wszechnie uznani historycy różnych specjalno ści i pedagodzy z wielu ośrodków naukowych kraju (Bydgoszcz, G dańsk, Kielce, K raków , Lublin, Łódź, Poznań, Rzeszów, Słupsk, Toruń, Warszawa).
Księgę Pam iątkow ą otwiera tekst K azi mierza Puchowskiego poświęcony drodze ży ciowej i pracy zawodowej Jubilata oraz przed stawieniu Jego dorobku naukowego. W śród 293 publikacji Profesora zebranych w biblio grafii sporządzonej za lata 1965 -1995, w
doko-nanej analizie wyeksponowane zostały badania Jubilata związane przede wszystkim z dziejami staropolskiej nauki, oświaty i wychowania, a zwłaszcza świadomości historycznej społe czeństwa I Rzeczypospolitej. O bok nich nie zwykle cenne dla wiedzy o kulturze umysłowej dawnego G dańska i P rus Królew skich są książ ki Profesora na tem at dziejów naucznia historii i historiografii G d ań sk a XVI i XVII wieku. Z cytowanego opracow ania i dołączonej biblio grafii, dowiadujem y się także, iż w dorobku badawczym Profesora Lecha M okrzeckiego ważne miejsce zajm ują opracow ania na tem at marynistyki gdańskiej doby B aroku i Oświece nia oraz pionierskie rozpraw y obejm ujące p ro blematykę dziejów kultury i ośw iaty muzycznej G dańska.
O m aw iana tu część Księgi Pam iątkow ej dotycząca sylwetki i dorobku twórczej pracy Lecha M okrzeckiego uzupełniona jest wymie nieniem doktorów prom ow anych przez Profe sora, wraz z tem atam i ich dysertacji, datą i miejscem obrony oraz nazw iskam i recenzen tów.
Tę w stępną część Księgi zam yka przypo mnienie postaci wybitnego uczonego, współ twórcy Uniw ersytetu G dańskiego, prom otora Jubilata — Profesora K azim ierza K ubika. D o brze się stało, że redaktorzy prezentowanego tomu, w ten sposób piórem Józefa Żerko, oddali hołd zm arłem u przed dziesięciu laty byłemu kierownikowi Z akładu H istorii O świa ty i W ychowania In stytutu Pedagogiki i Psy chologii U G .
Kolejne strony Księgi Pam iątkow ej wypeł niają w liczbie trzydziestu sześciu, zróżnicow a ne tematycznie rozprawy, które ze względu na dziedzinę prezentow anych badań zostały wy odrębnione w trzech częściach.
Pierwszą, zatytułow aną „Spod znaku Klio”, stanowi jedenaście prac z zakresu historii kultury, nauki, literatury, a także historii poli tycznej oraz historii K ościoła katolickiego.
O tw ierają ją dwie rozpraw y z zakresu historii nauki. Pierwsza — Jerzego Serczyka poświęcona jest kantow skiej filozofii dziejów, druga — Andrzeja F. G rabskiego jest n a to miast traktatem o dziele F ranciszka W ężyka pt. Uwagi nad dziejami Polski (1830), w którym to XIX-wieczny myśliciel pokusił się o zbudow a
nie własnej, o ambicjach historiozoficznych, całościowej interpretacji dziejów Polski, gdzie połączył pogłębioną refleksję nad jej przeszłoś cią z prospekcją jej przyszłości. Kolejny tekst zamieszczony w tej części pracy stanowi nie zwykle erudycyjne opracowanie Janusza Taz bira o „gafologii” polskiego edytorstw a od XVII do początków XX wieku. A utor wskazuje liczne potknięcia translatorskie i kom entator skie oraz kreśli swoisty zarys dziejów form stosow ania przypisów w polskiej literaturze.
Działalność zakonu benedyktyńskiego w średniowiecznej Polsce, a szczególnie na Ziemi Chełmińskiej, jego prace nad odnowie niem K ościoła polskiego i rozprzestrzenieniem kultu św. M ikołaja są przedm iotem źródłowych ustaleń Krystyny Zielińskiej-Melkowskiej. O dziejach autonom ii i ustroju P rus K rólew skich w latach 1466 -1569 pisze z kolei Janusz Małłek. Instytucjonalizacja procesu utrwalania, obiegu i zorganizowanego odbioru tekstów lite rackich, przejawiająca się głównie w działalno ści uniwersytetów i szkół, oficyn wydawniczych oraz różnych formach mecenatu w miastach nadbałtyckich od XVI do XVIII wieku, stała się przedm iotem rozważań E dm unda K otarskiego. Anonimowy druk gdański z 1620 r. o ob jawieniu muzycznym we wsi Sianki n a Mierzei Gdańskiej, gdzie w dom u w ójta niewidzialne instrum enty kilka razy wykonywały nabożne pieśni, został przedstawiony przez M arię Bogu cką. A utorka stwierdza, że wśród licznej ów czesnej literatury ulotnej o zjawiskach cudow nych, druk ten ze względu na opowieść o „cu dzie akustycznym” zajmuje miejsce szczególne. Świadczy także pośrednio o wysokiej kulturze muzycznej mieszkańców miasta.
D w a kolejne teksty poświęcone są b ada niom z zakresu dziejów Kościoła i kultu religij nego. W rozprawie Stanisława Litaka wskazane zostały XVIII-wieczne świątynie, w których wbrew ustawodaw stwu kościelnemu używano drewnianych naczyń liturgicznych i m onstran cji. Z badań au to ra wynika, iż większość źród łowych wzmianek na ten tem at dotyczy połu dniowych ziem Rzeczypospolitej, co tłumaczy się ich ubóstwem i praw dopodobnym i wpływa mi Kościoła unickiego. O dautorski kom entarz do I Księgi „Pana Tadeusza”, skłonił W acława O dyńca do poszukiwań genezy kultu O brazu
M atki Boskiej Boruńskiej, jego rozpowszech niania się i znaczenia d la rozw oju pow iatu oszmiańskiego w ojew ództw a wileńskiego Wiel kiego K sięstw a Litewskiego w XVIII wieku. W tym kontekście gdański historyk omówił zasługi bazylianów d la budow nictw a sakral nego i upowszechnienia oświaty na ziemi bo ruńskiej.
Jeszcze inny ch arak ter m ają dw a ostatnie teksty tej części Księgi Pam iątkow ej. Praca Jerzego M atem ickiego jest uzupełnieniem ogło szonej przez N iego wcześniej rozpraw ki na tem at geografii historiograficznej II Rzeczypos politej. W prezentow anym tekście a u to r przed stawia geografię członkow stwa Polskiego T o warzystwa H istorycznego w okresie między wojennym, wskazując m.in. n a przyczyny i k on sekwencje migracji ówczesnych historyków. Z kolei M ałgorzata Lachow icz-Strugała d o k o nała próby przedstaw ienia obrazu Józefa P ił sudskiego i grupy politycznej z nim związanej, na podstawie analizy „D zienników ” Zofii N a ł kowskiej z lat 1909-1917, 1918-1929 i 1930-1939. K reśląc wizerunek Piłsudskiego i charakteryzując piłsudczyków, pisarka wy brała psychologiczne kryterium ich oceny, w ten właśnie sposób określając zasięg swoich zainteresowań.
D ruga część Księgi Pam iątkow ej poświę cona została dziejom nauki i oświaty. Zam ie szczono w niej osiemnaście rozpraw a u to r stwa następujących historyków wychowania: Ireny Stasiewicz-Jasiukowej, T adeusza Bień kowskiego, Czesława M ajorka, M ariana P a wlaka, Zbigniewa N ow aka, Stanisław a Sal- monowicza, Jacka Taraszkiewicza, Jan a Hel- lwiga, Ireny Szybiak, K aliny Bartnickiej, K a rola Poznańskiego, A dam a M assalskiego, T a deusza Jałm użny i T om asza Jałmużny, Ry szarda Kuchy, Lidii Burzyńskiej, Zygm unta Ruty, H enryka Porożyńskiego i Jerzego Sze- wsa.
T u również m am y d o czynienia z tekstam i różnorodnym i pod względem tematycznym i chronologicznym, opracow anym i n a po d sta wie zróżnicowanej bazy źródłowej. W śród nich m ożna wyróżnić rozpraw y o charakterze m eto dologicznym, monografie biograficzne oraz prace z dziedziny historii nauki i myśli pedago gicznej, a także dziejów szkolnictwa.
W rozprawach metodologicznych podjęta została problem atyka przydatności m etod ba dawczych historii literatury i możliwości wyko rzystania tekstów literackich dla syntezy dzie jów edukacji (T. Bieńkowski) oraz walorów biograficznego podejścia do badań edukacyj nych i ich konsekwencji w upraw ianiu tzw. „społecznej historii wychowania”, a także re orientacji nauczania tego przedmiotu w toku studiów akademickich (C. Majorek). W śród tej grupy tekstów nieco inny charakter ma stu dium o przedmiocie badań, metodologii oraz specyfice polskiej koncepcji historii nauki wy pracowanej przez zmarłego w 1992 r. Profesora B ogdana Suchodolskiego. Jak stwierdza au to r ka tego opracow ania — I. Stasiewicz-Jasiuko- wa, okazała się ona atrakcyjna w skali między narodowej, zaś w Polsce jest m ało znana, a nie kiedy wręcz niedostrzegana.
Prace pretendujące do m iana biografii edukacyjnych tw orzą rozprawy poświęcone: Szkotowi — Andrzejowi Aidiusowi — profeso rowi filozofii w G dańskim G im nazjum Akade mickim w latach 1609 -1613, Józefowi K alasan- cjuszowi — założycielowi zakonu i twórcy szkół pijarskich oraz Michałowi Gliszczyńskie mu — twórczemu nauczycielowi okresu pas- kiewiczowskiego, którego drogę życiową i skom plikowane losy m ożna uznać za sym ptom atyczne dla jego pokolenia.
Kolejne prace obejmujące zasięgiem swo ich penetracji źródłowych okres od XVI do początków XX w , stanowią rozprawy z dziejów polskiej i zachodnioeuropejskiej myśli pedago gicznej. Z dziejów staropolskich, szczegółowej analizie historyczno-pedagogicznej zostały p od dane przez M ariana Paw laka i Jan a Hellwiga poglądy i program y wychowawcze Reinholda Lorichiusa przyswojone polskiej literaturze przez Stanisława Koszutskiego oraz Krzysztofa Opalińskiego.
Zachodnioeuropejską myśl pedagogiczną przybliża pionierskie omówienie przez K. B art nicką książki Izaaka HafTnera z końca XVIII w , będącej wyrazem sprzeciwu profesorów U niw ersytetu Strasburskiego przeciwko reor ganizacjom szkolnictwa wyższego we Francji na przełomie XVIII i XIX w. oraz jednocześnie projektem struktury naukowej tego uniwersyte tu, a także studium o mało znanym w polskiej
historiografii d o ro b k u pedagogicznym F ryde ryka W ilhelma Foerstera. A utorzy tego opraco wania (T. i T. Jałmużna) szczególną uwagę zwrócili na wychowanie m oralne i problemy pedeutologiczne w twórczości F. W. Foerstera oraz aktualność jego w skazań pedagogicznych.
Z zakresu historii szkolnictwa doby staro polskiej, w prezentowanym tom ie znajdujemy opracowania dotyczące: dziejów Kolegium jezui ckiego w Toruniu (1660-1772) pió ra S. Salmo- nowicza oraz próbę dok o n an ia charakterystyki i ujęcia liczbowego studentów Szkoły Głównej Wielkiego K sięstwa Litewskiego w latach 1783-1793 d o konaną przez I. Szybiak. Proble mom szkolnictwa polskiego w zaborze rosyjskim poświęcone są dwie kolejne rozpraw y autorstw a K. Poznańskiego i R. Kuchy. Pierwsza dotyczy przebudowy struktury szkolnictwa w Królestwie Polskim w latach trzydziestych XIX stulecia, druga natom iast jest m onografią Szkoły Wyższej Żeńskiej Rządowej w Lublinie w latach 1860-1862. Sprawie walki polskich posłów o praw a języka polskiego w szkolnictwie i życiu publicznym n a forum sejmu pruskiego i p arla mentu niemieckiego w dobie strajków szkolnych w latach 1906 -1907 poświęciła swój artykuł L. Burzyńska. W szechstronne omówienie organiza cji, stanu liczbowego, wraz z charakterystyką kadry nauczającej, bazy lokalowej i poziomu pracy dydaktyczno-wychowawczej seminariów nauczycielskich w O kręgu Szkolnym Lwowskim w latach 1919 -1923, znajdujemy w monograficz nym opracow aniu Z. Ruty. Z kolei H. Porożyń- ski przedm iotem swoich rozw ażań uczynił spo soby praktycznej realizacji ideałów wychowania narodowego i państwowego w szkolnictwie śred nim na P om orzu w latach II Rzeczypospolitej. Drugą część Księgi Pam iątkow ej zam yka erudycyjna rozpraw a J. Szewsa na tem at udziału młodzieży pom orskiej zrzeszonej w czasach zaboru w tajnych związkach filomackich T ow a rzystwa Tom asza Z an a oraz w tajnych druży nach harcerskich w w alkach o niepodległość w latach 1918 -1920 oraz w czasie II wojny światowej. Przedstaw iona przez skrupulatnego autora lista filom atów i harcerzy pom orskich zaangażowanych w walkach o wolność i niepod ległość Polski świadczy o ogrom nym wpływie pracy samokształceniowej i wychowawczej ta j nych związków filomackich i drużyn skautowych.
Trzecia część Księgi Pam iątkow ej nosi tytuł „Ku Współczesności”. Składa się na nią siedem opracow ań o takiej właśnie wymowie. Cztery z nich m ają charakter rozpraw pedago gicznych, a trzy kolejne dotyczą problemów z zakresu dydaktyki historii, polityki kultural nej oraz historii wychowania. Podobnie jak w poprzednich częściach, także i w tej, prace zróżnicowane są tematycznie.
O tw iera ją dokonana przez Jan a Ż ebro wskiego na podstawie twórczości Celestyna Freineta, analiza pedagogiczna osobowości n a uczyciela — wychowawcy. A utor udow adnia, iż przemyślenia pedeutologiczne twórcy N ow o czesnej Szkoły W ychowania we Francji m ają w alor ponadczasowy i uniwersalny. Studium D anuty i R om ualda Grzybowskich wskazuje na niebezpieczeństwa związane z pow ołaniem do życia kolegiów nauczycielskich, których funk cjonowanie autorzy słusznie porów nują z okoli cznościami utworzenia, usytuowania w systemie oświatowym i działalnością wyższych szkół n a uczycielskich. W konkluzji prow adzonego wy wodu znalazło się bardzo trafne stwierdzenie o niemożności reformowania systemu ośw iato wego bez skorelowania tego procesu z reformą kształcenia nauczycieli. Z kolei Rita i M arian Grochocińscy z dokonanej przez siebie analizy niedostatków edukacji wczesnoszkolnej, które
— ja k stwierdzają — stoją w sprzeczności z p o trzebam i współczesnego życia, w yprowadzają kierunki i sposoby dokonyw ania koniecznych korekt obecnego kształtu edukacji wczesno szkolnej. H alina Borzyszkowska przedm iotem swego opracow ania czyni znaczenie cech oso bowościowych pedagoga specjalnego w pracy rewalidacyjnej z dzieckiem niepełnosprawnym.
W rozprawie z zakresu polityki kultural nej, Eugeniusz Tomaszewski dokonał negatyw nej oceny wpływu reform neoliberalnych na życie kulturalne kraju w latach 1989 -1993.
D w a kolejne teksty, zamykające trzecią część Księgi napisane zostały przez bydgoskich historyków. Janusz Rulka relacjonuje wyniki swoich wieloletnich badań nad jednym z głó wnych problemów dydaktyki historii — prze mianami świadomości historycznej młodzieży w latach 1975 -1990. Juliusz Jundziłł natom iast, odwołując się do najnowszych badań nad starożytnością rzymską, dokonuje krytycznej
analizy traktow anej jak o podręcznik historii wychowania, syntezy antycznej edukacji — Henriego Irene M arrou pt. Historia wy chowania w starożytności.
Podsum ow ując d o konane tu omówienie Księgi Pam iątkow ej, należy stwierdzić, że wszy stkie zaw arte w niej teksty m ają w alory orygi nalności, oparte są na rozległej bazie źródłowej, a niektóre są wręcz pionierskie. Różnorodność tem atyczna prezentow anych publikacji w pełni
Profesor Lech M okrzecki badacz i w ybit ny znawca dziejów staropolskiej nauki, oświaty i wychowania a zwłaszcza św iadomości history cznej społeczeństwa dawnej Rzeczypospolitej, w 1996 roku obchodził jubileusz 30-lecia pracy naukow ej i 60-tej rocznicy urodzin. Z tej okazji przedstawiciele polskiego środow iska n au k o wego silnie związanego z tą problem atyką a także osobą sam ego Profesora i U niw ersyte tem G dańskim zadedykow ali M u cykl rozpraw i artykułów , wydanych pod wspólnym tytułem Szlakami przeszłości i czasów współczesnych.
K siążka składa się z trzech części zaw iera jących łącznie 36 tytułów poprzedzonych - zgo dnie z intencją jej redaktorów - prezentacją sylwetki Jubilata i jego osiągnięć naukow ych, dydaktyczno-wychowawczych i organizacyj nych w Uczelni G dańskiej i poza jej m urami. W części I: „Spod znaku K lio” czytelnik znajdzie teksty poświęcone problem atyce histo rycznej w jej ujęciu metodologicznym i histo rycznym oraz teksty z pogranicza m etodologii nauk (m.in. poświęcone literaturze). Większość z nich pozostaje w związku ze współczesnymi badaniam i nad historiografią i historią oświaty, ja k i biografią Lecha M okrzeckiego.
I ta k np. Andrzej F. Grabski wydobył z zapom nienia postać Franciszka W ężyka (1785 -1862), a u to ra rękopisu zawierającego za rys dziejów Polski pt.: „H istoria polska dla użytku młodzieży”. Rękopis pow stał około
odpow iada zainteresowaniom badawczym Ju bilata, którem u to dzieło zostało dedykowane. Należy wyrazić nadzieję, że Księga ta, odzna czająca się nie tylko swoimi wartościami po znawczymi, ale także wielce instruktywna, bę dzie interesująca i pożyteczna zarów no dla profesjonalistów jak również dla studentów historii i pedagogiki oraz szerokich kręgów miłośników wiedzy.
K rzyszto f Jakubiak
*
1829 - 30 roku, popraw iony w 1857, a zamykają go „Uwagi nad dziejami Polski dla dojrzelszej młodzieży”. M imo podobieństw a tytułów do prac Lelewela, analiza dokonana przez A.F. Grabskiego wykazała, iż prace F r. Wężyka nawiązują zarów no do tradycyjnej konwencji periodyzacyjnej, jak i do poglądów na dzieje nie mających związku z pracami Lelewela. Z da niem A.F. Grabskiego na szczególną uwagę zasługuje przede wszystkim całościowa inter pretacja dziejów Polski o ambicjach historio zoficznych dokonana przez Fr. Wężyka. Ów zapom niany au to r nawiązał zdaniem G rabskie go do żywotnej wtedy w polskiej myśli histo rycznej tradycji prowidencjalistycznej filozofii dziejów uzależniając przyszły los Polski od re alizacji „opatrznościowego pow ołania”. G rab ski poddając szczegółowej analizie w spomnianą koncepcję uznał filozofię dziejów Polski au to rstw a W ężyka za prekursorską w stosunku do ultram ontańskiej historiozofii narodowej.
Z kolei Janusz Tazbir w swoim artykule pt.: „Edytorskie potknięcia” podaje najrozm ait sze przykłady błędów i pomyłek powstałych w trakcie opracow ań różnego typu przekładów literatury obcej a także w czasie pracy edytor skiej. M imo anegdotycznego charakteru, tekst podejm uje istotny dla publikacji naukowych problem kom petentnego opracow ania edytor skiego. Zależny jest on w dużej mierze od dobrej znajomości przez redaktora kontekstu
